Η χρήση της ελιάς στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα

Transcript

1 Η χρήση της ελιάς στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα Μ. Ρούμπου 1, Β. Κυλίκογλου 2, N. Müeller 2 & Ν. Καλογερόπουλος 1 1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Επιστήμης Διατολογίας-Διατροφής, Αθήνα 2 Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. Δημόκριτος,Τομέας Επιστήμης Υλικών,Α. Παρασκευή, Αθήνα

2 Πηγές πληροφόρησης για τη χρήση της ελιάς: (i) Μαρτυρίες Γραμμικής Β γραφής & γραπτές πηγές (ii) Εικαστικές αποτυπώσεις (αγγεία, τοιχογραφίες) (iii) Παλαιοβοτανική έρευνα (ελαιοπυρήνες, ξύλο, γύρη) (iv) Αρχαιολογική έρευνα (ελαιοπαρασκευαστικές πρακτικές, εμπόριο, αποθήκευση, μαγειρική) (v) Μοριακή αρχαιολογία (ανάλυση DNA, οργανικά κατάλοιπα)

3 (i) Γραμμική Β (1) (2) Πινακίδα Γραμμικής Β από την Κνωσσό (J. Chadwick et al. 1986: 347) Συλλαβογραφικές αποδόσεις για την ελιά (1) και το λάδι (2)

4 Γραμμική Β Ιδεογράμματα για την ελιά και το λάδι Το δέντρο της ελιάς Το ελαιόλαδο Ο καρπός της ελιάς

5 (ii) Εικονιστικές αναπαραστάσεις Τοιχογραφία «Ιερού Άλσους», Κνωσσός: απεικόνιση ελαιώνα Το μάζεμα της ελιάς σε αγγείο του 6ου αι. π.χ (Βρετανικό μουσείο)

6 (iii) Αρχαιοβοτανικά ευρήματα Θραύσματα πυρήνων ελιάς από αρχαιολογικές ανασκαφές στην Κρήτη Καρποί ελιάς, Ζάκρος (ca π.χ)

7 (iv) Αρχαιολογικά Ευρήματα Πιθάρια αποθήκευσης λαδιού (?) στην Κνωσσό Λίθινος Ληνός («Ελαιοπιεστήριο»), ΥΜ, Κομμός Κρήτη (πηγή: Ψευδόστομοι αμφορείς μεταφοράς ελαίων Πήλινο λυχνάρι ΥΚ, Θήρα (Πηγή:

8 (v) Μοριακή αρχαιολογία Οργανικά κατάλοιπα στην αρχαιολογία Ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί ευρέως στην αρχαιολογία, για να περιγράψει μια μεγάλη γκάμα άμορφων ή/και «αόρατων» οργανικών υπολειμμάτων. Δεν διαθέτουν μορφολογικά χαρακτηριστικά για την αναγνώρισή τους μακροσκοπικά ή μικροσκοπικά. Είναι απαραίτητη η χρήση αναλυτικών χημικών τεχνικών για το χαρακτηρισμό των καταλοίπων. Burger et al Fiore et al. 2008

9 Οργανικά κατάλοιπα στην κεραμική: (a)ως περιεχόμενα σκευών που διατηρούνται in situ (b)ορατά κατάλοιπα στην εσωτερική και/ή στην εξωτερική επιφάνεια των αγγείων (π.χ. στο εσωτερικό μαγειρικών σκευών ή λυχναριών, στο εξωτερικό αιθάλη από καύσιμη ύλη) (c)κατάλοιπα που έχουν απορροφηθεί στα τοιχώματα

10 Από τα τέλη δεκαετίας 1980 συστηματική χρήση GC/MS στην ταυτοποίηση λιπιδίων

11 ΒΙΟΔΕΙΚΤΕΣ Λιπαρά οξέα και ακυλογλυκερόλες ΥΛΙΚΟ Ζωικά λίπη και φυτικά έλαια Αλκυλικές άκυκλες ενώσεις μακράς ανθρακικής αλυσίδας (π.χ. αλκοόλες, υδρογονάνθρακες, κετόνες, αλδεΰδες και εστέρες) Φυτικά και ζωικά λίπη Τερπένια Στερόλες και τα παράγωγά τους Ρητίνες (φυσικές ρητίνες και τα παράγωγά τους,καθώς και φυτικές πίσσες κ.τ.λ.) Φυτικά και ζωικά λίπη Τρυγικό οξύ (και τα άλατά του), φαινολικά οξέα Κρασί

12 Συνήθεις «βιοδείκτες» για το χαρακτηρισμό ζωικών λιπών και φυτικών ελαίων Ελεύθερα λιπαρά οξέα H 3 C OH O OCH 3 Υδρόξυ- και δι-υδροξυ οξέα OH Δικαρβοξυλικά οξέα Ακυλογλυκερόλες H H C OH (μόνο-, δι-, και τριγλυκερίδια) H C OH Στερόλες H C OH H

13 Τριποδικά μαγειρικά αγγεία, Ακρωτήρι (Θήρα)

14 F15:0 F14:0 F17:0 F18:1 A23 A25 F22:0 F24:0 F19:0 F20:0 A27 A29 F16:0 F18:0 Λίπη σε μαγειρική κεραμική από το Ακρωτήρι, Θήρα Abundance IS P Time Χρωματογράφημα δείγματος από τριποδική χύτρα (LCI)

15 Χρωματογράφημα δείγματος από μεγάλο μαγειρικό αγγείο, Θήβα (EBA)

16 F10:0 Cedrol DCF7:0 F7:0 F12:0 DCF8:0 F8:0 DCF9:0 F14:0 F15:0 F16:0ME DCF10:0 AL18 F16:1 C29 F18:1 F24:0 M18:0 M18:1 Cholesterol TMS F26:0 AL26 F9:0 9,10-dihydroxy F18:0 F20:0ME M16:0 AL28 Stigmasterol TMS AL30 β-sitosterol TMS F18:0 Glycerol TMS F16:0 Φυτικά λίπη σε μαγειρικό αγγείο της ΥΕΧ από την Κρήτη Abundance C HO HO P DAG s TRP Time Χρωματογράφημα δείγματος από μαγειρικό αγγείο, Δραπανιάς Κρήτη (LBA)

17 Χρήσεις της ελιά και του ελαιολάδου κατά την αρχαιότητα: Για την κάλυψη διατροφικών αναγκών Ως μέσο ανταλλακτικού εμπορίου Πρώτη ύλη σε βιοτεχνική παραγωγή Συστατικό στοιχείο τελετουργιών/ ταφικά έθιμα Για φαρμακευτικούς/θεραπευτικούς σκοπούς Παναθηναϊκός αμφορέας, 560 π.χ Βρετανικό Μουσείο Λήκυθος π.χ ΕΑΜ

18 Ελαιόλαδο και ελιές για τροφή Ελαιόλαδο για ατομική καθαριότητα Ελαιόλαδο για φωτισμό Ελαιόλαδο για παραγωγή αρωματικών ελαίων και αλοιφών Ερυθρόμορφος κρατήρας (510 π.χ): αθλητής χύνει από αρύβαλλο λάδι

19 Αντί επιλόγου: Υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις για καλλιέργεια της ελιάς και εκτεταμένη χρήση από την ΥΕΧ Από τις πηγές και τα ευρήματα συνάγεται η βρώση των καρπών, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν πολλά στοιχεία για ευρεία κατανάλωση ελαιολάδου στην διατροφή Η σημασία που αποδίδεται στο ελαιοδέντρο και το ελαιόλαδο διαφαίνεται από πρώιμες τοιχογραφίες, τη χρήση σε αρώματικα έλαια κτλ Σαφή στοιχεία για κατανάλωση ελαιολάδου στην διατροφή κατά την αρχαιότητα δεν υπάρχουν Περιθώρια βελτιστοποίησης τεχνικών, αύξησης αριθμού δειγμάτων, κατηγοριών υλικών που εξετάζονται με τη βοήθεια αναλυτικών τεχνικών για την ανίχνευση των πιθανών χρήσεων της ελιάς και του ελαιολάδου στην αρχαιότητα

20 Η χρήση της ελιάς στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα Μ. Ρούμπου 1, Β. Κυλίκογλου 2, N. Müller 2 & Ν. Καλογερόπουλος 1 1 Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Επιστήμης Διατολογίας-Διατροφής, Αθήνα 2 Ε.Κ.Ε.Φ.Ε. Δημόκριτος,Τομέας Επιστήμης Υλικών,Α. Παρασκευή, Αθήνα