Διδάσκων : Επίκουρος Καθηγητής Στάθης Παπασταθόπουλος. Τμήμα: Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

Transcript

1 Τίτλος Μαθήματος: ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ι Ενότητα: Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ L. S. Vygotsky Διδάσκων : Επίκουρος Καθηγητής Στάθης Παπασταθόπουλος Τμήμα: Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας

2 Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ L. S. Vygotsky Πιστεύουμε ότι η παιδική ανάπτυξη είναι μία πολύπλοκη διαλεκτική διαδικασία που χαρακτηρίζεται από περιοδικότητα, ανισότητα στην ανάπτυξη διαφορετικών λειτουργιών, μεταμόρφωση ή ποιοτικό μετασχηματισμό μίας μορφής σε μία άλλη, συνύφανση εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων, και προσαρμοστικές διαδικασίες που υπερνικούν εμπόδια που το παιδί αντιμετωπίζει (Vygotsky 1930ε/1978, σελ. 73). Ο παραπάνω ορισμός, που ο Vygotsky δίνει στην ανάπτυξη, αποκαλύπτει μία εξαιρετικά πολύπλοκη κίνηση, μία μη γραμμική, διαλεκτική, επαναστατική αναδημιουργία ποιοτικά νέων μορφών. Χρησιμοποιεί τη μεταφορά της γεωλογικής διαστρωμάτωσης (Vygotsky 1981), για να επισημάνει ότι κατά την εδραίωση ενός ανώτερου αναπτυξιακού επιπέδου, επί ενός παλαιότερου, οι λειτουργίες του τελευταίου δεν εξαφανίζονται, αλλά διατηρούνται και μεταμορφώνονται, ελεγχόμενες πλέον από το νέο αναπτυξιακό επίπεδο. Η ανάπτυξη των σταδίων της παιδκής συμπεριφοράς είναι μία διαλεκτική διαδικασία αναίρεσης του προηγούμενου σταδίου, όπου οι λειτουργίες του τελευταίου αναδιοργανώνονται και μεταμορφώνονται σε μία νέα σύνθεση, ποιοτικά νέα. Ο Vygotsky (1930γ / 1978) ξεχωρίζει εντός της γενικής διαδικασίας της ανάπτυξης δύο ξεχωριστές -στην καταγωγή- γραμμές ανάπτυξης. Μία πρωτόγονη, φυσική γραμμή ανάπτυξης, αυτόνομης εκδίπλωσης των βιολογικών δομών του οργανισμού, και μία πολιτισμική, ανώτερη ψυχολογική γραμμή ανάπτυξης που προσδιορίζει την κοινωνικά διαμορφωμένη ανθρώπινη συμπεριφορά. Η ανάπτυξη αυτο-καθοδηγείται, αυτο-προωθείται από το διαλεκτική σύγκρουση και ενότητα αυτών των δύο αντιθέτων (Schneuwly 1994). Η ιστορία της παιδικής συμπεριφοράς γεννιέται από την συνύφανση αυτών των δύο γραμμών (Vygotsky 1930γ / 1978, σελ. 46). Κεντρικό σημείο της θεωρίας του Vygotsky (1981) είναι η θέση ότι ανώτερες λειτουργίες της ανθρώπινης σκέψης έχουν ως βάση τους τις κοινωνικές σχέσεις των ατόμων: όλες οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες είναι εσωτερικεύσεις κοινωνικών σχέσεων (σελ. 164). Τον γενικό τρόπο με τον οποίο συμβαίνει αυτό, διατύπωσε ως γενικό γενετικό νόμο της πολιτισμικής ανάπτυξης : Οποιαδήποτε λειτουργία στην πολιτισμική ανάπτυξη του παιδιού εμφανίζεται δύο φορές, ή σε δύο επίπεδα. Πρώτα εμφανίζεται στο κοινωνικό επίπεδο, και μετά στο ψυχολογικό. Πρώτα εμφανίζεται μεταξύ των ανθρώπων ως μία διαψυχική κατηγορία, και μετά εντός του παιδιού ως μία ενδοψυχική κατηγορία (Vygotsky 1981, σελ. 163). Η εσωτερίκευση μίας κοινωνικής διαδικασίας δεν συνιστά μία απλή μεταφορά στο ψυχικό επίπεδο, αλλά μεταμορφώνει τη διαδικασία αυτή, αλλάζοντας τη δομή και τη λειτουργία της, την ανακατασκευάζει δηλαδή κατά την διάρκεια μίας μακράς σειράς αναπτυξιακών γεγονότων (Vygotsky 1930 δ / 1978). Το κοινωνικό, πολιτισμικό στοιχείο επιδρά στο παιδί στο επίπεδο της ζώνης εγγύτερης ανάπτυξης. Αυτήν την ορίζει ως την απόσταση ανάμεσα στο πραγματικό αναπτυξιακό επίπεδο, όπως προσδιορίζεται από την ανεξάρτητη λύση προβλημάτων, και στο επίπεδο της εν δυνάμει ανάπτυξης, όπως προσδιορίζεται μέσω της λύσης προβλημάτων υπό την καθοδήγηση ενός ενήλικα ή σε συνεργασία με πιο ικανούς

3 συνομιλήκους (Vygotsky 1935 / 1978, σελ. 86). Το επίπεδο πραγματικής ανάπτυξης δείχνει τις λειτουργίες που έχουν ωριμάσει, τα προϊόντα, τους καρπούς της ανάπτυξης. Η ζώνη εγγύτερης ανάπτυξης ορίζει τις λειτουργίες που δεν έχουν ωριμάσει ακόμη, αλλά βρίσκονται στη διαδικασία ωρίμανσης, τα μπουμπούκια ή άνθη της ανάπτυξης (Vygotsky 1935 / 1978). Η διδασκαλία από τους ενηλίκους ή τους ικανότερους συνομιλήκους είναι αυτή που δημιουργεί τη ζώνη εγγύτερης ανάπτυξης, διεγείροντας και ξυπνώντας εσωτερικές αναπτυξιακές διαδικασίες, που μόνο η αλληλεπίδραση με κάποιον άλλον ικανότερο μπορεί να τις κάνει να λειτουργήσουν. Όταν το παιδί, ως αποτέλεσμα ακριβώς αυτής της αλληλεπίδρασης, μάθει να εκτελεί μία λειτουργία, η ανάπτυξή της δεν περατώνεται, αλλά ακριβώς τότε αρχίζει, καθώς αυτή πρέπει να υποστεί μία ολόκληρη σειρά εσωτερικών μετασχηματισμών, ώστε το παιδί αργότερα να μπορεί να την εκτελεί μόνο του και αυθόρμητα (Vygotsky 1935 / 1978). Ο Vygotsky (1930 / 1981) βλέπει τη διαδικασία εμβάπτισης του παιδιού στο κοινωνικό πεδίο, ως την απόκτηση από αυτό και τη χρήση ψυχολογικών εργαλείων (σημείων), τα οποία αλλάζουν εξολοκλήρου την νοητική του δομή. Τέτοια εργαλεία είναι η γλώσσα, τα συστήματα μέτρησης, το γράφημα, οι μνημονικές τεχνικές, τα διαγράμματα κ.λ.π. Η κατοχή ενός σημείου από το παιδί εισάγει νέες λειτουργίες στην ψυχική του δομή, καταργώντας και μετασχηματίζοντας παλαιότερες, μεταβάλλοντας την πορεία και τα χαρακτηριστικά των νοητικών διαδικασιών του (Vygotsky 1930 / 1981). Αποφασιστική στιγμή στην ανάπτυξη είναι η σύγκλιση γύρω στο δεύτερο έτος της ζωής του παιδιού δύο ανεξάρτητων γραμμών ανάπτυξης. Της ομιλίας (το σημαντικότερο ψυχολογικό εργαλείο για τον Vygotsky) και της σκέψης. Η σκέψη και η ομιλία έχουν, για τον Vygotsky (1934 / 1987), διαφορετική γενετική καταγωγή, αναπτύσσονται ανεξάρτητα η μία από την άλλη, ώστε να μπορεί να διακρίνει κανείς μία προνοητική φάση της ομιλίας και μία προγλωσσική φάση της σκέψης, ενώ η σχέση τους δεν είναι ποτέ μονοσήμαντη και σταθερή. Ένα προ-νοητικό στάδιο της ομιλίας διακρίνεται στα τραυλίσματα, στο κλάμα, και στις πρώτες λέξεις του παιδιού, τα οποία συγκροτούν την συναισθηματική πλευρά της γλωσσικής συμπεριφοράς. Ήδη από αυτό το στάδιο η ομιλία έχει κοινωνικό χαρακτήρα, καθώς, από τους πρώτους μήνες, το γέλιο, οι κινήσεις, οι άναρθροι ήχοι, δρουν ως μέσα κοινωνικής επαφής (Vygotsky 1934 / 1987). Το προ-γλωσσικό στάδιο της σκέψης διακρίνεται από το ότι, πριν ακόμη την κατάκτηση της ομιλίας, το παιδί σκέφτεται, επιλύει πρακτικά προβλήματα με τη χρήση εργαλείων, η πράξη του έχει ήδη κάποιο υποκειμενικό μήνυμα -δηλαδή, γίνεται συνειδητά σκόπιμη (Vygotsky 1934 / 1987). Η σκέψη γίνεται γλωσσική και η ομιλία λογική, κατά το δεύτερο έτος της ηλικίας. Δύο αντικειμενικά παρατηρήσιμα συμπτώματα πιστοποιούν το παραπάνω γεγονός: α) η ξαφνική περιέργεια του παιδιού για τις λέξεις και οι ερωτήσεις που κάνει για να μάθει την ονομασία κάθε νέου αντικειμένου και β) η γρήγορη, αλματώδης αύξηση του λεξιλογίου του (Vygotsky 1934 / 1987). Η σχέση της ομιλίας με την διαδικασία επίλυσης πρακτικών προβλημάτων παρουσιάζει τις εξής αλλαγές (Vygotsky 1939α/1978):

4 α) στην αρχή, η ομιλία συνοδεύει απλά τις πράξεις του παιδιού και αντανακλά την πορεία και τις μεταβολές της λύσης του προβλήματος β) αργότερα, η ομιλία μετακινείται χρονικά προς την αρχή της λύσης του προβλήματος και τελικά, προηγείται αυτής. Η ομιλία αποκτά πλέον σχεδιαστικό χαρακτήρα, οργανώνοντας και προετοιμάζοντας τις μελλοντικές πράξεις του παιδιού. Το παιδί μπορεί τώρα να ελέγχει τη συμπεριφορά του, μέσω της ομιλίας (αποτελεί δηλαδή ταυτόχρονα υποκείμενο και αντικείμενο αυτής). Ο σχεδιαστικός χαρακτήρας της ομιλίας μεταβάλλει την ψυχική δομή, καθιστώντας την άποψη του μέλλοντος ένα ακέραιο τμήμα της προσέγγισης του παιδιού στο περιβάλλον. Η ομιλία του παιδιού αναπτύσσεται με την ακόλουθη σειρά: από την εξωτερική κοινωνική ομιλία στην εγωκεντρική ομιλία και τέλος, στην εσωτερικευμένη ομιλία, που είναι πλέον εργαλείο της σκέψης (Vygotsky 1934/1987). Ο Vygotsky μελέτησε διεξοδικά την εγωκεντρική ομιλία του παιδιού, θέλοντας να αντιπαραθέσει μία εναλλακτική ερμηνεία της σε αυτήν του Piaget, αλλά και ως μέσο αποκάλυψης της δομής και της λειτουργίας της εσωτερικευμένης ομιλίας, καθώς θεωρεί αυτά τα δύο είδη ομιλίας λειτουργικά ισοδύναμα (Vygotsky 1934/1987). Η εγωκεντρική ομιλία έχει την ίδια λειτουργία με την εσωτερικευμένη, δηλαδή την ανάλυση μίας κατάστασης και το σχεδιασμό των μελλοντικών συμπεριφορών. Ωστόσο, σε αντίθεση με τον εσωτερικευμένο λόγο, διατηρεί κάποιο κοινωνικό / επικοινωνιακό χαρακτήρα, κάτι που μπορεί να διαπιστωθεί κατά την επίλυση δύσκολων προβλημάτων. Σ αυτές τις περιπτώσεις, όταν το παιδί δεν μπορεί να εκτελέσει μία πράξη, η εγωκεντρική ομιλία του κατευθύνεται προς κάποιον ενήλικα, ζητώντας τη βοήθειά του. Αν ο ενήλικας φύγει από τον χώρο αυτόν, τότε η εγωκεντρική ομιλία του παιδιού ελαχιστοποιείται (Vygotsky 1930α/ 1978).

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37 Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Τέλος Ενότητας

38 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. Σημειώματα Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων : Επίκουρος Καθηγητής Στάθης Παπασταθόπουλος. «ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Ι. Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΤΟΥ L. S. Vygotsky». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1]