ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ. ένδειξη σχετική µε τον καλλιτέχνη και την προέλευσή τους 1. Το ξεχωριστ ενδιαφέρον στην εικ να της Σιάτιστας εντοπίζεται, κυρίως,

Transcript

1 ΣΥΝΘΕΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ ΜΕ ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΗΣ ΣΤΟ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ Στο Εκκλησιαστικ Μουσείο της Σιάτιστας φυλάσσεται φορητή εικ να της αγίας Παρασκευής, η οποία συντίθεται απ δ ο διαφορετικές εικ νες. Η κεντρική εικ να φέρει την αγία Παρασκευή του Ικονίου, ολ σωµη. Η εικ να αυτή πλαισιώνεται απ άλλη, παλαι τερη, που αποδίδονται δέκα σκηνές απ τον βίο της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας (εικ. 1). Η δε τερη εικ να έχει διαστάσεις ,5 εκ. και διατηρείται σε σχετικά καλή κατάσταση. Φθορές παρατηρο νται στις παρυφές τ σο της κεντρικής εικ νας, σο και της εικ νας που την πλαισιώνει. Μάλιστα, η κεντρική εικ να, διαστάσεων εκ., έχει αισθητά σηµαντικ τερες φθορές απ αυτές της εικ νας του πλαισίου, καθώς παρουσιάζονται σε ορισµένα σηµεία σαράκι και απολεπίσεις. Καµία απ τις δ ο εικ νες δεν φέρει υπογραφή, χρονολογία ή άλλη ένδειξη σχετική µε τον καλλιτέχνη και την προέλευσή τους 1. Το ξεχωριστ ενδιαφέρον στην εικ να της Σιάτιστας εντοπίζεται, κυρίως, στην τα τιση των δ ο αγίων µε το νοµα Παρασκευή που απεικονίζονται τ σο στη νε τερη κεντρική παράσταση που φέρει παλαιοσλαβικές επιγραφές, σο και στην εικ να του πλαισίου µε τις σκηνές του βίου της, που συνοδε εται απ ελληνικές επιγραφές. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, η σπανι τητα της απεικ νισης ορισµένων απ τις σκηνές, καθώς και ο συσχετισµ ς τους µε µαρτ ρια βίους της αγίας. Η κεντρική παράσταση Η κεντρική εικ να, µε την παράσταση της αγίας Παρασκευής, η οποία έχει προστεθεί µεταγενέστερα, ορίζεται στις τέσσερις πλευρές µε αυτ ξυλο πλαίσιο. Η αγία αποδίδεται ολ σωµη, σχεδ ν µετωπική, µε ελαφρά κλίση προς τα αριστερά, να πατά σταθερά στο δεξί της π δι, ενώ έχει ελαφρά λυγισµένο το αριστερ (εικ. 2). Με το υψωµένο δεξί της χέρι κρατά τον σταυρ, σ µβολο του µαρτυρίου της, ενώ µε το αριστερ κρατά ανοιχτ ειλητά- Απ τη θέση αυτή θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Ε. Ν. Τσιγαρίδα για τις πολ τιµες συµβουλές του. 1. Η προέλευση της εικ νας είναι άγνωστη, πιθανολογείται, ωστ σο, η µεταφορά της απ τη Μονή της Αγίας Παρασκευής οµαβιστίου κοντά στο Σισάνιο.

2 60 Παρασκευή X. Παπαδηµητρίου ριο, που αναγράφεται µε παλαιοσλαβική γραφή το πρώτο άρθρο του Συµβ λου της Πίστεως, Véruju/ vo edi/nago B(o)ga/ otca Vse/der zh/itelja/ tvor/ca nebui i zemli/vi... (Πιστε ω ε ς να Θε ν, Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητ ν ο ρανο κα γ ς) 2.Η αγία είναι ενδεδυµένη µε σκο ρο µπλε χιτώνα, που φωτίζεται µε χρυσοκοντηλιές και χρυσή ζώνη µε διακ σµηση ανάλογη µε αυτή της παρυφής. Τα υποδήµατά της είναι κ κκινα, πως και ο πορπο µενος κάτω απ τον λαιµ µανδ ας της. Φέρει χρυσ φωτοστέφανο. ο άγγελοι ίπτανται εκατέρωθεν της κεφαλής της και τη στεφανώνουν µε χρυσ στέµµα. Επάνω απ την κεφαλή της αγίας και στο αυτ ξυλο πλαίσιο της κεντρικής εικ νας αποδίδεται το άγιο Μανδήλιο. Η παρουσία του Χριστο σε εικ νες µε την αγία Παρασκευή δεν είναι σπάνια και συνήθως σχετίζεται µε το Πάθος του Χριστο και το µαρτ ριο «ν Χριστ» της αγίας 3.Έτσι και στην εικ να µας προτιµήθηκε το θέµα του αγίου Μανδηλίου, θέµα που σχετίζεται µε το Πάθος του Χριστο, αλλά κυρίως, αποτελεί το αδιαµφισβήτητο τεκµήριο της Ενανθρωπήσεώς του Θερµές ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή κ. Κ. Νιχωρίτη, για τη µεταγραφή της παλαιοσλαβικής επιγραφής. 3. Βλ. για παράδειγµα εικ να της αγίας Παρασκευής στα Αγρίδια της Κ πρου, που στο στήθος της έχει τοποθετηθεί πρ σθετο εικονίδιο µε την ίδια αγία να κρατά στο στήθος της άλλο εικονίδιο µε το θέµα της Άκρας Ταπείνωσης (περί το 1500), S. Sophocleous, Icons of Cyprus.7th-20th Century, Λευκωσία 1994, σ. 98, αρ. 42. Σώζονται αρκετές εικ νες που η αγία Παρασκευή κρατά στα χέρια της τον Χριστ στο θέµα της Άκρας Ταπείνωσης. Στο παρελθ ν υποστηρίχθηκε η άποψη τι πρ κειται για την Παναγία, η οποία κρατά στα χέρια της τον νεκρ Χριστ ή τι πρ κειται για αλληγορία της ηµέρας της Μεγάλης Παρασκευής. Για την πρώτη άποψη βλ. Κ. Καλοκ ρης, Η Θεοτ κος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και σεως, Θεσσαλονίκη 1972, σσ σηµ. 2, µε σχετική βιβλιογραφία. Για τη δε τερη άποψη βλ. L. Réau, «Parascève ou Venerandia», Iconographie de l art chrétien, τ. ΙΙΙ, Paris 1959, σ κ.α. Αρχιµ. Σίλας Κουκιάρης, Ο κ κλος του βίου της Αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας και της εξ Ικονίου στη Χριστιανική Τέχνη, Αθήναι 1994, σ. 37. Σε άλλη εικ να της αγίας στην Πάτµο, στο νέο σκευοφυλάκιο της Μονής Αγίου Ιωάννη του Θεολ γου των µέσων του 16ου αι., σε µικρογραφία παρουσιάζεται αριστερά ο Χριστ ς να ευλογεί την αγία και δεξιά η Παναγία, Μ. Χατζηδάκης, Εικ νες της Πάτµου, Αθήνα 1995, σ. 101, αρ. 56, πίν. 48, 112. Επίσης, σε εικ να της Συλλογής Βελιµέζη του δε τερου τετάρτου του 16ου αι., η αγία κρατά στα χέρια της σταυρ µε τον Εσταυρωµένο Χριστ, εικονογραφικ ς τ πος µε τον οποίο συνηθίζεται να αποδίδεται η αγία. Βλ. Ν. Χατζηδάκη, Εικ νες της Συλλογής Βελιµέζη, Θεσσαλονίκη 1997, σσ , αρ. 16, εικ. 90, κ.α. 4. Για το άγιο Μανδήλιο βλ. A. Grabar, La Sainte Face de Laon. Le Mandylion dans l art orthodoxe, Prague, Semkond II, 1931, κυρίως σσ K. Weitzmann, «The Mandylion and Constantine Porphyrogennetos», Cah Arch 11 (1960) N. Thierry, «Deux notes à propos du Mandylion», Zograf 11 (1980) ODB, λήµ.: Mandylion, vol. II, σσ Στ. Παπαδάκη-Oekland,«Το Άγιο Μανδήλιο ως το νέο σ µβολο σε ένα αρχαίο εικονογραφικ σχήµα», ΧΑΕ Ι ( ) , που και πλο σια βιβλιογραφία Α. Μαντάς, Το εικονογραφικ πρ γραµµα του Ιερο Βήµατος των µεσοβυζαντινών ναών της Ελλάδας ( ), Αθήνα 2001, σσ

3 Σ νθετη εικ να της αγ. Παρασκευής 61 Οι παραστάσεις της αγίας Παρασκευής και του αγίου Μανδηλίου στην εικ να της Σιάτιστας, πλαισιώνονται στις τρεις πλευρές, εκτ ς απ το κάτω µέρος της κεντρικής εικ νας, απ γραπτή φυτική διακ σµηση χρυσο χρώ- µατος. Σαρκώδη φ λλα άκανθας ελίσσονται πλο σια στο χαµηλ µέρος της εικ νας για να στενέψουν σταδιακά στο επάνω µέρος της, προκειµένου να αναδειχθεί το θέµα του αγίου Μανδηλίου. Η διακ σµηση αυτή αποδίδεται µε τρ πο που, σαφώς, δεικν ει επιρροές απ την τέχνη του µπαρ κ. Το υ- π λοιπο τµήµα του πλαισίου της εικ νας είναι βαµµένο µε καφέ σκο ρο χρώµα. πως ήδη αναφέραµε, η κεντρική αυτή εικ να έχει τοποθετηθεί στο κεν που δηµιουργήθηκε απ την άτεχνη λάξευση του ξ λου σε βάθος 3,5 εκ. και αφαίρεση της κεντρικής παράστασης της εικ νας µε τις σκηνές του βίου της αγίας. Αυτ που δεν είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε είναι ποιο εικονογραφικ τ πο της αγίας Παρασκευής 5 ακολουθο σε η εικ να µε τις σκηνές του βίου της στην κεντρική παράσταση, η οποία έχει αφαιρεθεί. Τίθεται, ε- πίσης, το ερώτηµα, γιατί αφαιρέθηκε και τι απέγινε η αρχική αυτή κεντρική παράσταση της αγίας. Θα πρέπει ασφαλώς να δεχθο µε τι η αρχική κεντρική παράσταση, πως και οι σκηνές του βίου, εικ νιζε την αγία Παρασκευή τη Ρωµαία. Σε τι αφορά τον εικονογραφικ τ πο, τον οποίο ακολουθο σε, µ νο υποθέσεις µπορο µε να διατυπώσουµε, µε βάση τις γνωστές εικ νες της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας 6 µε σκηνές του βίου της, που γνωρίζουµε. Έτσι, τρεις είναι οι εικονογραφικοί τ ποι µε τους οποίους θα µπορο σε να αποδίδεται η αγία: 1. Ολ σωµη ή σε προτοµή, µετωπική, να κρατά τον σταυρ µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερ σεβίζει. Να σηµειώσουµε τι ο τ πος αυτ ς είναι ο παλαι τερος και συναντάται στην εικονογραφία και των τριών α- γίων µε το νοµα Παρασκευή Για την εικονογραφία της αγίας βλ. ιονυσίου του εκ Φουρνά, Ερµηνεία της ζωγραφικής τέχνης, υπ Α. Παπαδοπο λου-κεραµέως, εν Πετρουπ λει 1909, σσ. 207, RbK 2 (1971) λ. Heilige, στ κ.ε. (A. Chatzinikolaou) LCI 8 (1976) Κουκιάρης,.π. Χατζηδάκη,.π., σσ , αρ Η αγία Παρασκευή η Ρωµαία θεωρείται τι εικονίζεται για πρώτη φορά ως µεµονωµένη µορφή στο χειρ γραφο των Λ γων του Γρηγορίου του Θεολ γου ( ) στον Paris. gr. 510, f. 285, και στις τοιχογραφίες του Άϊ-Στράτηγου στους Μπουλαριο ς, στη Μέσα Μάνη (12ου αι.), στα ψηφιδωτά του Monreale (12ου αι.) και σε πλήθος µεταγενέστερες τοιχογραφίες και εικ νες [βλ. σχετ. U. Knoben, «Paraskeve (Pjatnika)», LCI 8 (1976) ]. 7. Βλ. εικ να απ το Εθνικ Μουσείο Κρακοβίας στην Πολωνία του δε τερου µισο του 15ου αι. Κουκιάρης,.π., σσ , που και η προγενέστερη βιβλιογραφία. Τα παραδείγµατα που ακολουθο ν τον συγκεκριµένο τ πο είναι πολλά, καθώς πρ κειται για

4 62 Παρασκευή X. Παπαδηµητρίου 2. Σε προτοµή 8 ή ολ σωµη 9, µετωπική ή στραµµένη, να κρατά τον σταυρ µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερ κρατά την κεφαλή της 10 (εικ. 13, 14, 15). 3. Ένθρονη να κρατά τον σταυρ µε το δεξί της χέρι, ενώ µε το αριστερ κρατά ειλητάριο. Ο εικονογραφικ ς αυτ ς τ πος συναντάται σπάνια και είναι µεταγενέστερος των παραπάνω 11. Στο δε τερο τώρα ερώτηµα, για την αιτία της αφαίρεσης της αρχικής κεντρικής παράστασης της εικ νας, δεν µπορο µε να δώσουµε πειστική ε- ξήγηση. Φαίνεται, µάλιστα, τι συντελέστηκε πρ χειρα, τ σο που καταστράφηκαν τµήµατα απ τις σκηνές του βίου της αγίας. Η αφαίρεση της ξ λινης επιφάνειας στην οποία απεικονιζ ταν η αγία, έγινε µε κοπίδι, σε βάθος 3,5 περίπου εκατοστών, ενώ εξακολουθεί να παραµένει ένα εκατοστ απ το πάχος του ξ λου της εικ νας. Το εναποµείναν τµήµα της εικ νας µε τις σκηνές του βίου της αγίας δεν παρουσιάζει σηµαντική φθορά, ώστε να δικαιολογείται τυχ ν αφαίρεση του κεντρικο τµήµατος της εικ νας, εξαιτίας φθοράς. Επίσης, η περίπτωση κλοπής µ νο του κεντρικο τµήµατος δεν έχει λογική στήριξη. Τέλος, δεν θεωρο µε πιθαν η νε τερη εικ να που προστέθηκε να ήταν τ σο δηµοφιλής στην περιοχή, ώστε να αφαιρέθηκε η παλαι τερη προκειµένου να αναδειχθεί η νε τερη. Σε άρθρο του Βοκοτ πουλου λαµβάνουµε πληροφορίες για τις σ νθετες εικ νες, που αναφέρονται παραδείγµατα ενσωµάτωσης αρχαι τερων εικ νων σε µεταγενέστερο πίνακα, του οποίου ο διάκοσµος έχει κατά καν να άµεση σχέση µε την κεντρική εικ να 12. Το το συµβαίνει προκειµένου η αρχαι τερη εικ να να αναδειχθεί. Στην περίπτωση, ωστ σο, της εικ νας της Σιάτιστας συµβαίνει ακριβώς το αντίθετο, καθιερωµένο εικονογραφικ τ πο της αγίας, γνωστ απ εικ να του τέλους του 14ου αι. της Συλλογής Οικονοµοπο λου, βλ. Χρ. Μπαλτογιάννη, Εικ νες, Συλλογή. Οικονοµοπο λου, Αθήνα 1985, αρ Βλ. εικ να της αγίας Παρασκευής της συλλογής Βελιµέζη του δε τερου τέταρτου του 16ου αι. Χατζηδάκη,.π., σσ , αρ. 16, κ.α. 9. Βλ. εικ νες της αγίας Παρασκευής του Πέτρου Β σσου του 1774 και 1778 αντίστοιχα. Γ. Ρηγ πουλος, Εικ νες της Ζακ νθου και τα πρ τυπά τους,τ.β, Αθήνα 2006, σσ , αρ. 5.11, και σσ , αρ. 5.10, εικ. 196, αντίστοιχα. Βλ. επίσης, εικ να της α- γίας Παρασκευής µε δέκα έξι σκηνές του βίου της, η οποία βρίσκεται στη Μονή Καρακάλλου του Αγίου ρους (1776). Την υπ έκδοση εικ να µου επεσήµανε ο καθηγητής κ. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, τον οποίο ευχαριστώ θερµά. 10. Να σηµειώσουµε τι στο Εκκλησιαστικ Μουσείο Σιάτιστας που βρίσκεται η εικ να µας, υπάρχει και άλλη εικ να της αγίας Παρασκευής, ολ σωµης και κεφαλοφ ρου, η οποία δεν φέρει σκηνές απ τον βίο της και χρονολογείται στα Βλ. εικ να απ τον να της Αγίας Παρασκευής στα Μέγαρα (19ος αι.). Κουκιάρης,.π., εικ Π. Λ. Βοκοτ πουλος, «Σ νθετες εικ νες. Μια πρώτη καταγραφή», Σήµα Μενελάου Παρλαµά, Ηράκλειο 2002, σσ

5 καθώς η εµβ λιµη κεντρική εικ να, είναι νε τερη της εικ νας µε τις σκηνές του βίου της αγίας 13. Οι σκηνές του πλαισίου Σ νθετη εικ να της αγ. Παρασκευής 63 Η νε τερη εικ να µε την ολ σωµη αγία Παρασκευή του Ικονίου, ενσω- µατώθηκε, πως αναφέραµε, στο κέντρο παλαι τερης εικ νας, απ την ο- ποία αφαιρέθηκε η κεντρική παράσταση, ενώ έχουν διασωθεί µ νο τα επεισ δια απ τον βίο της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας Σχ. 1. Σχέδιο της εικ νας του Εκκλησιαστικο Μουσείου της Σιάτιστας. 13. Βλ. αντίστοιχα την εικ να της αγίας Παρασκευής (εικ. 19 της παρο σης µελέτης), η οποία σήµερα βρίσκεται στο ιερ του κοιµητηριακο ναο της Αγίας Παρασκευής στη Θεσσαλονίκη. Η εµβ λιµη εικ να στο κέντρο θεωρήθηκε, αρχικά, τι εικονίζει την αγία Παρασκευή και κατά τον 18ο αι. τοποθετήθηκε σε πλαίσιο µε σκηνές του βίου της. Κατά τη συντήρηση της εικ νας διαπιστώθηκε τι εικονίζει τη Θεοτ κο δεξιοκρατο σα, η οποία χρονολογήθηκε γ ρω στο Για τον λ γο αυτ η εικ να της Θεοτ κου αφαιρέθηκε προκειµένου να εκτεθεί στο Μουσείο Βυζαντινο Πολιτισµο της Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο της εικ νας τοποθετήθηκε νε τερη εικ να της αγίας Παρασκευής. Για την εικ να βλ. Α. Το ρτα, «Εικ να δεξιοκρατο σας Παναγίας στη Θεσσαλονίκη», Ευφρ συνον. Αφιέρωµα στον Μαν λη Χατζηδάκη,τ.2,Αθήνα 1992, σ. 607, πίν. 342 Βοκοτ πουλος,.π., σ. 305, καθώς και σηµ. 53 της παρο σης µελέτης.

6 64 Παρασκευή X. Παπαδηµητρίου Πρ κειται για δέκα σκηνές, οι οποίες ιστορο ν τα µαρτ ρια και θα - µατα της αγίας. Η αφήγηση στις σκηνές βαίνει απ την επάνω αριστερή γωνία προς τα δεξιά. Στις κάθετες πλευρές εικονίζονται απ ένα επεισ διο α- ριστερά και δεξιά, ενώ στο κάτω µέρος της εικ νας οι παραστάσεις βαίνουν απ τα δεξιά προς τα αριστερά. Τα εικονίδια µε τις σκηνές έχουν ορθογώνιο σχήµα. Είναι λα ισοµεγέθη εκτ ς απ τα δ ο επεισ δια που αποδίδονται στα πλαϊνά µέρη (5 και 10), εκατέρωθεν της κεντρικής εικ νας, τα οποία είναι µεγαλ τερα σε µέγεθος. Οι σκηνές χωρίζονται µεταξ τους µε κ κκινη γραπτή ταινία και συνοδε ονται απ επιγραφές, οι οποίες δηλώνουν το εικονιζ µενο επεισ διο και είναι ανορθ γραφες. Οι επιγραφές δεν είναι ευανάγνωστες σε λες τις σκηνές, είτε δι τι έχουν αποκοπεί κατά την τοποθέτηση της νε τερης εικ νας, είτε δι τι έχουν φθαρεί και έχουν απολεσθεί ορισµένα γράµµατα. Ξεκινώντας απ την επάνω αριστερή γωνία (σχ. 1), οι σκηνές οι οποίες ιστορο νται στην εικ να του Εκκλησιαστικο Μουσείου της Σιάτιστας είναι οι ακ λουθες: 1. Η αγία εικονίζεται να συνοµιλεί µε ηγεµ να 2. Στρατιώτες τοποθετο ν στην κεφαλή της αγίας πυρακτωµένη περικεφαλαία 3. Η αγία στη φυλακή 4. Η αγία συνοµιλεί µε δε τερο ηγεµ να 5. Στρατιώτες κρεµο ν την αγία απ τις τρίχες της κεφαλής της 6. Στρατιώτες χτυπο ν την αγία µε βο νευρα 7. Η αγία στη φυλακή, που εµφανίζεται ο Χριστ ς µε αγγέλους 8. Η αγία συνοµιλεί µε τρίτο ηγεµ να 9. Η αγία προσε χεται 10. Ο αποκεφαλισµ ς της αγίας 1. Η αγία συνοµιλεί µε ηγεµ να Στο πρώτο εικονίδιο (εικ. 3) η αγία εµφανίζεται ενώπιον του αυτοκράτορα Αντωνίνου ή Αντωνίου του Ευσεβο ς στη Ρώµη ή ενώπιον κάποιου ηγεµ να Αντωνίου σε µια π λη της αυτοκρατορίας, πως γνωρίζουµε απ τα κείµενα των Μαρτυρίων της 14.Η αγία αποδίδεται δεξιά, στραµµένη προς τον ηγεµ να, έχοντας τα χέρια της σε στάση που φανερώνει τη συνοµιλία της µαζί του. Φορά βαθ µπλε χιτώνα και µελιτζανί σκο ρο µαφ ριο, ενώ φέρει 14. Ενδεικτικά βλ. Bibliotheca Hagiographica Graeca, τ. 2, εκδ. Fr. Halkin, Bruxelles 1957, σσ , Νο 1419ζ-1421 Auctarium Bibliothecae Hagiographicae Graecae, εκδ. Fr. Halkin, Bruxelles 1969, σ Επίσης, βλ. Μηναίον Ιουλίου, έκδ. Αποστολικής ιακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, εν Αθήναις 1974, σσ κ.α.

7 Σ νθετη εικ να της αγ. Παρασκευής 65 χρυσ φωτοστέφανο. Πίσω της παρίστανται δ ο στρατιώτες, φρουροί του βασιλιά, οι οποίοι είναι ενδεδυµένοι µε πανοπλία και κωνική περικεφαλαία µε σιδερένιο περιλαίµιο. Ο ηγεµ νας αποδίδεται αριστερά, καθήµενος σε υπερυψωµένο θρ νο µε τέσσερις βαθµίδες στο έµπροσθεν µέρος, έχοντας το χέρι του σε στάση διαταγής. Ο µεσήλικας ηγεµ νας µε τα κοντά γένια, φορά µακρ χιτώνα µε χρυσή παρυφή, κ κκινο µανδ α πορπο µενο στον λαιµ και χρυσ στέµµα. Το βάθος της σκηνής γεµίζει µε συµβατικά οικοδοµήµατα, πως το κ κκινο µε την αετωµατική στέγη πίσω απ την αγία και το οικοδ µηµα πίσω απ τον ηγεµ να. Ανάµεσα στα δ ο οικοδοµήµατα και επάνω στο χρυσ βάθος της σκηνής αναπτ σσεται µε κ κκινα γράµµατα µεγαλογράµµατη επιγραφή: Η ΑΓΙΑ ΗΣ ΤΟ ΚΡΙΤΙΡΗ[Ο]. πως γνωρίζουµε απ τον βίο της αγίας, ο ηγεµ νας Αντώνιος της πρ τεινε να αρνηθεί την πίστη της διαφορετικά θα υποβαλλ ταν σε βασανιστήρια. Επειδή η αγία Παρασκευή δεν δελεάσθηκε και δεν φοβήθηκε, ο η- γεµ νας διέταξε τους στρατιώτες του να την υποβάλουν σε βασανιστήρια. 2. Στρατιώτες τοποθετο ν στην κεφαλή της αγίας πυρακτωµένη περικεφαλαία Έτσι, στη δε τερη σκηνή της εικ νας αποδίδεται βασανιστήριο που υ- πέστη η αγία, σ µφωνα µε το οποίο οι στρατιώτες του ηγεµ να τοποθέτησαν στο κεφάλι της πυρακτωµένη περικεφαλαία (εικ. 4). Η αγία εικονίζεται στην κάτω αριστερή γωνία του εικονιδίου γονυπετής και µε δεµένα τα χέρια, τα οποία έχει ακουµπήσει στα γ νατά της. Φορά την ίδια ενδυµασία µε την ο- ποία αποδίδεται και στην πρώτη σκηνή και φέρει χρυσ φωτοστέφανο. Στο κεφάλι της µ λις έχει τοποθετηθεί, µε σιδερένια τσιµπίδα απ τον στρατιώτη στα δεξιά της, η πυρακτωµένη σιδερένια περικεφαλαία. Πίσω του εικονίζεται δε τερος στρατιώτης, ο οποίος ενισχ ει τη φωτιά. Στην κορυφή των λ φων, οι οποίοι αποδίδονται σχηµατικά, έχει τοποθετηθεί κιβώριο, ως ένδειξη σεβασµο στο µαρτ ριο της αγίας. Εκατέρωθεν του κιβωρίου, στο χρυσ βάθος, είναι γραµµένη δυσανάγνωστη επιγραφή εξαιτίας φθοράς: Η ΑΓΙΑ ΒΑΝΟΝ[ΤΑΣ] [.] ΤΗ ΣΥ ΕΡA. 3. Η αγία στη φυλακή Στην τρίτη σκηνή αποδίδεται το επεισ διο της φυλακίσεως της αγίας απ τον ηγεµ να (εικ. 5). Τα περισσ τερα Μαρτ ρια βίοι της αγίας αναφέρουν τι φυλακίσθηκε µετά απ τη θαυµαστή διάσωσή της απ το βασανιστήριο της πυρακτωµένης περικεφαλαίας. Η αγία εµφανίζεται ηµίσωµη µέσα απ τετράγωνο καγκελ φραχτο παράθυρο, να προσε χεται. Η φυλα-

8 66 Παρασκευή X. Παπαδηµητρίου κή αποδίδεται µε οικοδ µηµα χρώµατος σκο ρο γκρι. Επάνω απ το οικοδ µηµα και στο χρυσ βάθος της σκηνής υπάρχει επιγραφή που αναγράφεται: Η ΑΓΙΑ ΗΣ ΤΙ ΦΥΛΑΚΗ. 4. Η αγία συνοµιλεί µε δε τερο ηγεµ να Γνωρίζουµε απ τον βίο της αγίας τι µετά την επιτυχή της δράση στην πρώτη π λη µετέβη σε άλλη για να συνεχίσει το κηρυκτικ της έργο. Τη συνάντησή της µε τον ηγεµ να 15 της π λης αυτής περιγράφει η τέταρτη σκηνή (εικ. 6), η οποία, επίσης, φέρει επιγραφή µε κ κκινα κεφαλαία γράµµατα. Απ την επιγραφή, η οποία µερικώς αποκρ πτεται, δι τι βρίσκεται στο ση- µείο της µεταλλικής βάσης στήριξης, διαβάζουµε: Η Α[ΓΙΑ ΗΣ] ΤΟ ΚΡΙΤΙΡΗΟ. Εικονογραφικά, θα λέγαµε, τι εκτ ς ελάχιστων διαφορών, έχουµε αντιγραφή και επανάληψη της πρώτης σκηνής. πως µε τον πρώτο ηγεµ να, έτσι και στην περίπτωση του δευτέρου, ακολουθείται η ίδια διαδικασία. Τελικά η αγία Παρασκευή έµεινε αµετάπειστη και δεν απέφυγε τα βασανιστήρια. 5. Στρατιώτες κρεµο ν την αγία απ τις τρίχες της κεφαλής της εξιά απ την κεντρική εικ να µε την αγία Παρασκευή και κάτω απ τη σκηνή της συνοµιλίας της µε τον δε τερο ηγεµ να, εικονίζεται το πέµπτο επεισ διο απ τον βίο της. Σ αυτ η αγία, ηµίγυµνη, είναι κρεµασµένη απ τα µαλλιά σε ένα δέντρο, απ το οποίο φαίνεται µ νο ένα φ λλο που παραπέµπει σε φοίνικα (εικ. 7). Έχει τα χέρια της δεµένα πίσω στην πλάτη και φέρει φωτοστέφανο. Χαµηλ τερα, στο έδαφος και µπροστά απ κοκκινωπ οικοδ µηµα, που δεσπ ζει στη σκηνή, αποδίδονται οι δ ο στρατιώτες του η- γεµ να. Επάνω απ το οικοδ µηµα και στο χρυσ βάθος της σκηνής υπάρχει επιγραφή: Η ΑΓΙΑ ΚΡΕΜΑΣΑΣ ΕΠΙ Τ[Ο]Ν ΤΡΙΧΟΝ ΤΙΣ ΚΕΦΑΛΙΣ. 6. Στρατιώτες χτυπο ν την αγία µε βο νευρα Στην έκτη σκηνή, στην κάτω δεξιά γωνία της εικ νας, αποδίδεται άλλο ένα βασανιστήριο της αγίας, η οποία εικονίζεται ξαπλωµένη στο κ κκινο έ- δαφος και δεµένη µε τα χέρια και τα π δια ανοιχτά (εικ. 8). Αποδίδεται η- µίγυµνη, µε λευκ περίζωµα. Πίσω της δ ο στρατιώτες κρατο ν στα υψω- µένα χέρια τους βο νευρα, έτοιµοι να χτυπήσουν την αγία. Στο χρυσ βάθος και στο επάνω µέρος της σκηνής, υπάρχει επιγραφή, η οποία έχει υποστεί 15. Στις πηγές ο ηγεµ νας φέρει ποικιλία ονοµάτων, πως Αθέµιος, Ανθέσβιος, Αρτέµιος, Ευθ µιος, Θέµιος, Θε τιµος, Θέσµιος, Θρησκίας, Θ µιος, Τριθέσµιος, προφανώς απ παραφθορά. Βλ. Κουκιάρης,.π., σ. 26.

9 Σ νθετη εικ να της αγ. Παρασκευής 67 σηµαντική φθορά, τ σο εξαιτίας της κοπής προκειµένου να τοποθετηθεί η νε τερη εικ να, σο και του αποχρωµατισµο ορισµένων γραµµάτων. Ωστ σο, µε επιφ λαξη µπορο µε να αναγνώσουµε: [Η ΑΓΙΑ] ΕΡΝ[Ο]ΝΤ[ΑΝ] ΜΕ ΒΟΥΝΕ[ΥΡΑ]. 7. Η αγία στη φυλακή, που εµφανίζεται ο Χριστ ς µε αγγέλους Στη σκηνή αυτή έχουµε µια εικονογραφική επανάληψη της τρίτης σκηνής, που η αγία βρίσκεται στη φυλακή. Η διαφορά εδώ εντοπίζεται στο - τι η αγία είναι στραµµένη προς τα αριστερά (εικ. 9), ενώ επάνω απ τη φυλακή αποδίδεται η µορφή του Χριστο, ηµίσωµου, µέσα σε νεφέλη. Εκατέρωθεν του Χριστο αποδίδονται δ ο άγγελοι, επίσης, µέσα σε νεφέλη. Οι άγγελοι απ δεξιά καταλαµβάνουν και τµήµα απ τη σκηνή του βασανισµο µε τα βο νευρα. Στο χρυσ βάθος, ανάµεσα στο οικοδ µηµα της φυλακής και τη µορφή του Χριστο, υπάρχει δυσανάγνωστη επιγραφή: Η ΑΓΙΑ ΗΣ ΤΗ ΦΙΛΑΚΗ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ [...]. 8. Η αγία συνοµιλεί µε τρίτο ηγεµ να Μετά τη δε τερη επιτυχία της η αγία µετέβη σε τρίτη π λη, της οποίας ο ηγεµ νας αναφέρεται στις πηγές, κυρίως, µε το νοµα Ασκληπι ς ή Ταράσιος και σπανι τερα Αθέµιος ή Ανθέµιος, προφανώς απ παραφθορά 16.Εικονογραφικά πρ κειται για επανάληψη των σκηνών ένα και τέσσερα, που η αγία εικονίζεται να συνοµιλεί µε τους δ ο άλλους ηγεµ νες (εικ. 10). Εξαιτίας της αποκοπής του επάνω µέρους του διαχώρου (προκειµένου να τοποθετηθεί η νε τερη κεντρική εικ να), η επιγραφή υπέστη σηµαντική φθορά. Απ τα ελάχιστα που σώζονται, καθώς και απ την επανάληψη της σκηνής, υποθέτουµε τι αναγράφεται η ίδια επιγραφή, που συναντήσαµε και στις άλλες σκηνές µε τους ηγεµ νες: [Η ΑΓΙΑ ΗΣ ΤΟ ΚΡΙΤΙΡΗΟ]. Στην περίπτωση του τρίτου ηγεµ να, πως µε τους δ ο προηγο µενους, η αγία αρνείται να υποκ ψει. Έτσι οδηγείται σε βασανιστήρια 17, τα οποία δεν αποδίδονται στην εικ να µας. 9. Η αγία προσε χεται Σ µφωνα µε τις πηγές η αγία παρακάλεσε τον ηγεµ να πριν την εκτέλεσή της, να της επιτρέψει να προσευχηθεί. Το επεισ διο αυτ αποδίδεται 16. Βλ. Κουκιάρης,.π., σ Οι περισσ τερες πηγές αναφέρουν τι ο τρίτος ηγεµ νας υπέβαλε την αγία στο βασανιστήριο του εγκλεισµο σε λέβητα µε ε φλεκτα υλικά και σπανι τερα αναφέρεται η ρίψη της σε λάκκο µε θηρία ή το βασανιστήριο του τροχο κ.α., βλ..π., σσ

10 68 Παρασκευή X. Παπαδηµητρίου στην κάτω αριστερή γωνία της εικ νας µας, που εικονίζεται η αγία γονατιστή στο έδαφος να προσε χεται στραµµένη προς τα αριστερά (εικ. 11). εξιά της αποδίδεται ο στρατιώτης, ο οποίος θα εκτελέσει τον αποκεφαλισµ της. Πίσω τους υψώνεται σχηµατικά λ φος σε αποχρώσεις του γκρι. Επάνω στο χρυσ βάθος της σκηνής υπάρχει η επιγραφή: Η ΑΓΙΑ [ΕΠΡ]ΟΣEΥΧΕΤ[ΟΝ]. 10. Ο αποκεφαλισµ ς της αγίας Αριστερά της κεντρικής εικ νας µε την αγία Παρασκευή ολ σωµη, εικονίζεται η σκηνή του αποκεφαλισµο της (εικ. 12). Η αγία εικονίζεται γονατιστή στο κ κκινο έδαφος έχοντας δεµένα τα χέρια της µπροστά απ το σώµα της. Αποδίδεται ακέφαλη, καθώς το κεφάλι της, το οποίο φέρει φωτοστέφανο, είναι πεσµένο κοντά στα γ νατά της. εξιά και πίσω της αποδίδεται ο στρατιώτης µε υψωµένο το δεξί του χέρι µε το οποίο κρατά το ξίφος, ενώ µε το αριστερ κρατά τον κολε του ξίφους. Πίσω τους υπάρχει υψηλ κτήριο στις αποχρώσεις του γκρι, µοιο µε το κτήριο της φυλακής της αγίας. Επάνω απ το κτήριο και στο χρυσ βάθος της σκηνής υπάρχει η επιγραφή: Η ΑΓΙΑ [...Υ.] ΤΕ[ΛΕΙΟΥ]ΤΕ. Η τα τιση των δ ο αγίων µε το νοµα Παρασκευή στην εικ να του Μουσείου της Σιάτιστας Η εικ να του Μουσείου της Σιάτιστας, πως ήδη αναφέραµε, είναι σ νθετη 18.Η κεντρική εικ να µε την αγία Παρασκευή ολ σωµη είναι ρωσικής τεχνοτροπίας και φέρει παλαιοσλαβικές επιγραφές. Η εικ να µε τις σκηνές του βίου της αγίας (στην οποία τοποθετήθηκε η παραπάνω εικ να), είναι παλαι τερη, φέρει επιγραφές στην ελληνική γλώσσα και είναι σαφώς άλλης τεχνικής και τεχνοτροπίας. Η σηµαντικ τερη, ωστ σο, διαφορά είναι τι οι δ ο εικ νες (η κεντρική και του πλαισίου) φαίνεται τι αποδίδουν δ ο διαφορετικές αγίες, οι οποίες φέρουν το νοµα Παρασκευή. Σχετικά µε το πρ σωπο της αγίας Παρασκευής, έχει επισηµανθεί απ την έρευνα η παρουσία τριών διαφορετικών εικονογραφικών κ κλων, οι ο- ποίοι αντιστοιχο ν σε τρεις διαφορετικές αγίες µε το ίδιο νοµα 19. Πρ κειται για την αγία Παρασκευή τη Ρωµαία 20, την αγία Παρασκευή του Ικονί- 18. Βοκοτ πουλος,.π., σσ Υπάρχει και η αγία Παρασκευή η αδελφή της αγίας Φωτεινής της Σαµαρείτιδας, για την οποία γίνεται αναφορά µ νο στα Ευαγγέλια, βλ. Κουκιάρης,.π., σ Η αγία Παρασκευή η Ρωµαία έζησε την περίοδο που αυτοκράτορας της Ρώµης ή- ταν ο Αντωνίνος Πίος ή Ευσεβής ( µ.Χ.). Ως τ πος καταγωγής της αναφέρεται µια κώµη κοντά στη Ρώµη. Οι γονείς της Αγάθων και Πολιτεία ήταν ευγενείς και απέκτησαν

11 Σ νθετη εικ να της αγ. Παρασκευής 69 ου 21 και την αγία Παρασκευή απ τους Επιβάτες, κοντά στην Κωνσταντινο πολη 22. Στην κεντρική εικ να του Μουσείου της Σιάτιστας αποδίδεται η αγία Παρασκευή του Ικονίου. Στις ρωσικές εικ νες, αν και δεν προσδιορίζεται α- π επιγραφές, εικονίζεται µ νο η αγία Παρασκευή του Ικονίου 23,η εικονογραφία της οποίας δεν εντοπίζεται στον υπ λοιπο ορθ δοξο χώρο 24. Έτσι, οι παλαιοσλαβικές επιγραφές που σώζονται στις επάνω (αριστερή και δεξιά) γωνίες της εικ νας, καθώς και στο ειλητάριο που κρατά η αγία, δεν α- φήνουν περιθώριο αµφιβολίας τι πρ κειται για απεικ νιση της αγίας Παρασκευής του Ικονίου. Επίσης, ο εικονογραφικ ς τ πος της αγίας, πως αποδίδεται στην κε- παιδί µετά απ τριάντα πέντε χρ νια. Το παιδί γεννήθηκε την έκτη µέρα της εβδοµάδας γι αυτ και το ον µασαν Παρασκευή. Η Παρασκευή απ µικρή αφιερώθηκε στον Θε και - ταν πέθαναν οι γονείς της διένειµε τα υπάρχοντά της στους φτωχο ς. Τ τε άρχισε το κηρυκτικ της έργο µε µεγάλη επιτυχία. Αυτή ήταν και η αφορµή της κατάδοσής της στους ηγεµ νες. Έτσι άρχισε ο κ κλος των βασανιστηρίων της και η αποκεφάλισή της. Η µνήµη της τιµάται στις 26 Ιουλίου. Βλ. Κουκιάρης,.π., κυρίως, σσ , που και σχετική βιβλιογραφία Γ. Xατζο λη, «H δεσποτική εικ να της αγίας Παρασκευής απ το τέµπλο του οµώνυµου ναο της συνοικίας Bαρουσίου Tρικάλων», «Πρακτικά 4ου Συµποσίου Tρικαλινών Σπουδών (Tρίκαλα, 8-10 Nοεµβρίου 1996)», Tρικαλινά 17 (1997) Η αγία Παρασκευή, η οποία καταγ ταν απ το Ικ νιο της Μικράς Ασίας, ήταν κ ρη ευγενών. Μετά τον θάνατο των γονιών της η αγία µοίρασε την περιουσία της στους φτωχο ς και κήρυττε τον λ γο του Θεο. ταν έφθασε ο ηγεµ νας Αέτιος ( ) στο Ικ νιο, οι κάτοικοι του Ικονίου συνέλαβαν την αγία και την παρουσίασαν µπροστά του. Ο ηγεµ νας ρώτησε το νοµά της και εκείνη απάντησε τι τη λένε Παρασκευή σε ανά- µνηση του Πάθους του Κυρίου. Μετά την άρνηση της αγίας στη διαταγή του ηγεµ να να θυσιάσει στα είδωλα, άρχισαν τα βασανιστήριά της και ο αποκεφαλισµ ς της. Η µνήµη της τιµάται στις 28 Οκτωβρίου. Βλ. Kουκιάρης,.π., κυρίως, σσ , που και σχετική βιβλιογραφία. 22. Η αγία Παρασκευή απ τους Επιβάτες γεννήθηκε τον 10ο µε 11ο αι. µ.χ. απ πλο σια οικογένεια στους Επιβάτες της Θράκης, κοντά στην Κωνσταντινο πολη. Ήταν αδελφή του οσίου Ευθυµίου, επισκ που Μαδ των. Τέλεσε πολλά θα µατα και η µνήµη της τιµάται στις 14 Οκτωβρίου. Το σκήνωµά της µεταφέρθηκε απ την Καλλικράτεια στο Τ ρνοβο της Βουλγαρίας, κατ πιν στο Βελιγράδι της Σερβίας και αργ τερα στην Κωνσταντινο πολη. Τέλος, επί Πατριάρχου Παρθενίου του Α ( ) και ηγεµ να Μολδαβίας Ιωάννη Βασιλείου Βοεβ δα, το σκήνωµα µεταφέρθηκε στον να των Τριών Ιεραρχών του Ιασίου, που διατηρείται µέχρι των ηµερών µας. Βλ. E. Bakalova, «La vie de sainte Paraskève de Tirnovo dans l art balkanique du Bas Moyen âge», Byzantinobulgarica 5 (1978) Θ. Ζήσης, «Η Αγία Παρασκευή η Επιβατηνή και άγνωστος Κανών του Μελετίου Συρίγου εις αυτήν», Κληρονοµία 11 (1979) Καλλικράτεια. Απ την Προποντίδα στη Χαλκιδική, ήµος Καλλικράτειας 2000, σσ Σουλτάνα. Λά- µπρου, Η Οσία Παρασκευή η Επιβατηνή: Ιστορία και γραµµατεία, Θεσσαλονίκη Το Μαρτ ριο βίος της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας είναι γνωστ στη Ρωσία, που τιµώνται και οι δ ο αγίες ως διαφορετικά πρ σωπα. Κουκιάρης,.π., σ Ωστ σο, στη Ρωσία σώζεται µεγάλος αριθµ ς εικ νων µ νο µε σκηνές απ τον βίο της αγίας Παρασκευής του Ικονίου, οι οποίες χρονολογο νται απ τον 15ο αι. και εξής. 24. Κουκιάρης,.π., σ. 120 και 177.

12 70 Παρασκευή X. Παπαδηµητρίου ντρική παράσταση της εικ νας της Σιάτιστας απαντά σε ρωσικές εικ νες, - πως αυτή της πινακοθήκης Tretiakov στη Μ σχα (15ος αι.) 25, του Εθνικο Μουσείου της Στοκχ λµης στη Σουηδία (δε τερο µισ του 15ου αι.) 26, σε ι- διωτική συλλογή στη Γερµανία, η οποία προέρχεται απ το Ν βγκοροντ (περί το 1500) 27, αλλά και σε εικ να απ τη Βαλαχία στη Μονή Hurez (17ος αι.) 28 κ.α. Αντιθέτως, στην παλαι τερη εικ να µε τις σκηνές του βίου της αγίας Παρασκευής τα συγκεκριµένα επεισ δια που ιστορο νται, οδηγο ν σαφώς στην τα τιση της εικονιζ µενης µε την αγία Παρασκευή τη Ρωµαία. Οι παραλλαγές του βίου της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας (σε αντίθεση µε της αγίας Παρασκευής του Ικονίου) είναι πολυάριθµες και διαφέρουν σηµαντικά µεταξ τους σε τι αφορά τον αριθµ των βασανιστηρίων της και τη σειρά µε την οποία αυτά συντελέστηκαν 29. Είναι, επίσης, γνωστ, τι τουλάχιστον απ τον 15ο αι., αναµειγν ονται απ τους ζωγράφους ορισµένες σκηνές απ τον βίο των δ ο αγίων µε το νοµα Παρασκευή 30. µως, ο κ κλος της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας παρουσιάζει ορισµένες χαρακτηριστικές παραστάσεις, οι οποίες τον διακρίνουν απ τον αντίστοιχο κ κλο της α- γίας Παρασκευής του Ικονίου 31, πως το βασανιστήριο µε την πυρακτωµένη περικεφαλαία, η φυλάκιση της αγίας και η παρουσία του Χριστο µε τους αγγέλους. Με βάση αυτές τις παραστάσεις φαίνεται τι στην εικ να της Σιάτιστας αποδίδονται σκηνές του βίου της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας. Συγκεκριµένα, πως περιγράφεται στο «Μαρτ ριον της οσίας Παρασκευής», το οποίο αναφέρεται στη Ρωµαία, κατά την έκδοση των Raciti Santoro,ο πρώτος ηγεµ νας, ο Αντώνιος διέταξε τους στρατιώτες του να υποβάλουν την αγία στα βασανιστήρια της πυρακτωµένης περικεφαλαίας και 25. V. Antonova, N. Mneva, Katalog drevnerusskoj Ïivopisi, τ. 1, Moskva 1963, αρ. 187, σ. 226 και Κουκιάρης,.π., σσ , πίν J. Taylor, Icon Painting, New York 1979, σσ και Κουκιάρης,.π., σσ , πίν Eikon. Ikonen der 15. bis 19. Jahrhunderts aus deutschem Privatbesitz, Städtische Kunsthalle Recklinghausen 1979, εικ M. Chatzidakis K. Weitzmann G. Alibegasvili A. Volskaya G. Babiç M. Alpatov T. Voinescou, Les icônes, Παρίσι 1982, σ. 376, εικ. 394 και 400 (T. Voinescou). 29. Στοιχεία για τον βίο της αγίας και τους κώδικες στους οποίους συµπεριλαµβάνεται βλ. Κουκιάρης,.π., σσ Συγκεκριµένα, υιοθετο νται στις σκηνές της αγίας Παρασκευής του Ικονίου τα επεισ δια της ρίψης στον λέβητα και της πάταξης του δράκοντα, τα οποία ανήκουν στα µαρτ ρια της αγίας Παρασκευής της Ρωµαίας. Κουκιάρης,.π., σ Στον εικονογραφικ κ κλο της αγίας Παρασκευής του Ικονίου αναφέρονται τα ακ λουθα βασανιστήρια: χτ πηµα µε βο νευρα, κρέµασµα σε ξ λο και γδάρσιµο στα πλευρά, φυλάκιση και εµφάνιση Παναγίας, καταστροφή των ειδώλων, κα ση των πλευρών µε λαµπάδες, προσευχή και αποκεφαλισµ ς.