Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΣΜΥΡΝΗΣ. Το Μεσονυκτικό περιλαμβάνεται στους «επτά καιρούς της προσευχής».

Transcript

1 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ ΔΡ. ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΣΜΥΡΝΗΣ 1. Η ακολουθία του Μεσονυκτικού Το Μεσονυκτικό περιλαμβάνεται στους «επτά καιρούς της προσευχής». Αναφορά για επτά καιρούς προσευχής γίνεται στον 164 ο στίχο του 118 ου Ψαλμού ἑπτάκις τῆς ἡμέρας ᾔνεσά σε ἐπὶ τὰ κρίματα τῆς δικαιοσύνης σου. Το «ἑπτάκις» εδώ ίσως πρέπει να ερμηνευθεί ως «πολλάκις» και όχι κυριολεκτικά 1. Αναφορά για επτά καιρούς προσευχής γίνεται και από τον Συμεών Θεσσαλονίκης και μάλιστα ο αριθμός επτά συνδέεται με τα επτά χαρίσματα του Αγ. Πνεύματος 2 «οι δε καιροί και αι προσευχαί επτά τελούσι τον αριθμόν, κατά τον αριθμόν των χαρισμάτων του Πνεύματος 3». Στην ακολουθία του Νυχθημέρου η ακολουθία του Μεσονυκτικού είναι η τρίτη κατά σειρά και ακολουθεί την ακολουθία του Εσπερινού και του Αποδείπνου, σύμφωνα με την ιουδαϊκή περί χρόνου αντίληψη. Κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης 4 και τον Μάρκο τον Ευγενικό 5 το Μεσονυκτικό είναι η πρώτη ακολουθία της ημέρας και το Απόδειπνο η τελευταία. Η διαφοροποίηση αυτή οφείλεται στο ότι ακολουθούν 1 π. Ιω. Σκιαδαρέση, Οι καιροί της προσευχής στην Αγία Γραφή, στο Οι Ακολουθίες του νυχθημέρου, Αποστ. Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2015, σ Γαλ 5,22,23 3 Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, PG 155, 549C 4 Συμεών Θεσσαλονίκης, Διάλογος, PG 155, 549D 5 Μάρκου Ευγενικού, Εξήγησις της Εκκλησιαστικής Ακολουθίας, PG 160, 1165D

2 65 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ την ελληνορωμαϊκή αντίληψη του χρόνου και για το λόγο αυτό οι ακολουθίες εντάσσονται στο ημερονύκτιο και όχι στο νυχθήμερο 6. Το Μεσονυκτικό, όπως δηλώνει το όνομά του τελείται τα μεσάνυκτα, στη μέση της νύκτας. Τα μεσάνυχτα ως χρονική στιγμή έχουν πλούσιους συμβολισμούς και αναφορές σε γεγονότα τόσο της Παλαιάς, όσο και της Καινής Διαθήκης τα οποία συνέβησαν «μεσούσης της νυκτός», τα οποία θα προσεγγίσουμε ενδεικτικά ευθύς αμέσως. 2. Βιβλικές αναφορές τεκμήρια Α. Στην Παλαία Διαθήκη μεσούσης τῆς νυκτὸς καὶ Κύριος ἐπάταξε πᾶν πρωτότοκον ἐν γῇ Αἰγύπτῳ, ἀπὸ πρωτοτόκου Φαραὼ τοῦ καθημένου ἐπὶ τοῦ θρόνου ἕως πρωτοτόκου τῆς αἰχμαλωτίδος τῆς ἐν τῷ λάκκῳ καὶ ἕως πρωτοτόκου παντὸς κτήνους 7. Η τελευταία αυτή πληγή έκαμψε τη σκληροκαρδία του Φαραώ, ο οποίος επέτρεψε την έξοδο των Ισραηλιτών από τη δουλεία της Αιγύπτου στην ελευθερία. ο ψαλμικός στίχος μεσονύκτιον ἐξηγειρόμην τοῦ ἐξομολογεῖσθαί σοι ἐπὶ τὰ κρίματα τῆς δικαιοσύνης σου 8 θα αποτελέσει μια από τις βιβλικές βάσεις στις οποίες θεμελιώνεται η ακολουθία του Μεσονυκτικού. Β. Στην Καινή Διαθήκη ο Ιησούς πριν την κλήση των μαθητών: ἐξῆλθεν εἰς τὸ ὄρος προσεύξασθαι καὶ ἦν διανυκτερεύων ἐν τῇ προσευχῇ τοῦ Θεοῦ 9. προτρέπει τους μαθητές του: 35 γρηγορεῖτε οὖν οὐκ οἴδατε γὰρ πότε ὁ κύριος τῆς οἰκίας ἔρχεται, ὀψὲ ἢ μεσονυκτίου ἢ 6 Γεωργίου (Χρυσοστόμου), μητρ. Κίτρους, Π. Λέκκου, Οι ακολουθίες του Αποδείπνου και του Μεσονυκτίου, στο Οι Ακολουθίες του νυχθημέρου, Αποστ. Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2015, σ Εξ 12,29 8 Ψλ 118,62 9 Λκ 6,12 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

3 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 66 ἀλεκτοροφωνίας ἢ πρωΐ 36 μὴ ἐλθὼν ἐξαίφνης εὕρῃ ὑμᾶς καθεύδοντας. 37 ἃ δὲ ὑμῖν λέγω, πᾶσι λέγω γρηγορεῖτε 10. στην παραβολή των δέκα παρθένων: μέσης δὲ νυκτὸς κραυγὴ γέγονεν ἰδοὺ ὁ νυμφίος ἔρχεται, ἐξέρχεσθε εἰς ἀπάντησιν αὐτοῦ 11. Έτσι και οι πιστοί οφείλουν να είναι έτοιμοι για την αιφνιδιαστική δεύτερη έλευση του Κυρίου πριν την τελική κρίση. η Ανάσταση: Τῇ δὲ μιᾷ τῶν σαββάτων Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ ἔρχεται πρωῒ σκοτίας ἔτι οὔσης εἰς τὸ μνημεῖον, καὶ βλέπει τὸν λίθον ἠρμένον ἐκ τοῦ μνημείου 12. η προσευχή του Παύλου και του Σίλα στη φυλακή των Φιλίππων: Κατὰ δὲ τὸ μεσονύκτιον Παῦλος καὶ Σίλας προσευχόμενοι ὕμνουν τὸν Θεόν ἐπηκροῶντο δὲ αὐτῶν οἱ δέσμιοι 13. το περιστατικό με τον Εύτυχο: Ἐν δὲ τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων συνηγμένων τῶν μαθητῶν κλάσαι ἄρτον, ὁ Παῦλος διελέγετο αὐτοῖς, μέλλων ἐξιέναι τῇ ἐπαύριον, παρέτεινέ τε τὸν λόγον μέχρι μεσονυκτίου Βιβλική τεκμηρίωση από Πατέρες της Εκκλησίας Για τον Μ. Βασίλειο η μεταμεσονύκτια προσευχή του Παύλου και του Σίλα στη φυλακή των Φιλίππων καθώς και ο 62 ος στίχος του 118 ου ψαλμού αποτέλεσαν την αφετηρία για τη γένεση Μεσονύκτιας προσευχής 15. Στον ίδιο άξονα κινείται και ο Μ. Αθανάσιος 16. Ο Συμεών Θεσσαλονίκης 17 και ο Μάρκος ο Ευγενικός 18 για την ακολουθία του Μεσονυκτικού, χωρίς να παραθεωρούν τα παραπάνω, 10 Μκ 13, Μτ 25,6 12 Ιω 20,1 13 Πρ 16,25 14 Πρ 20,7 15 Μ. Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος, PG 31, 1016Β 16 Μ. Αθανασίου, Εξηγήσεις εις τους Ψαλμούς, Ε.Π.Ε. Θεσσαλονίκη 1975, τ. 7, σ Συμεών Θεσσαλονίκης, ό.π., PG 155, 560C 18 Μάρκου Ευγενικού, ό.π., PG 160, 1165D 1168B

4 67 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ δίνουν έμφαση στην ανάσταση του Ιησού και στην αιφνίδια εμφάνιση του νυμφίου «εν τω μέσω της νυκτός», η οποία συνδέεται με τη Δευτέρα παρουσία του Κυρίου και την ανάσταση, ως από ύπνου, των νεκρών Εξέλιξη της ακολουθίας του Μεσονυκτικού 20 Αναφορές για μεσονύκτιες ακολουθίες συναντούμε ήδη από τον 4 ο αι σε επιστολή του Μ. Βασιλείου. Η διαμόρφωση και ένταξη του Μεσονυκτικού στις ακολουθίες του νυχθημέρου μάλλον άρχισε να συντελείται τον 5 ο αι και μετέπειτα. Ως ξεχωριστή ακολουθία, η οποία τελούνταν γύρω στα μεσάνυχτα, γεννήθηκε στην Καππαδοκία στο πλαίσιο της μοναχικής πρακτικής εφαρμογής του ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε Τυπική διάταξη του Μεσονυκτικού Στα Τυπικά αναφέρονται τρεις κυρίως τάξεις τέλεσης της ακολουθίας του Μεσονυκτικού: των καθημερινών, του Σαββάτου και της Κυριακής και παραλλαγή του, όταν τελείται σε Δεσποτική εορτή. Η ακολουθία στις Μονές τελείται στο Νάρθηκα, ενώ στους ναούς των ενοριών στον κυρίως Ναό με κλειστή την Ωραία πύλη. Στην εισήγηση μας θα αναφερθούμε μόνο στο Μεσονυκτικό της Κυριακής ή στην ακολουθία η οποία «επέχει τον τόπον του Μεσονυκτικού», όπως και διαφορετικά λέγεται. 6. Η ακολουθία του Μεσονυκτικού της Κυριακής Ο αναστάσιμος χαρακτήρας της ημέρας του Κυρίου διαχέεται σε όλες τις ακολουθίες οι οποίες τελούνται την Κυριακή. Στην ακολουθία του Μεσονυκτικού της Κυριακής κυριαρχεί ο Τριαδικός κανόνας, ο οποίος αντικαθιστά τον Άμωμο (118 ος ψαλμός) «διά το λαμπρόν της ημέρας». Για την καλύτερη διευθέτηση του χρόνου τέλεσής του, τελείται μαζί με την ακολουθία του Όρθρου. Η ακολουθία δεν είναι 19 Συμεών Θεσσαλονίκης, ό.π., PG 155, 549D κ.ε. 20 Για την ιστορική εξέλιξη της ακολουθίας του Μεσονυκτικού καθώς και για την τυπική διάταξή της, βλ. Γεωργίου, μητρ. Κίτρους, κ.λπ., ό.π. σ. 104 κ.ε. 21 Α Θεσ 5,17 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

5 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 68 ιδιαίτερα γνωστή σήμερα στους χριστιανούς των ενοριών. Οι Τριαδικοί κανόνες είναι οκτώ διαφορετικοί, όσοι και οι ήχοι της εκκλησιαστικής μουσικής. Τους τριαδικούς κανόνες τους συνέθεσε ο Μητροφάνης Σμύρνης στον οποίο θα αναφερθούμε ευθύς αμέσως. 7. Μητροφάνης Σμύρνης βίος και έργο 22 Ο Μητροφάνης Σμύρνης είναι μια από τις λιγότερο γνωστές μορφές του θ αι. Η ζωή του συνδέθηκε και συμπορεύτηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος της με δύο σημαντικές προσωπικότητες της Εκκλησίας, τους πατριάρχες Ιγνάτιο ( , ) και Φώτιο ( , ). Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη πιθανώς τη δεύτερη ή την τρίτη δεκαετία του θ αι. Οι πληροφορίες για το οικογενειακό του περιβάλλον είναι ελάχιστες και αυτές που αναφέρουν οι χρονογράφοι σχετίζονται με την εμπλοκή της μητέρας του Μητροφάνη στη συκοφαντία κατά του πατριάρχη Μεθοδίου. Ο Μητροφάνης ίσως εντάχθηκε ως μοναχός στη μονή Στουδίου και είναι πιθανόν και για κάποιο χρονικό διάστημα να μόνασε στη μονή Σατύρου, όπου ηγούμενος ήταν ο Ιγνάτιος πριν εκλεγεί πατριάρχης Κων/πόλεως. Έτσι μπορεί να εξηγηθεί η οικειότητά του με τον Ιγνάτιο, του οποίου υπήρξε υπέρμαχος μέχρι και το τέλος της ζωής του. Ο Ιγνάτιος διακρίνονταν για την ευσέβειά του και την αρετή του. Ανήκε στη μερίδα των ζηλωτών, ήταν υπερβολικά συντηρητικός δεν είχε ιδιαίτερη μόρφωση, ο λαός όμως τον τιμούσε ιδιαίτερα. Ο καίσαρας Βάρδας κατηγόρησε τον πατριάρχη Ιγνάτιο για εσχάτη προδοσία, τον εξανάγκασε σε παραίτηση και τον εξόρισε τελικά στη Μυτιλήνη. Στον πατριαρχικό θρόνο ανέβηκε ο Φώτιος, τον οποίο δεν αναγνώρισαν οι υποστηρικτές του Ιγνατίου. Ο Μητροφάνης ακολούθησε το δρόμο της εξορίας προς τη Χερσώνα. Η αποκατάσταση του Ιγνατίου και η απομάκρυνση του Φωτίου από τον αυτοκράτορα Βασίλειο Γ σήμανε και την επιστροφή του Μητροφάνη, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη σύνοδο του Περισσότερα στοιχεία για το βίο και το έργο του Μητροφάνους Σμύρνης, βλ. Ιω. Κουκίδη, Μητροφάνους Σμύρνης, Ερμηνεία εις την του Πέτρου Α επιστολήν, Θεσσαλονίκη 2015 (Διδακτ. Διατρ.)

6 69 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ Μετά την αλλαγή της στάσης του αυτοκράτορα έναντι του Φωτίου και τη συμφιλίωση του Ιγνατίου με το Φώτιο, ο Μητροφάνης παρέμεινε ηγέτης της αντιφωτιανής μερίδας. Εξαιτίας της στάσης του αυτής καταδικάστηκε από τη σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως του 880 και εξορίστηκε, πιθανόν και πάλι στη Χερσώνα. Έφυγε από τον παρόντα κόσμο την εποχή της βασιλείας του Λέοντα Στ του Σοφού ( ). Διακρίθηκε ως ερμηνευτής της Γραφής, ως υμνογράφος, κυρίως ως συντάκτης κανόνων και ως εκκλησιαστικός ρήτορας. Για το συγγραφικό του έργο ο Μητροφάνης χαίρει της εκτίμησης μεταγενέστερων εκκλησιαστικών συγγραφέων. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τον χαρακτηρίζει «θείο μουσικό 23». Ο Γρηγόριος Ακίνδυνος τον ονομάζει «θείο και μελωδό των ιερών της εκκλησίας ύμνων 24». Ο Ιωάννης Βέκκος τον συμπεριλαμβάνει ανάμεσα στους μεγάλους πατέρες της Εκκλησίας και από το Νικόδημο τον Αγιορείτη χαρακτηρίζεται ως «ο εύλαλος της Εκκλησίας Αλεκτρυών 25». Πριν παρουσιάσουμε τους τριαδικούς κανόνες του Μητροφάνη Σμύρνης θα παραθέσουμε λίγα στοιχεία σχετικά με το υμνογραφικό είδος του «κανόνα». 8. Το υμνογραφικό είδος του «Κανόνα» Ανάμεσα στις πολλές σημασίες του όρου «κανών» περιλαμβάνεται και το υμνογραφικό εκείνο είδος το οποίο εξελίχθηκε κυρίως από τον 8 ο αι και σταδιακά αντικατέστησε το κοντάκιο στη λατρευτική πράξη. Στην αρχική του μορφή δεν αποτελούσε αυτόνομο ύμνο, αλλά αποτελούνταν από στίχους οι οποίοι ψάλλονταν ανάμεσα στις βιβλικές ωδές. Βαθμιαία εξελίχθηκε σε ένα σύνολο τροπαρίων που διακρίνεται σε εννέα ενότητες, οι οποίες ονομάζονται ωδές. Το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής ονομάζεται ειρμός και καθορίζει το μέτρο και τη 23 Γρηγορίου Παλαμά, Συγγράμματα, εκδ. Γ. Μαντζαρίδης, Ν. Ματσούκας, Β. Ψευτογκάς Θεσσαλονίκη 1966, τ. Β, Gregorii Acindyni refutations duae, ed. J. N. Canellas, CCSG 31, Brepolis Turnhout 1995, Νικοδήμου Αγιορείτου, Θεοτικάριον, Κων/πολη 1849, α ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

7 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 70 μουσική των υπολοίπων 3 5 τροπαρίων της ωδής. Το τελευταίο τροπάριο κάθε ωδής αφιερώνεται στη Θεοτόκο και ονομάζεται Θεοτοκίον. Τα Καθίσματα, τα οποία έπονται των Θεοτοκίων της γ και στ ωδής, χαρακτηρίζονται Τριαδικά και έχουν κατεξοχήν Τριαδολογικό περιεχόμενο «Θείας φύσεως ὁμοουσίου, τὸ τρισήλιον ὑμνοῦμεν κράτος, καὶ τρισαγίαις φωναῖς ἐκβοήσωμεν Ἅγιος εἶ, ὁ Πατὴρ ὁ προάναρχος, Ἅγιος εἶ, ὁ Υἱὸς ὁ συνάναρχος. Πνεῦμα Ἅγιον, ὁ εἷς ἀμερὴς Θεὸς ἡμῶν, καὶ πάντων ποιητὴς καὶ φιλάνθρωπος». (κάθισμα στ ωδής Γ ήχου) Στην πράξη οι κανόνες έχουν οκτώ ωδές. Ήδη από τον θ αι. έπαψε να ψάλλεται η β ωδή. Το επιχείρημα ότι εγκαταλείφθηκε η β ωδή λόγω του πένθιμου χαρακτήρα της ή για το λόγο ότι είναι παρόμοια με την α, έχει αμφισβητηθεί. Τα θέματα των ειρμών των κανόνων είναι καθορισμένα και ακολουθούν, ως προς το περιεχόμενό τους, τις εννέα ωδές. Στους Τριαδικούς κανόνες, όπως θα δουμε παρακάτω, ο υμνογράφος αξιοποιεί κάθε στοιχείο της Αγίας Γραφής σε οποιαδήποτε ωδή του κανόνα, χωρίς να ακολουθεί τον προκαθορισμένο υμνογραφικό τύπο σύνθεσης του κανόνα, δηλαδή το περιεχόμενο των εννέα ωδών Τα θέματα των ειρμών ειδικά είναι σταθερά καθορισμένα. Και συγκεκριμένα προέρχονται από οκτώ ωδές (ύμνους) της Παλαιάς Διαθήκης και μία της Καινής Διαθήκης: α) Ο ειρμός της πρώτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Μωυσή μετά τη διάβαση της Ερυθράς θάλασσας (Έξ 15,1-19). β) Ο ειρμός της δεύτερης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Μωυσή μετά την παράδοση του θείων εντολών στους Ισραηλίτες (Δτ 32,1-43). γ) Ο ειρμός της τρίτης ωδής αναφέρεται στην ωδή της προφήτισσας Άννας, μητέρας του Σαμουήλ (Α' Βασ 2,1-10). δ) Ο ειρμός της τέταρτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Αββακούμ (Αββ 3,2-19). ε) Ο ειρμός της πέμπτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Ησαΐα (Ησ 26,1-21). στ) Ο ειρμός της έκτης ωδής αναφέρεται στην ωδή του Ιωνά μέσα στην κοιλιά του κήτους (Ιων 2,3-10).

8 71 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ 9. Οι Τριαδικοί Κανόνες της Οκτωήχου Οι Τριαδικοί κανόνες συντέθηκαν σε εποχή κατά την οποία είχε ήδη διαμορφωθεί η δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας και για το λόγο αυτό εκφράζουν την πληρότητά της. Στους κανόνες αυτούς καταγράφεται κυρίως το Τριαδικό δόγμα. Στη συνέχεια προβάλλεται το χριστολογικό και το θεομητορικό, τα οποία συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους, καθώς και στοιχεία από τα υπόλοιπα δόγματα (κοσμολογικό, σωτηριολογικό, εκκλησιολογικό κ.λπ.). Ο υμνογράφος, σε αρκετά τροπάρια των Τριαδικών κανόνων, δεν παραλείπει να συνδέσει τη δοξολογική παράθεση του δόγματος με την ικεσία του πιστού για συγχώρεση και θεία επέμβαση στις τρικυμίες του βίου. «Ὁ πάσης κατὰ φύσιν τροπῆς ἀπαράδεκτος, τοῖς ἀλλοιουμένοις ἡμῖν καὶ μέλπουσι, τὴν ἀνεξιχνίαστον πηγήν, τῆς σῆς ἀγαθωσύνης, πλημμελημάτων δὸς συγχώρησιν, καὶ τὴν σωτηρίαν ὡς εὔσπλαγχνος». (β τροπ. γ ωδής πλ. Α ήχου) «Ὅλην νῦν πρὸς σέ, κινῶ τὴν καρδίαν μου καὶ τὴν διάνοιαν, καὶ τὰς διαθέσεις δέ, ψυχῆς ἁπάσας καὶ τὰς τοῦ σώματος, τὸν πλαστουργὸν καὶ ρύστην μου, Μονάρχα Τρίφωτε, καὶ βοῶ σοι Σῶσόν με τὸν δοῦλόν σου, πειρασμῶν ἐκ παντοίων καὶ θλίψεων». (ειρμός θ ωδής Δ ήχου) ζ) Ο ειρμός της έβδομης ωδής αναφέρεται στην προσευχή των Τριών Παίδων στην κάμινο της Βαβυλώνας (Δαν 3,26-45 και 52-56). η) Ο ειρμός της όγδοης ωδής αναφέρεται στον ύμνο των Τριών Παίδων στην κάμινο της Βαβυλώνας (Δαν 3,57-88). θ) Ο ειρμός της ένατης ωδής αναφέρεται στην ωδή της Θεοτόκου μετά τον ευαγγελισμό του Γαβριήλ (Λκ 1,46-55). ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

9 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 72 Η ακροστιχίδα των Τριαδικών κανόνων είναι έμμετρη. Συγκεκριμένα οι ακροστιχίδες των τριαδικών κανόνων της Οκτωήχου είναι: Α ήχος: «Μίαν σὲ μέλπω τὴν τρισήλιον φύσιν» ποίημα Μητροφάνους» Β ήχος: «Τὸ τρισσὸν ὑμνῷ τῆς Θεαρχίας σέλας» Γ ήχος: «Αἰνῶ Τριάς σε τὴν μίαν Θεαρχίαν» Μητροφάνους Δ ήχος: «Τέταρτος ὕμνος τῷ Θεῷ Μητροφάνους» πλ. Α ήχος: «Κανὼν ὁ πέμπτος φωτὶ τῷ τρισηλίῳ» πλ. Β ήχος: «Τὸν ἕκτον ὕμνον προσφέρω σοι Θειότης» Βαρύς ήχος: «Αἰνῶ Τριάς, σὲ τὴν μοναρχικὴν φύσιν» πλ. Δ ήχος: «Τριὰς Μονάς, σῶσόν με τὸν σὸν οἰκέτην» Και μόνον από τις ακροστιχίδες δικαιώνεται ο χαρακτηρισμός των κανόνων της Οκτωήχου ως τριαδικών. Στους Τριαδικούς κανόνες συναντώνται πολλές επαναλήψεις και ταυτολογίες, γιατί σε κάθε ήχο επαναλαμβάνονται ίδιες βιβλικές πηγές και δόγματα. Τα τροπάρια όμως δεν είναι μονότονα, επειδή δίνονται με διαφορετικό ποιητικό και μουσικό τρόπο σε κάθε έναν από τους οκτώ ήχους. ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΡΟΠΑΡΙΩΝ ΤΩΝ ΤΡΙΑΔΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΤΗΣ ΟΚΤΩΗΧΟΥ ΗΧΟΣ Α Β Γ Δ πλ. Α πλ. Β ΒΑΡΥΣ πλ. Δ ΩΔΕΣ ΤΡΟΠΑΡΙΑ α' γ κάθισμα δόξα και νυν δ 4 4 (1χ2)+2 4 (1χ2) ε 4 4 (1χ2) (1χ2)+2 4 στ (1χ2)+2 (1χ2)+2 (1χ2)+2 4 (1χ2)+2 (1χ2)+2 (1χ2)+2 4 κάθισμα δόξα και νυν

10 73 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ζ 4 (1χ2)+2 4 (1χ2)+2 (1χ2)+2 4 (1χ2)+2 (1χ2)+2 η (1χ2)+2 (1χ2)+2 (1χ2)+2 (1χ2)+2 (1χ2) θ' (1χ2)+2 4 (1χ2)+2 (1χ2)+2 (1χ2) (1χ2)+2 ΣΥΝΟΛΟ Στον πίνακα που ακολουθεί μπορούμε να δούμε το σύνολο των τροπαρίων των ωδών κάθε ήχου της οκτωήχου. 10. Βιβλικό υπόβαθρο αναφορές στους Τριαδικούς κανόνες της Οκτωήχου 27 Σκοπός του υμνογράφου είναι να δοξολογήσει τον Τριαδικό Θεό. Για το σκοπό αυτό ο ποιητής χρησιμοποιεί Παλαιοδιαθηκικά χωρία στα οποία είδε η Εκκλησία θεολογικές (Τριαδολογικές, Χριστολογικές, Θεομητορικές, σωτηριολογικές) αναφορές και τα ερμήνευσε τυπολογικά. Οι αναφορές σε πρόσωπα, γεγονότα και διηγήσεις, οι οποίες προέρχονται από την Παλαιά Διαθήκη είναι περισσότερες από ότι της Καινής. Ενδεικτικά αναφέρονται Α. από την Π.Δ.: η «κατ εικόνα» και «καθ ομοίωσιν» δημιουργία του ανθρώπου, η σύγχυση των γλωσσών, η φιλοξενία του Αβραάμ, η φλεγόμενη βάτος, ο πόκος του Γεδεών, το όραμα του Ησαΐα και άλλες αναφορές από βιβλία της Π.Δ. και Β. από την Κ.Δ.: ο Ευαγγελισμός, η Βάπτιση του Ιησού, η Ανάληψη και η Πεντηκοστή. Παρακάτω θα προσεγγίσουμε ενδεικτικά, τροπάρια των Τριαδικών κανόνων που έχουν βιβλικό υπόβαθρο ή βιβλικές αναφορές. I. Δημιουργία του ανθρώπου «κατ εικόνα» και «καθ ομοίωσιν» καὶ εἶπεν ὁ Θεός ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ ὁμοίωσιν, καὶ ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων 27 βλ. Ευ. Θεοδώρου, Η θεολογία του Φωτός της δόξης, Αθήνα 1999 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

11 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 74 τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ γῆς γῆς 28. Στο βιβλίο της Γενέσεως κατά την τελευταία ημέρα της δημιουργίας περιγράφεται η δημιουργία του ανθρώπου «κατ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ ὁμοίωσιν» του Θεού. Στο «ποιήσωμεν» η Εκκλησία είδε τον τριαδικό Θεό. «Ἵνα τοῖς ἀνθρώποις ἑνικήν, τὴν τριλαμπῆ σου δηλώσῃς Θεότητα, πλάσας πρὶν τὸν ἄνθρωπον, κατὰ τὴν σὴν εἰκόνα διεμόρφωσας, νοῦν αὐτῷ καὶ λόγον, καὶ πνεῦμα δοὺς ὡς φιλάνθρωπος». (β τροπ. Α ωδής Α ήχου) Ο υμνογράφος, παρουσιάζει το Θεό να δείχνει στον άνθρωπο ότι η φύση του είναι μία στην ουσία και τριλαμπής στις υποστάσεις και ότι έπλασε τον άνθρωπο από φιλανθρωπία κατά τη δική του εικόνα και του έδωσε τον νου, τον λόγο και το πνεύμα. «Ὅτε κατ ἀρχάς τὸν Ἀδὰμ διέπλασας Κύριε, τότε τῷ Λόγῳ σου τῷ ἐνυποστάτῳ ἐβόησας εὔσπλαγχνε Ποιήσωμεν κατὰ τὴν ἡμετέραν ὁμοίωσιν τὸ δὲ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον συμπαρῆν δημιουργόν διὸ βοῶμέν σοι Ποιητὰ ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι». (Κάθισμα γ ωδής Β ήχου) Όταν στην αρχή της δημιουργίας έπλασες τον Αδάμ, Κύριε, τότε με τον ενυπόστατο Λόγο σου εβόησες εύσπλαγχνε, ας δημιουργήσουμε τον άνθρωπο κατά τη δική μας ομοίωση. Το άγιο Πνεύμα παρευρίσκονταν στη δημιουργία, γι αυτό σου φωνάζουμε, δημιουργέ μας Θεέ, δόξα σε σένα. II. Βαβέλ 7 δεῦτε καὶ καταβάντες συγχέωμεν αὐτῶν ἐκεῖ τὴν γλῶσσαν, ἵνα μὴ ἀκούσωσιν ἕκαστος τὴν φωνὴν τοῦ πλησίον. 8 καὶ διέσπειρεν 28 Γεν 1,26

12 75 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ αὐτοὺς Κύριος ἐκεῖθεν ἐπὶ πρόσωπον πάσης τῆς γῆς, καὶ ἐπαύσαντο οἰκοδομοῦντες τὴν πόλιν καὶ τὸν πύργον. 9 διὰ τοῦτο ἐκλήθη τὸ ὄνομα αὐτῆς Σύγχυσις, ὅτι ἐκεῖ συνέχεε Κύριος τὰ χείλη πάσης τῆς γῆς, καὶ ἐκεῖθεν διέσπειρεν αὐτοὺς Κύριος ἐπὶ πρόσωπον πάσης τῆς γῆς 29. Ο υμνογράφος παρουσιάζει, με βάση τη διήγηση της κατασκευής πύργου από τους ανθρώπους στο βιβλίο της Γένεσης, μια ουράνια σύσκεψη των τριών προσώπων η οποία καταλήγει στην απόφαση για σύγχυση των γλωσσών των ανθρώπων, λόγω της αλαζονίας τους. Και εδώ ο πληθυντικός «καταβάντες» και «συγχέωμεν» ερμηνεύονται τριαδολογικά. «Ἄνωθεν δεικνὺς μοναδικόν, θεαρχικαῖς ἐν τρισὶν ὑποστάσεσι, κράτος Πάτερ ἔφησας, τῷ ἰσουργῷ Υἱῷ σου καὶ τῷ Πνεύματι δεῦτε καταβάντες, αὐτῶν τὰς γλώσσας συγχέωμεν» (γ τροπ. α ωδής Α ήχου) Δείχνοντας από ψηλά, Πατέρα, τη μοναδική σου κυριαρχία σε τρεις θεαρχικές υποστάσεις, είπες στον ισουργό Υιό και στο Πνεύμα σου το άγιο, ελάτε, αφού κατέβουμε, να συγχύσουμε τις γλώσσες τους. III. Φιλοξενία του Αβραάμ - Δρυς Μαμβρή ΩΦΘΗ δὲ αὐτῷ ὁ Θεὸς πρὸς τῇ δρυΐ τῇ Μαμβρῇ, καθημένου αὐτοῦ ἐπὶ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς αὐτοῦ μεσημβρίας. 2 ἀναβλέψας δέ τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ εἶδε, καὶ ἰδοὺ τρεῖς ἄνδρες εἱστήκεισαν ἐπάνω αὐτοῦ καὶ ἰδὼν προσέδραμεν εἰς συνάντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς αὐτοῦ καὶ προσεκύνησεν ἐπὶ τὴν γῆν 30. Ιδιαίτερα προσφιλής και αξιοποιημένη πηγή για τριαδολογική ερμηνεία είναι η επίσκεψη των τριών αγγέλων (του Θεού) στη σκηνή του Αβραάμ στη Δρυ Μαμβρή, όπως περιγράφεται στη Γένεση. Η διήγηση αυτή, γνωστή ως η φιλοξενία του Αβραάμ 29 Γεν 11, Γεν 18,1 2 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

13 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 76 συναντάται και στην εικονογραφία. Στους τριαδικούς κανόνες το περιστατικό της επίσκεψης επαναλάμβανεται σε έξι τροπάρια. «Ἐφάνη τῷ Ἀβραάμ, Θεὸς τρισυπόστατος, ἐν τῇ δρυῒ πάλαι τῇ Μαμβρῇ, τῆς φιλοξενίας μισθόν, τὸν Ἰσαὰκ ἀντιδοὺς δι ἔλεον ὅνπερ καὶ νῦν δοξάζομεν, ὡς Θεὸν τῶν Πατέρων ἡμῶν». (γ τροπ. ζ ωδής Γ ήχου) Παλιά φάνηκε στον Αβραάμ ο τρισυπόστατος Θεός κοντά στη Δρυ Μαμβρή και για τη φιλοξενία του ανταπέδωσε από ευσπλαγχνία τον Ισαάκ, αυτόν και τώρα δοξάζουμε ως Θεό των πατέρων μας. IV. Φλεγόμενη Βάτος καὶ Μωυσῆς ἦν ποιμαίνων τὰ πρόβατα Ιοθόρ τοῦ γαμβροῦ αὐτοῦ τοῦ ἱερέως Μαδιὰμ καὶ ἤγαγε τὰ πρόβατα ὑπὸ τὴν ἔρημον καὶ ἦλθεν εἰς τὸ ὄρος Χωρήβ. 2 ὤφθη δὲ αὐτῷ ἄγγελος Κυρίου ἐν πυρὶ φλογὸς ἐκ τοῦ βάτου, καὶ ὁρᾷ ὅτι ὁ βάτος καίεται πυρί, ὁ δὲ βάτος οὐ κατεκαίετο. 3 εἶπε δὲ Μωυσῆς παρελθὼν ὄψομαι τὸ ὅραμα τὸ μέγα τοῦτο, ὅτι οὐ κατακαίεται ὁ βάτος. 4 ὡς δὲ εἶδε Κύριος ὅτι προσάγει ἰδεῖν, ἐκάλεσεν αὐτὸν ὁ Κύριος ἐκ τοῦ βάτου λέγων Μωυσῆ, Μωυσῆ. ὁ δὲ εἶπε τί ἐστι; 31 Η εμπειρία του Μωυσή στο όρος Χωρήβ, όταν, ενώ έβοσκε τα πρόβατά του Ιοθόρ, είδε μια φλεγόμενη και μη καιόμενη βάτο, αποτελεί πηγή έμπνευσης του υμνογράφου στη σύνθεση τροπαρίων. Ο υμνογράφος ακολουθώντας την τυπολογική ερμηνεία της Εκκλησίας αξιοποιεί διπλά τη διήγηση. Ασχολείται με το ποιος είναι ο άγγελος με τον οποίο συνομιλεί ο Μωυσής, αξιοποιώντας την προφητεία του Ησαΐα, και θεωρεί τη φλεγόμενη βάτο ως προτύπωση της Θεοτόκου. «Τῷ Μωϋσῇ, ἐν τῇ βάτῳ ὡς ὤφθης πυρὸς ἐν εἴδει, Ἄγγελος ἐκλήθης Πατρὸς ὁ Λόγος, τὴν πρὸς ἡμᾶς σου προδηλῶν παρουσίαν δι ἧς 31 Εξ 3,1-4

14 77 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ πᾶσι σαφῶς ἀνήγγειλας, κράτος Θεαρχίας μιᾶς τρισυπόστατον». (β τροπ. ε ωδής Β ήχου) Όπως φανερώθηκες στο Μωυσή στη βάτο με μορφή φλόγας, ο Λόγος του Πατρός ονομάστηκες Άγγελος, δηλώνοντας σε μας την παρουσία σου, με την οποία ανήγγειλες σε όλους με σαφήνεια το τρισυπόστατος κράτος της μιας θεαρχίας. Η άριστη γνώση της Αγίας Γραφής από τον ιερό υμνογράφο αποδεικνύεται και από την ικανότητα του να αξιοποιεί χωρία από διαφορετικά βιβλία της Π.Δ. για να αποδώσει με τον καλύτερο τρόπο τη διδασκαλία της Εκκλησίας για τον άσαρκο και σαρκωθέντα Λόγο του Θεού. ὅτι παιδίον ἐγενήθη ἡμῖν, υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐγενήθη ἐπὶ τοῦ ὤμου αὐτοῦ, καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελός, θαυμαστὸς σύμβουλος, Θεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος ἐγὼ γὰρ ἄξω εἰρήνην ἐπὶ τοὺς ἄρχοντας, εἰρήνην καὶ ὑγίειαν αὐτῷ 32 «Ἐφάνης τῷ Μωϋσῆ ἐν βάτῳ ὡς Ἄγγελος, βουλῆς τῆς μεγάλης τοῦ Παντοκράτορος, σοῦ τὴν ἐκ Παρθένου προδηλῶν, σάρκωσιν Θεοῦ Λόγε δι ἧς ἡμᾶς μετεστοιχείωσας, καὶ πρὸς οὐρανοὺς ἀνεβίβασας». (Θεοτοκίον γ ωδής πλ. Α ήχου) V. Πόκος Γεδεών καὶ εἶπε Γεδεὼν πρὸς τὸν Θεόν εἰ σύ σώζεις ἐν χειρί μου τὸν Ισραὴλ καθὼς ἐλάλησας, 37 ἰδοὺ ἐγὼ τίθημι τὸν πόκον τοῦ ἐρίου ἐν τῇ ἅλωνι ἐὰν δρόσος γένηται ἐπὶ τὸν πόκον μόνον καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ξηρασία, γνώσομαι ὅτι σώσεις ἐν χειρί μου τὸν Ισραήλ, καθὼς ἐλάλησας. 38 καὶ ἐγένετο οὕτως καὶ ὤρθρισε τῇ ἐπαύριον καὶ ἐξεπίασε τὸν πόκον, καὶ ἔσταξε δρόσος ἀπὸ τοῦ πόκου, πλήρης λεκάνη ὕδατος. 39 καὶ εἶπε Γεδεὼν πρὸς τὸν Θεόν μὴ δὴ ὀργισθήτω ὁ θυμός σου ἐν ἐμοί, καὶ λαλήσω ἔτι ἅπαξ πειράσω δὴ καί γε ἔτι ἅπαξ ἐν τῷ πόκῳ, καὶ γενέσθω ἡ ξηρασία ἐπὶ τὸν πόκον 32 Ησ 9,6 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

15 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 78 μόνον, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν γενηθήτω δρόσος. 40 καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς οὕτως ἐν τῇ νυκτὶ ἐκείνῃ καὶ ἐγένετο ξηρασία ἐπὶ τὸν πόκον μόνον, καὶ ἐπὶ πᾶσαν τὴν γῆν ἐγενήθη δρόσος 33. Από το βιβλίο των Κριτών και συγκεκριμένα από την ιστορία του Γεδεών είναι παρμένο το θέμα του παρακάτω ύμνου. Ο Γεδεών για να πιστέψει στον Κύριο ότι θα σώσει τον Ισραήλ με τον τρόπο τον οποίο του υπέδειξε, ζήτησε ως απόδειξη το να γεμίσει ο πόκος με δροσιά ενώ η γύρω του γη να παραμείνει κατάξερη. Αυτό που ζήτησε πραγματοποιήθηκε. Ο υμνογράφος εμπνεόμενος από τη διήγηση αυτή γράφει: «Όπως ακριβώς στο δέρμα του προβάτου κατέβηκε αθόρυβα η δροσιά, έτσι κατέβηκε στη μήτρα σου από τον ουρανό Παρθένε ο θείος υετός και έσωσε την ξεραμένη φύση των ανθρώπων, Άχραντε». «Ὣσπερ ἐπὶ τὸν πόκον, κατῆλθεν ἀψοφητί, οὐρανόθεν Παρθένε, ὁ ὑετὸς ἐν τῇ μήτρᾳ σου ὁ θεῖος, καὶ ἔσωσε ξηρανθεῖσαν ἅπασαν, τῶν ἀνθρώπων τὴν φύσιν Ἄχραντε». (Θεοτοκίον α ωδής πλ. Α ήχου) Όπως στον πόκο κατέβηκε η βροχή, έστι αθόρυβα και η θεία βροχή στη μήτρα σου Παρθένε και έσωσε Άχραντε την κατάξερη ανθρώπινη φύση. VI. Α Βασιλειών ὅτι οὐκ ἔστιν ἅγιος ὡς Κύριος, καὶ οὐκ ἔστι δίκαιος ὡς ὁ Θεὸς ἡμῶν οὐκ ἔστιν ἅγιος πλήν σου 34. Από την ωδή της Άννας μητέρας του Σαμουήλ, όπως αναφέρεται στο Α Βασ 2,2 είναι παρμένος ο στίχος, ο οποίος και αποτελεί συνηθισμένο ακροτελεύτιο στίχο σε αρκετούς ύμνους της Εκκλησίας. «Ἰσότητι τῆς φύσεως Θεαρχία, ὁμότιμον δοξάζω σε τοῖς προσώποις ζωὴ γὰρ ἐκ ζωῆς σὺ προελθοῦσα, ἀρρεύστως πέφυκας, εἷς ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ οὐκ ἔστιν Ἅγιος, πλήν σου Κύριε». 33 Κρ 6, Α Βασ 2,2 (Ωδή Άννας)

16 79 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ (ειρμός γ ωδής Β ήχου) VII. Προφήτης Ηλίας καὶ ἐστοίβασε τὰς σχίδακας ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον, ὃ ἐποίησε, καὶ ἐμέλισε τὸ ὁλοκαύτωμα καὶ ἐπέθηκεν ἐπὶ τὰς σχίδακας καὶ ἐστοίβασεν ἐπὶ τὸ θυσιαστήριον καὶ εἶπε λάβετέ μοι τέσσαρας ὑδρίας ὕδατος καὶ ἐπιχέετε ἐπὶ τὸ ὁλοκαύτωμα καὶ ἐπὶ τὰς σχίδακας καὶ ἐποίησαν οὕτως 35. Ο προφήτης Ηλίας στο όρος Κάρμηλον προσκαλεί τους προφήτες του Βάαλ για να θυσιάσουν ο καθένας στο θεό του. Το τελετουργικό της θυσίας περιλαμβάνει τα πάντα εκτός από τη φωτιά. Με φωτιά θα έκανε την παρουσία του ο Θεός. Για να δείξει πειστικότερα τη δύναμη του Θεού ζήτησε να ρίξουν πάνω στο σφάγιο και στους σχίδακας τρεις φορές από τέσσερες υδρίες ύδατος. Στην τριπλή αυτή επίχυση νερού επάνω στους σχίδακας ο υμνογράφος Μητροφάνης Σμύρνης βλέπει έναν τύπο της τριαδικότητας, αλλά και της ενιαίας κυριαρχίας του Θεού. «Τρισσεῦσαι πάλαι τὸ ὕδωρ προστεταχώς, Ἠλίας ταῖς σχίδαξι, τυπικῶς πανενέφηνε, τὴν τριττὴν ὑπόστασιν, τῆς ἑνιαίας Θεοῦ Κυριαρχίας». (ειρμός γ ωδής Γ ήχου) Με το να προστάξει παλιά ο Ηλίας να χυθεί χωριστά το νερό τρεις φορές στους σχίδακες, προανήγγειλε με τύπο την τριπλή υπόσταση της μιας κυριαρχίας του Θεού. VIII. Όραμα Ησαΐα 36 καὶ ἐγένετο τοῦ ἐνιαυτοῦ, οὗ ἀπέθανεν Οζίας ὁ βασιλεύς, εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ καὶ ἐπῃρμένου, καὶ πλήρης ὁ οἶκος τῆς δόξης αὐτοῦ. 2 καὶ Σεραφὶμ εἱστήκεισαν κύκλῳ αὐτοῦ, ἓξ πτέρυγες τῷ ἑνὶ καὶ ἓξ 35 Γ Βασ 18,33 36 Ησ 6, 1-13 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

17 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 80 πτέρυγες τῷ ἑνί, καὶ ταῖς μὲν δυσὶ κατεκάλυπτον τὸ πρόσωπον, ταῖς δὲ δυσὶ κατεκάλυπτον τοὺς πόδας καὶ ταῖς δυσὶν ἐπέταντο. 3 καὶ ἐκέκραγεν ἕτερος πρὸς τὸν ἕτερον καὶ ἔλεγον ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος σαβαώθ, πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ 37. καὶ τὰ τέσσαρα ζῷα, ἓν καθ' ἓν αὐτῶν ἔχον ἀνὰ πτέρυγας ἕξ, κυκλόθεν καὶ ἔσωθεν γέμουσιν ὀφθαλμῶν, καὶ ἀνάπαυσιν οὐκ ἔχουσιν ἡμέρας καὶ νυκτὸς λέγοντες Ἅγιος ἅγιος ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ, ὁ ἦν καὶ ὁ ὢν καὶ ὁ ἐρχόμενος 38. Το όραμα του Ησαΐα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην προφητική του κλήση. Το όραμα περιγράφεται στο 6 ο κεφ του ομώνυμου προφητικού βιβλίου. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η περιγραφή του θρόνου του Θεού, ο ακατάπαυστος αγγελικός ύμνος (τρισάγιος) και το θυσιαστήριο του Θεού. Τα στοιχεία αυτά έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη θεία λατρεία (ευχές και ύμνοι της θείας λειτουργίας) και στη θεολογία της εκκλησίας. Στοιχεία του οράματος του Ησαΐα συναντώνται σε δέκα τροπάρια των Τριαδικών κανόνων. «Τὸν ἕνα Κυριάρχην εἰκονικῶς, ὡς εἶδεν Ἡσαΐας Θεόν, ἐν τρισὶ προσώποις δοξολογούμενον, ἀχράντοις φωναῖς Σεραφίμ, ἀπεστάλη τοῦ κηρῦξαι πορευθείς, τρίφωτον Οὐσίαν, καὶ Μονάδα τρισήλιον». (ειρμός ε ωδής Γ ήχου) Μόλις ο Ησαΐας είδε εικονικώς τον ένα κυρίαρχο Θεό σε τρία πρόσωπα να δοξολογείται από τις καθαρές φωνές των Σεραφίμ, έγινε απεσταλμένος του Θεού για να κηρύξει τρίφωτη ουσία και μονάδα τρισήλια. «Ὡς εἶδέ σε, τρισαγίαις φωναῖς ἀνυμνούμενον, Ἡσαΐας, ὑψηλοῦ ἐπὶ θρόνου καθήμενον, τὴν τριττὴν ἐπέγνω, τῆς μιᾶς θεαρχίας ὑπόστασιν». 37 Ησ 6, Αποκ 4,8

18 81 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ (β τροπ. στ ωδής Δ ήχου) Καθώς σε είδε ο Ησαΐας να κάθεσαι σε υψηλό θρόνο και να υμνείσαι με τον τρισάγιο ύμνο, εννόησε την τριττή υπόσταση της μιας θεότητας. IX. Ιεζεκιήλ καὶ ἐπέστρεψέ με κατὰ τὴν ὁδὸν τῆς πύλης τῶν ἁγίων τῆς ἐξωτέρας τῆς βλεπούσης κατὰ ἀνατολάς, καὶ αὕτη ἦν κεκλεισμένη. 2 καὶ εἶπε Κύριος πρός με ἡ πύλη αὕτη κεκλεισμένη ἔσται, οὐκ ἀνοιχθήσεται, καὶ οὐδεὶς μὴ διέλθῃ δι' αὐτῆς, ὅτι Κύριος ὁ Θεὸς Ισραὴλ εἰσελεύσεται δι' αὐτῆς, καὶ ἔσται κεκλεισμένη 3 διότι ὁ ἡγούμενος, οὗτος καθήσεται ἐν αὐτῇ τοῦ φαγεῖν ἄρτον ἐναντίον Κυρίου. κατὰ τὴν ὁδὸν αἰλὰμ τῆς πύλης εἰσελεύσεται καὶ κατὰ τὴν ὁδὸν αὐτοῦ ἐξελεύσεται 39. Ο προφήτης Ιεζεκιήλ οραματίζεται το νέο Ναό του Θεού. Η σχολαστικότητα με την οποία περιγράφονται τα οικοδομήματα δείχνει την τελειότητα του. Στην αναφορά για την «κεκλεισμένη πύλη» η εκκλησία είδε το πρόσωπο της Θεοτόκου. Το στοιχείο αυτό αναφέρεται και στον ύμνο. «Ὡς κατεῖδε πάλαι σε, Ἁγνὴ Πανάχραντε, ὁ Ὑποφήτης βλέπουσαν πύλην, πρὸς τὸ φῶς τὸ ἄδυτον, εὐθὺς σὲ ἐπέγνω, Θεοῦ κατοικητήριον». (Θεοτοκίον ε ωδής πλ. Α ήχου) Μόλις σε είδε παλιά ο προφήτης, αγνή Πανάχραντε, ως πύλη που βλέπει στο άδυτο φως, αμέσως εννόησε ότι είσαι κατοικητήριο του Θεού. X. Όραμα του Δανιήλ ἐθεώρουν ἐν ὁράματι τῆς νυκτὸς καὶ ἰδοὺ μετὰ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ ὡς υἱὸς ἀνθρώπου ἐρχόμενος ἦν καὶ ἕως τοῦ παλαιοῦ τῶν ἡμερῶν ἔφθασε καὶ ἐνώπιον αὐτοῦ προσηνέχθη. 14 καὶ αὐτῷ ἐδόθη ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ τιμὴ καὶ ἡ βασιλεία, καὶ πάντες οἱ 39 Ιεζ 44,1-3 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

19 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 82 λαοί, φυλαί, γλῶσσαι αὐτῷ δουλεύσουσιν ἡ ἐξουσία αὐτοῦ ἐξουσία αἰώνιος, ἥτις οὐ παρελεύσεται, καὶ ἡ βασιλεία αὐτοῦ οὐ διαφθαρήσεται 40. Στο 7 ο κεφ. του βιβλίου του Δανιήλ περιγράφεται το όραμα των τεσσάρων θηρίων, τα οποία αναδύονται από τη θάλασσα. Μπροστά στην απειλητική εμφάνισή τους, ο Θεός, ένθρονος και πλαισιωμένος από ουράνιες δυνάμεις ετοιμάζεται να κρίνει και να καταδικάσει τα τέσσερα βασίλεια για τη συμπεριφορά τους. Τότε ο προφήτης βλέπει να έρχεται «επί των νεφελών του ουρανού» μια μορφή όμοια με «υιόν ανθρώπου» και να παρουσιάζεται ενώπιον του «παλαιού των ημερών», ο οποίος και του αναθέτει εξουσία πάνω στους ανθρώπους. Η μεσσιανική αυτή προφητεία αξιοποιείται από τον Μητροφάνη στον ειρμό της δ ωδής του πλ. Α ήχου «Μυεῖται τῆς μιᾶς Κυριότητος, τὸ τριφαὲς ὁ Δανιήλ, Χριστὸν κριτὴν θεασάμενος, πρὸς τὸν Πατέρα ἰόντα, καὶ Πνεῦμα τὸ προφαῖνον τὴν ὅρασιν». (ειρμός δ ωδής πλ. Α ήχου) Ο Δανιήλ μυείται στο τρίφωτο της μιας κυριότητας, αφού είδε το Χριστό ως κριτή να ανεβαίνει στον Πατέρα και το Πνεύμα να το φανερώνει από πριν σε όραμα. XI. Βάπτιση Ιησού καὶ βαπτισθεὶς ὁ Ἰησοῦς ἀνέβη εὐθὺς ἀπὸ τοῦ ὕδατος καὶ ἰδοὺ ἀνεῴχθησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί, καὶ εἶδεν τὸ Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καταβαῖνον ὡσεὶ περιστερὰν καὶ ἐρχόμενον ἐπ' αὐτόν 17 καὶ ἰδοὺ φωνὴ ἐκ τῶν οὐρανῶν λέγουσα Οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα 41. Καὶ ἐγένετο ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς ἀπὸ Ναζαρὲτ τῆς Γαλιλαίας καὶ ἐβαπτίσθη ὑπὸ Ἰωάννου εἰς τὸν Ἰορδάνην. 10 καὶ εὐθέως ἀναβαίνων ἀπὸ τοῦ ὕδατος εἶδε σχιζομένους τοὺς οὐρανοὺς καὶ τὸ Πνεῦμα ὡς περιστερὰν 40 Δαν 7,13,14 41 Μτ 3,16,17

20 83 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ καταβαῖνον ἐπ' αὐτόν 11 καὶ φωνὴ ἐγένετο ἐκ τῶν οὐρανῶν Σὺ εἶ ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν σοὶ εὐδόκησα 42. Στη διήγηση των ευαγγελίων για τη βάπτιση του Ιησού από τον Ιωάννη στον ποταμό Ιορδάνη αναφέρεται ότι ακούστηκε φωνή από τον ουρανό που έλεγε: Οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα και το Πνεύμα του Θεού φανερώθηκε με τη μορφή περιστεριού. Η βάπτιση είναι μια θεοφάνεια. Αυτό ακριβώς διατυπώνεται στον παρακάτω ύμνο. «Ἐνέφηνεν, ὁ Πατὴρ ἐκλαλὼν τὴν υἱότητα, καὶ τὸ Πνεῦμα, τῷ Χριστῷ βαπτισθέντι ὁρώμενον διὰ τοῦτο μίαν καὶ τριττὴν θεαρχίαν δοξάζομεν». (ειρμός στ ωδής Δ ήχου) Ακούστηκε ο Πατέρας να ονομάζει Υιό του το Χριστό και το Πνεύμα φανερώθηκε στη βάπτιση του Χριστού, για το λόγο αυτό δοξάζουμε την τρισυπόστατη θεότητα. XII. Αποστολή Μαθητών - Ανάληψη του Ιησού πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, 20 διδάσκοντες αὐτοὺς τηρεῖν πάντα ὅσα ἐνετειλάμην ὑμῖν καὶ ἰδοὺ ἐγὼ μεθ' ὑμῶν εἰμι πάσας τὰς ἡμέρας ἕως τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος. Ἀμήν 43. Τί οὖν ἐροῦμεν πρὸς ταῦτα; εἰ ὁ Θεὸς ὑπὲρ ἡμῶν, τίς καθ' ἡμῶν; Η τελευταία φράση του αναστημένου Ιησού στους μαθητές του, πριν την Ανάληψή του, αποτελεί διαβεβαίωση για τη διαρκή παρουσία του στην Εκκλησία και στη ζωή του κάθε χριστιανού. Η φράση αυτή είναι παρμένη από τον τελευταίο στίχο του τελευταίου κεφαλαίου του κατά Ματθαίον ευαγγελίου. Ο λόγος αυτός μεταφέρθηκε σε τροπάρια των 42 Μκ 1, Μτ 28,19-20 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

21 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 84 τριαδικών κανόνων και συμπληρώθηκε νοηματικά με το Ρω 8,31. Έτσι η διαβεβαίωση αυτή πήρε τη μορφή: «Ἐγὼ εἰμὶ μεθ ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ ἡμῶν» και ως ικεσία: «γενοῦ μεθ ἡμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ ἡμῶν» Αναφέρεται τόσο στον τριαδικό Θεό, όσο και στη Θεοτόκο. «Δέσποτα Θεέ, ἐπίβλεψον οὐρανόθεν. Ἴδε τὴν ἡμῶν ταπείνωσιν ὡς οἰκτίρμων, καὶ σπλαγχνίσθητι φιλάνθρωπε πανάγαθε οὐδαμόθεν γὰρ ἐλπίζομεν συγχωρήσεως τεύξασθαι, τῶν κακῶν ὧν ἡμάρτομεν διὸ γενοῦ μεθ ἡμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ ἡμῶν». (κάθισμα γ ωδής πλ. Β ήχου) «Δέσποινα ἁγνή, ἐπίβλεψον Θεοτόκε. Ἴδε τῶν ἡμῶν τραυμάτων τὰς ἀλγηδόνας, καὶ σπλαγχνίσθητι Πανάχραντε, καὶ ἴασαι τοῦ συνειδότος τὸν καύσωνα, τῷ σῷ ἐλέει δροσίζουσα, καὶ βοῶσα τοῖς δούλοις σου Ἐγὼ εἰμὶ μεθ ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ ἡμῶν». (Δόξα και νυν, Θεοτοκίον γ ωδής πλ. Β ήχου) «Πάτερ καὶ Υἱὲ σὺν Πνεύματι τῷ ἁγίῳ, βλέψον εἰς ἡμᾶς τοὺς πίστει σε προσκυνοῦντας, καὶ δοξάζοντας τὸ κράτος σου εὔσπλαγχνε, σὺν τοῖς πυρίνοις οἱ πήλινοι ἄλλον γὰρ πλὴν σου οὐκ οἴδαμεν καὶ βόησον τοῖς ὑμνοῦσί σε Ἐγὼ εἰμι μεθ ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ ὑμῶν». (κάθισμα στ ωδής πλ. Β ήχου) «Βλέψον εἰς ἡμᾶς πανύμνητε Θεοτόκε, λάμψον φωτισμὸν καρδίαις ἐσκοτισμέναις, καὶ καταύγασον τὴν ποίμνην σου Πανάχραντε ὅσα γὰρ θέλεις καὶ δύνασαι, ὡς Μήτηρ οὖσα τοῦ Κτίστου σου, καὶ βόησον τοῖς αἰτοῦσί σε Ἐγὼ εἰμι μεθ ὑμῶν, καὶ οὐδεὶς καθ ὑμῶν». (Θεοτοκίον στ ωδής πλ. Β ήχου)

22 85 Ο ΒΙΒΛΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΣΤΟΥΣ ΤΡΙΑΔΙΚΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ XIII. Πεντηκοστή Καὶ ἐν τῷ συμπληροῦσθαι τὴν ἡμέραν τῆς πεντηκοστῆς ἦσαν ἅπαντες ὁμοθυμαδὸν ἐπὶ τὸ αὐτό. 2 καὶ ἐγένετο ἄφνω ἐκ τοῦ οὐρανοῦ ἦχος ὥσπερ φερομένης πνοῆς βιαίας, καὶ ἐπλήρωσεν ὅλον τὸν οἶκον οὗ ἦσαν καθήμενοι 3 καὶ ὤφθησαν αὐτοῖς διαμεριζόμεναι γλῶσσαι ὡσεὶ πυρός, ἐκάθισέ τε ἐφ' ἕνα ἕκαστον αὐτῶν, 4 καὶ ἐπλήσθησαν ἅπαντες Πνεύματος ἁγίου, καὶ ἤρξαντο λαλεῖν ἑτέραις γλώσσαις καθὼς τὸ Πνεῦμα ἐδίδου αὐτοῖς ἀποφθέγγεσθαι 44. Η φανέρωση του Αγίου Πνεύματος τη μέρα της Πεντηκοστής 45 στους αποστόλους έμελλε να χαράξει την πορεία της Εκκλησίας στην ιστορία. Εδώ ο υμνογράφος θεωρεί ότι με το φωτισμό του αγίου Πνεύματος φανερώνεται η τριαδικότητα του Θεού. «Ρώμην ἐξ ὕψους τοῖς ἁγίοις τὸ πρὶν Ἀποστόλοις σου, ὡς ἀπέστειλας Χριστέ, παρὰ Πατρὸς τὸν Παράκλητον, τὴν μίαν ἐνέφηνας φύσιν τρισήλιον». (ειρμός γ ωδής Δ ήχου) «Καθώς έστειλες στους αγίους σου Αποστόλους δύναμη εξ ύψους τον Παράκλητο από τον Πατέρα, τους φανέρωσες τη μία τρισήλια φύση». XIV. Αρχηγός ζωής τὸν δὲ ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς ἀπεκτείνατε, ὃν ὁ Θεὸς ἤγειρεν ἐκ νεκρῶν, οὗ ἡμεῖς μάρτυρές ἐσμεν 46. «Νενέκρωμαι Πάναγνε, τῆς ἁμαρτίας πιὼν τὸ φὰρμακον, καὶ προστρέχω σοι πίστει, τῇ τετοκυίᾳ τὸν ἀρχηγὸν τῆς ζωῆς ταῖς σαῖς πρεσβείαις τὸν δοῦλόν σου ζώωσον, καὶ πειρασμῶν καὶ παθῶν, λύτρωσαι μόνη Ἁγνή». (Θεοτοκίον ζ ωδής πλ. Δ ήχου) 44 Πρ 2, Πρ 2, Πρ 3,15 ΣΥΝΘΕΣΙΣ τχ. 2 (2018)

23 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΚΙΔΗΣ 86 XV. Απόστολος Παύλος (Α Κορ. 8, 6, 15, 28) «Νυμφοστολίσας ὁ Παῦλος τὴν ἐξ ἐθνῶν Ἐκκλησίαν, ἕνα σε, τρισυπόστατον Θεόν, προσκυνεῖν ἐδίδαξεν, ἐξ οὗ, καὶ δι οὗπερ, καὶ ἐν ᾧ τὰ πάντα γέγονε». (γ τροπ. α ωδής πλ. Α ήχου) 11. Επιλεγόμενα Στους Τριαδικούς κανόνες αποτυπώνεται με τον καλύτερο και περιεκτικότερο τρόπο ο πλούτος της δογματικής διδασκαλίας της Εκκλησίας, βασισμένος στην κατανόηση και ερμηνεία της Αγίας Γραφής από την Εκκλησία. Οι τριαδικοί κανόνες αναδεικνύουν τον Μητροφάνη Σμύρνης δικαίως σε «θείο μουσικό» και δόκιμο χειριστή του βιβλικού λόγου. Δυστυχώς σήμερα δεν ακούγονται στους ναούς των ενοριών. Ας ευχηθούμε κάποτε να αξιοποιηθεί ο πλούτος τους στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας.