AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ

Transcript

1 AΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΠΙΕΣΕΩΝ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΑ ΣΤΟΥΣ ΥΔΑΤΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ ΣΤΗΝ ΛΕΚΑΝΗ ΤΩΝ ΠΡΕΣΠΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΑΣΦΑΛΙΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΑΡΑΒΙΑΔΗΣ ΡΩΜΑΝΟΣ-ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Διπλ. Πολιτικός Μηχανικός Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2014

2 Περίληψη Η παρούσα διπλωματική μελέτη επικεντρώνεται στη διασυνοριακή λεκάνη των λιμνών Πρεσπών, στη βορειοδυτική Ελλάδα και πραγματοποιεί μια διερεύνηση στο φυσικό και κοινωνικο-οικονομικό της περιβάλλον. Στο πλαίσιο αυτό, γίνεται περιγραφή της περιοχής μελέτης, των γεωγραφικών της χαρακτηριστικών, των χρήσεων γης και των οικονομικών δραστηριοτήτων σε αυτήν. Από αυτήν την περιγραφή, εντοπίζεται, ανάμεσα σε άλλα, ο τομέας της γεωργίας ως βασικός για τη δομή, τη λειτουργία και την ανάπτυξη της περιοχής. Σημαντικό στοιχείο για την περιοχή μελέτης αποτελούν οι υδατικοί πόροι, γεγονός που αποδεικνύεται και από την πληθώρα περιβαλλοντικών συνθηκών και τα σημαντικά δίκτυα προστασίας της φύσης τα οποία την έχουν συμπεριλάβει. Για αυτόν το λόγο, η μελέτη εστιάζει στους υδατικούς πόρους, που έχουν ως επίκεντρο το σύστημα των λιμνών Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας και στις πιέσεις που υφίστανται. Για την περιοχή μελέτης πραγματοποιείται ανάλυση SWOT, η οποία αναλύει τα δυνατά/αδύναμα σημεία, τις ευκαιρίες και τις απειλές στο σύνολο της λεκάνης των Πρεσπών. Από την ανάλυση αυτή αναδεικνύονται τα σημαντικότερα προβλήματα της περιοχής αλλά και οι ευκαιρίες διασφάλισης των υδατικών πόρων που μπορούν να αναδειχθούν στο περιβάλλον της περιοχής της Πρέσπας. Επίσης, πραγματοποιείται ανάλυση Stakeholder Analysis, όπου καταγράφονται όλοι οι φορείς χρήστες του νερού στην περιοχή και η συμβολή τους στη χρήση, και πίεση εξ αυτού, στο περιβάλλον. Επιπλέον, εφαρμόστηκε η προσέγγιση Logical Framework Approach, από όπου αναδείχθηκαν ως βασικές προοπτικές χάραξης πολιτικής σχετικής με το περιβάλλον και τη διαχείριση υδατικών πόρων αυτές της βελτίωσης της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης των υδάτων και η προοπτική της επίτευξης οικονομικής ευημερίας στην περιοχή. Πλήθος αναπτυξιακών προγραμμάτων αλλά και η εφαρμογή της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής της Ε.Ε. αποτελούν μία σειρά ευκαιριών και δυνατοτήτων για την ανάπτυξη στην περιοχή μελέτης και για αυτόν το λόγο πραγματοποιείται αναλυτική παρουσίασή τους στη συνέχεια. Καθώς οι υδατικοί πόροι της περιοχής μελέτης υφίστανται τη μεγαλύτερης έντασης πίεση από τη γεωργική δραστηριότητα και στην περιοχή εντοπίζεται παλαιό αρδευτικό δίκτυο, παρουσιάζονται νέες μέθοδοι και συστήματα σχετικά με την άρδευση και συζητάται η i

3 δυνατότητα εφαρμογής τους στην περιοχή μελέτης. Ιδιαίτερης αναφοράς, εντός αυτού του πλαισίου, χρήζει η αρδευτική μέθοδος της στάγδην άρδευσης, η οποία προτείνεται και σε αντικατάσταση των προς το παρόν χρησιμοποιούμενων μεθόδων άρδευσης (σημ.: με κατάκλυση και αυλάκια). Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας διεξήχθη, επίσης, έρευνα ερωτηματολογίου, η οποία στόχευε στην καταγραφή των απόψεων των καλλιεργητών της βασικής καλλιέργειας της περιοχής μελέτης (σημ. του φασολιού) ως προς την υφιστάμενη κατάσταση της άρδευσης, το φυσικό περιβάλλον και τις επιπτώσεις των γεωργικών πρακτικών σε αυτό και τα προτεινόμενα στην παρούσα εργασία αρδευτικά συστήματα. Η έρευνα αυτή, ανάμεσα σε άλλα, έδειξε την ιδιαίτερα θετική στάση των καλλιεργητών φασολιού της περιοχής μελέτης προς την πρόταση εφαρμογής συστήματος στάγδην άρδευσης. Τελικά, διατυπώνονται προτάσεις και συμπεράσματα σχετικά με την καλύτερη ποιοτική και ποσοτική κατάσταση των υδατικών πόρων και με την επίτευξη των αναπτυξιακών στόχων της περιοχής μελέτης. Τίθεται, βέβαια, πάντοτε, η προϋπόθεση ως προς την εφαρμογή τους να εξασφαλίζεται η βιωσιμότητα των υδατικών πόρων και της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης. ii

4 Abstract The present thesis focuses on the Greek part of the transboundary hydrological basin of the Prespa lakes, in northwestern Greece and makes an inquisition in its socio-economic environment. In this context, the study area, its geographical characteristics, the land uses and the economic activities in it are described. From the aforementioned description, the agricultural sector gets highlighted as a basic sector for the region s structure, its functions and its development. The water resources are a valuable asset for the study region, a fact that is proven by the plethora of environmental treaties and important networks for the protection of the natural environment that have included it. Therefore, the study concentrates on the region s water resources, with the lakes Small and Great Prespa in their center and on the pressures they confront. A SWOT analysis is also carried out. This analysis summarizes the strengths/weaknesses of the study area and brings forward the opportunities and threats that appear in it. A stakeholder analysis was also conducted and the Logical Framework Approach was implemented, in order to bring forward prospects of policy making relevant to the environment and water resources management. The various programmes of developmental nature as well as the application of the new Common Agricultural Policy of the E.U. consist a series of opportunities and possibilities for the development in the study area and for this reason they are presented in the study. Since the water resources of the study region confront the pressure of highest intensity by the agricultural activities and in the area there can be found an old irrigation network, new methods and systems relevant to irrigation are proposed. Also, in the context of the present thesis a questionnaire research was conducted, aiming at recording the opinion of the region s agricultural populations on the irrigation practices and on the proposed systems. The study showed, amongst others, that the farmers hold a positive stance towards the drip irrigation method, which is proposed to be implemented. iii

5 Πρόλογος Η παρούσα διπλωματική εργασία εκπονείται στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με τίτλο «Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη». Ο τίτλος της εργασίας είναι «Διερεύνηση των πιέσεων στο περιβάλλον και ειδικά στους υδατικούς πόρους στην λεκάνη των Πρεσπών και προτάσεις για τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη στην περιοχή με έμφαση στην προστασία και τη διασφάλιση των υδατικών πόρων» και αποτελεί συνθετική μελέτη των παραγόντων που συνδιαμορφώνουν το ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο της περιοχής των λιμνών Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας, την περιβαλλοντική διάσταση των χρήσεων ύδατος στην περιοχή και μια σειρά προτάσεων για τη βελτίωση στο επίπεδο διαχείρισης των υδατικών πόρων. Επιβλέπουσα καθηγήτρια της διπλωματικής αυτής εργασίας είναι η αναπληρώτρια καθηγήτρια του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών, κα. Κολοκυθά Ελπίδα και την τριμελή επιτροπή αξιολόγησης συμπληρώνουν ο καθηγητής, κ. Λατινόπουλος Περικλής και ο καθηγητής, κ. Υφαντής Ιωάννης. Ο λόγος που οδήγησε στην επιλογή του θέματος της παρούσας εργασίας είναι πως η γνωριμία με την περιοχή μελέτης μέσω επισκέψεων αλλά και από προηγούμενη εργασία με οδήγησαν να επιλέξω να εμβαθύνω σε αυτήν στο πλαίσιο της διπλωματικής αυτής διατριβής. Ολοκληρώνοντας την εργασία, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσοι με υποστήριξαν στην εκπόνηση της. Πολλές ευχαριστίες οφείλω στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, κα. Κολοκυθά Ελπίδα, για όλη τη συμβολή της στη διαμόρφωση της εργασίας αυτής. Επίσης, επιθυμώ να ευχαριστήσω την Εταιρία Προστασίας Πρεσπών και το Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών για τη φιλοξενία και τις πληροφορίες που μου παρείχαν. Η εργασία αυτή εκπονείται, επίσης, με την υποστήριξη του Προγράμματος «Υποτροφίες Αριστείας Ι.Κ.Υ. Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Ελλάδα Πρόγραμμα Siemens». Θεσσαλονίκη, Νοέμβριος 2014 iv

6 Περιεχόμενα Περίληψη... i Abstract... iii Πρόλογος... iv Περιεχόμενα... v 1 Εισαγωγή Η περιοχή της υπολεκάνης των Πρεσπών Εισαγωγικά Η κοινωνικο-οικονομική ταυτότητα της περιοχής Καθεστώς προστασίας στην περιοχή της υπολεκάνης των Πρεσπών Ευρύτερο χρηματοδοτικό πλαίσιο στην περιοχή της ΛΑΠ Πρεσπών Διασυνοριακά προγράμματα χρηματοδότησης και συνεργασίας στην περιοχή των Πρεσπών Μεθοδολογία Ανάλυση SWOT Προσέγγιση Λογικού Πλαισίου Logical Framework Analysis Η γεωργία στην περιοχή των Πρεσπών Γενικά χαρακτηριστικά Η Κοινή Αγροτική Πολιτική Η καλλιέργεια φασολιού στην περιοχή των Πρεσπών Προτεινόμενες δράσεις στον τομέα της άρδευσης για την περιοχή της υπολεκάνης Πρεσπών Μέθοδος άρδευσης Η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση Νέες τεχνολογίες στην άρδευση Εμπειρική διερεύνηση με έρευνα ερωτηματολογίου Η ανάλυση SWOT Δείκτες Η σημασία και ο ρόλος των περιβαλλοντικών δεικτών στη διαχείριση του Περιβάλλοντος Δείκτες αειφορίας v

7 6.3 Περιβαλλοντικοί δείκτες Περιβαλλοντική Διαχείριση σε τοπικό επίπεδο Διαπιστώσεις Συμπεράσματα Προτάσεις Βιβλιογραφία-Πηγές Παράρτημα Α: Υπόδειγμα ερωτηματολογίου Παράρτημα Β: Πίνακες δεδομένων και καταγραφή-υπολογισμός δεικτών vi

8 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Η προστασία του περιβάλλοντος και η άσκηση της γεωργίας θεωρούνται συχνά ως αντίθετα άκρα του ίδιου φάσματος. Η σχέση τους συχνά περιπλέκεται ως αποτέλεσμα των μεταβαλλόμενων γεωργικών πρακτικών, καθώς η εντατική γεωργία με την ολοένα και υψηλότερη χρήση αγροχημικών επεκτείνεται εις βάρος της γης με αξιόλογη φυσική αξία. Στην πραγματικότητα, όμως, οι προστατευόμενες περιοχές και η γεωργία μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό συμπληρωματικό ρόλο, ειδικά όταν οι προστατευόμενες περιοχές διαχειρίζονται με τρόπους σαφώς προορισμένους για να υποστηρίξουν την αγροτική ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό, η διατήρηση της βιοποικιλότητας αποτελεί ουσιαστική παράμετρο μιας παραγωγικής και οικολογικά αειφόρου γεωργίας και αντιστρόφως, η άσκηση της γεωργίας με περιβαλλοντικές παραμέτρους φιλικές προς το περιβάλλον, μπορεί να συμβάλει στην προστασία και διατήρηση του φυσικού περιβάλλοντος. Επίσης, σε αρκετές από τις προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας λαμβάνουν χώρα, μεταξύ άλλων, γεωργικές δραστηριότητες οι οποίες παράγουν επώνυμα τοπικά προϊόντα (π.χ. φασόλια Πρεσπών). Η περιοχή των Πρεσπών, εκτός των παραπάνω, αποτελεί μια περιοχή με έντονη παρουσία του φυσικού τοπίου. Αποτελεί έναν τόπο με ιδιαίτερη φυσική ομορφιά, απομακρυσμένο από τα αστικά κέντρα και την αστική ανάπτυξη. Οι έντονες ανθρωπογενείς παρεμβάσεις είναι λίγες και η πλειονότητα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων εκτυλίσσονται σε επαφή με το φυσικό περιβάλλον. Οι λίμνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα τροφοδοτούν το σύνολο σχεδόν αυτών των δραστηριοτήτων, που περιλαμβάνουν κατά κύριο λόγο δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα. Θεωρήθηκε σημαντικό στο πλαίσιο αυτής της εργασίας να πραγματοποιηθεί μια διερεύνηση των διαφόρων παραγόντων που επηρεάζουν και συνδιαμορφώνουν το σύνθετο τοπίο των Πρεσπών, με στόχο να προταθούν τρόποι με τους οποίους η ευρύτερη περιοχή μπορεί να συνεχίσει να αναπτύσσεται με τρόπο βιώσιμο και με βάση την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Για το σκοπό αυτό, στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας γίνεται μια πολύπλευρη παρουσίαση της υπό μελέτη περιοχής και επιχειρούνται προτάσεις για την προστασία και 1

9 καλύτερη χρήση των υδατικών πόρων της, οι οποίοι αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξή της. Το εισαγωγικό πρώτο κεφάλαιο έπεται των περιλήψεων στην ελληνική και αγγλική γλώσσα. Το κεφάλαιο αυτό περιλαμβάνει την εισαγωγή στο θέμα της παρούσας εργασίας. Στη συνέχεια, ακολουθεί το δεύτερο κεφάλαιο, στο οποίο παρουσιάζεται η περιοχή μελέτης, παρατίθενται για αυτήν τα απαραίτητα γεωγραφικά, πληθυσμιακά και άλλα στοιχεία, καθώς επίσης και αναγράφονται οι κύριες χρήσεις ύδατος και υπολογίζεται το υδατικό ισοζύγιό της. Επίσης, παρουσιάζεται ένα ευρύ πλαίσιο προγραμμάτων αναπτυξιακού χαρακτήρα, τα οποία έχουν εφαρμοστεί και θα εφαρμοστούν σε αυτήν. Στο τρίτο κεφάλαιο, πραγματοποιείται μία ανάλυση SWOT για την περιοχή μελέτης, η οποία καταγράφει κύρια στοιχεία της και αναδεικνύει τα δυνατά της σημεία με στόχο την ανάπτυξή της. Επίσης, πραγματοποιείται Ανάλυση Ενδιαφερομένων (Stakeholder Analysis) και Προσέγγιση Λογικού Πλαισίου (Logical Framework Approach) με τελικό σκοπό την ανάδειξη αξόνων χάραξης πολιτικής για την περιοχή των Πρεσπών. Στο τέταρτο κεφάλαιο, πραγματοποιείται ειδική αναφορά στην αγροτική πλευρά των δραστηριοτήτων της περιοχής, η οποία αποτελεί και τον κύριο τομέα απασχόλησης των κατοίκων και συγκεκριμένα, στην παραγωγή του οσπριοειδούς, φασολιού, που αποτελεί μονοκαλλιέργεια για τους περισσότερους παραγωγούς της περιοχής. Επίσης, στο ίδιο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η ευρωπαϊκή ενιαία πολιτική του αγροτικού τομέα, γνωστή και ως Κοινή Αγροτική (ή Γεωργική) Πολιτική, η οποία μπορεί να αποτελέσει βασικό οικονομικό εργαλείο για τον πληθυσμό της περιοχής. Στο πέμπτο κεφάλαιο, αναλύεται η υφιστάμενη κατάσταση στον τομέα της χρήσης υδάτων στην περιοχή μελέτης και γίνεται σύνδεσή της με τη γεωργία, που αποτελεί τον κύριο αποδέκτη και καταναλωτή υδατικών πόρων σε αυτήν. Κατόπιν, αναλύονται αρδευτικές μέθοδοι και τεχνολογίες, οι οποίες πιθανολογείται ή προτείνεται να εφαρμοστούν στην περιοχή με σκοπό την καλύτερη διαχείριση των υδατικών και ενεργειακών πόρων σε αυτήν. Επίσης, περιγράφεται η έρευνα ερωτηματολογίου που διενεργήθηκε στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας και η οποία απευθύνθηκε σε καλλιεργητές φασολιών της περιοχής των Πρεσπών με στόχο την καταγραφή της άποψής τους για την κατάσταση του περιβάλλοντος της περιοχής. Τέλος, στο κεφάλαιο αυτό πραγματοποιούνται SWOT αναλύσεις για τις μεθόδους και τεχνολογίες που παρουσιάζονται. Στο έκτο κεφάλαιο, υπολογίζονται δείκτες για την περιοχή και εξάγονται συμπεράσματα από αυτούς. Στο έβδομο κεφάλαιο, καταγράφονται τα συμπεράσματα και στο όγδοο κεφάλαιο οι προτάσεις που προκύπτουν από την εργασία. 2

10 Τέλος, παρατίθεται η βιβλιογραφία και οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν για τη συγγραφή της διπλωματικής αυτής διατριβής, καθώς και Παραρτήματα, όπου δίνεται αυτούσια η φόρμα του ερωτηματολογίου που χρησιμοποιήθηκε και άλλα στοιχεία της εργασίας. 3

11 Κεφάλαιο 2 Η περιοχή της υπολεκάνης των Πρεσπών 2.1 Εισαγωγικά Έχοντας ως κύριο στόχο την ενιαία πολιτική στον τομέα της διαχείρισης των υδατικών πόρων η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε το έτος 2000, και συγκεκριμένα την 22 η Δεκεμβρίου 2000, την έναρξη της ισχύος της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού κοινοβουλίου και του συμβουλίου, γνωστής και ως Οδηγία-Πλαίσιο για τα νερά (European Parliament and Council, 2000). Στο πλαίσιο της οδηγίας, τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης που την εφαρμόζουν, οφείλουν να προχωρήσουν σε μια σειρά ενέργειες, ώστε να προσεγγίσουν τους στόχους που θέτει η οδηγία. Οι ενέργειες αυτές μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: α) Προσδιορισμός της περιοχής λεκάνης απορροής ποταμού ή συνόλου λεκανών απορροής με την μορφή μιας υδρολογικής περιφέρειας (με συνυπολογισμό υπόγειων και παράκτιων νερών) και οι διοικητικές διευθετήσεις για την συγκρότηση αρμόδιας τοπικής αρχής της λεκάνης, αφενός και συντονισμού δράσεων, αφετέρου. β) Χαρακτηρισμός και συνολική περιγραφή της κατάστασης της υδρολογικής περιφέρειας και η ανάλυση των πιέσεων και των επιπτώσεων αυτών στην κατάσταση των συστημάτων επιφανειακών και υπογείων υδάτων συμπεριλαμβανομένης και της οικονομικής ανάλυσης των χρήσεων νερού. γ) Εγκατάσταση και λειτουργία αντιπροσωπευτικών δικτύων παρακολούθησης της ποσοτικής και ποιοτικής κατάστασης υδάτων. δ) Κατάστρωση Προγραμμάτων Διαχείρισης Λεκάνης Απορροής Ποταμού, που θα περιλαμβάνουν τα απαραίτητα διαχειριστικά μέτρα για την επίτευξη των στόχων της Οδηγίας (Μιμίκου, 2002). Εν συντομία, τα κράτη μέλη, που θα εφαρμόσουν την οδηγία, οφείλουν να προχωρήσουν σε διαμερισματοποίηση της εδαφικής τους επικράτειας, ούτως ώστε η θεσμική διαχείριση των υδατικών πόρων να επιτελείται πλέον από χωρικές και θεσμικές 4

12 ενότητες οι οποίες ονομάζονται υδατικά διαμερίσματα. Επίσης, η διαχείριση των υδατικών πόρων ανάγεται εφεξής σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Στην Ελλάδα, η ως άνω οδηγία ενσωματώθηκε στην εθνική νομοθεσία με το νόμο 3199/2003 και με το προεδρικό διάταγμα ΠΔ 51/2007. Παρόλη την καθυστέρηση στην εφαρμογή της και τις καταδικαστικές αποφάσεις από το Ευρωπαϊκό δικαστήριο για παραβίασή της, από την έναρξη της εφαρμογής της Οδηγίας-πλαίσιο, ο μηχανισμός που ορίζει έχει έως τώρα λειτουργήσει ως έπρεπε (econews.gr, 2012). Σύμφωνα, λοιπόν, με όσα ορίζει η Οδηγία-πλαίσιο 2000/60/ΕΚ, η εδαφική επικράτεια της χώρας διαιρέθηκε σε 14 υδατικά διαμερίσματα. Ορισμένα από αυτά χωρικά και ονοματολογικά προσομοιάζουν στα αντίστοιχα διοικητικά διαμερίσματα της χώρας (τις λεγόμενες «Περιφέρειες»). Παρόλα αυτά, τονίζεται πως η έννοια και η λειτουργία των υδατικών διαμερισμάτων είναι διακριτές σε σχέση με αυτές των Περιφερειών. Τα 14 υδατικά διαμερίσματα της Ελλάδας λαμβάνουν και έναν ξεχωριστό κωδικό και είναι τα εξής: Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Πελοποννήσου (GR01), Υδατικό Διαμέρισμα Βόρειας Πελοποννήσου (GR02), Υδατικό Διαμέρισμα Ανατολικής Πελοποννήσου (GR03), Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (GR04), Υδατικό Διαμέρισμα Ηπείρου (GR05), Υδατικό Διαμέρισμα Αττικής (GR06), Υδατικό Διαμέρισμα Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (GR07), Υδατικό Διαμέρισμα Θεσσαλίας (GR08), Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας (GR09), Υδατικό Διαμέρισμα Κεντρικής Μακεδονίας (GR10), Υδατικό Διαμέρισμα Ανατολικής Μακεδονίας (GR11), Υδατικό Διαμέρισμα Θράκης (GR12), Υδατικό Διαμέρισμα Κρήτης (GR13), Υδατικό Διαμέρισμα Νήσων Αιγαίου (GR14). Η εποπτική απεικόνιση των υδατικών διαμερισμάτων φαίνεται στην Εικόνα 2.1, που ακολουθεί. Το κάθε υδατικό διαμέρισμα, στη συνέχεια, διαιρείται στις Λεκάνες απορροής, οι οποίες αποτελούν και το αρχικό επίπεδο διαχείρισης των υδατικών πόρων μέσω της Οδηγίαςπλαίσιο. Οι λεκάνες απορροής αποκαλούνται χάριν πληρότητας Λεκάνες Απορροής Ποταμού, ή εν συντομία ΛΑΠ, καθώς αποτελούν τις λεκάνες απορροής συνήθως ενός ποταμού. Στην κάθε Λεκάνη Απορροής Ποταμού αντιστοιχίζεται ένας κωδικός, κατ αντιστοιχία με τους κωδικούς που έχουν αντιστοιχηθεί στα υδατικά διαμερίσματα. Η περιοχή των λιμνών Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας υπάγεται στο Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας (GR09) και η Λεκάνη Απορροής ποταμού που της αντιστοιχεί είναι η Λεκάνη Απορροής Ποταμού (ΛΑΠ) Πρεσπών, με κωδικό GR01. Η λεκάνη αυτή μαζί με τη Λεκάνη Απορροής Ποταμού Αλιάκμονα (GR02) καλύπτουν τη συνολική επιφάνεια του υδατικού διαμερίσματος Δυτικής Μακεδονίας. Ειδικά, τώρα, στο εσωτερικό της Λεκάνης Απορροής Ποταμού Πρεσπών (GR01) διακρίνονται δύο ξεχωριστές υδρολογικές υπολεκάνες: η Κλειστή Λεκάνη των Πρεσπών και η Λεκάνη Αξιού Τμήμα Φλώρινας. Στην παρούσα μελέτη, η εστίαση θα γίνει στην υδρολογική υπολεκάνη των Πρεσπών. 5

13 Στην Εικόνα 2.2, που ακολουθεί, απεικονίζεται το Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας (GR09) και οι δύο Λεκάνες Απορροής Ποταμού που την απαρτίζουν, η Λεκάνη Απορροής Ποταμού Πρεσπών (GR01) και η Λεκάνη Απορροής Ποταμού Αλιάκμονα (GR02). Εικόνα 2.1: Χωρική απεικόνιση των υδατικών διαμερισμάτων της Ελλάδας (Πηγή: geodata.gov.gr, Πρόσβαση: 19/10/2014) Εικόνα 2.2: Απόσπασμα χάρτη απεικόνισης του Υδατικού Διαμερίσματος Δυτικής Μακεδονίας και των ΛΑΠ στις οποίες υποδιαιρείται (Πηγή: ΥΠΕΚΑ - ΕΓΥ, 2014) 6

14 Στις παραγράφους που ακολουθούν θα γίνει ανάλυση των διαφόρων χαρακτηριστικών, γεωγραφικών, ανθρωπολογικών, οικονομικών και άλλων, της υπό διερεύνηση περιοχής. 2.2 Η κοινωνικο-οικονομική ταυτότητα της περιοχής Γεωγραφικά στοιχεία Η περιοχή της Κλειστής Λεκάνης των Πρεσπών της Λεκάνης Απορροής Ποταμού Πρεσπών (GR01) βρίσκεται γεωγραφικά στο βορειοδυτικό άκρο της Ελλάδας, όπου συνορεύει με τις χώρες Αλβανία και πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (πγδμ). Στην περιοχή αυτήν βρίσκονται δύο από τις σημαντικότερες λίμνες της Ελλάδας, οι λίμνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα. Η μεν πρώτη είναι μοιρασμένη στις χώρες Αλβανία και Ελλάδα, με το τμήμα που ανήκει στην Ελλάδα να αντιστοιχεί σε 43 περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα από ένα σύνολο 47,35 τετρ. χιλιομέτρων, ενώ το υπόλοιπο τμήμα ανήκει στην Αλβανία. Η Μεγάλη Πρέσπα είναι μοιρασμένη στις τρεις χώρες που συνορεύουν στην περιοχή, με την Ελλάδα να έχει στην επικράτειά της μία έκταση περίπου 38,6 τετραγωνικών χιλιομέτρων από ένα σύνολο 281,7 km 2 και την πγδμ να έχει στην επικράτειά της το μεγαλύτερο τμήμα της λίμνης, ήτοι περίπου το 60% της έκτασης της λίμνης (Σαραντάκης, 2010). Η υπολεκάνη των Πρεσπών οριοθετείται φυσικά από μια σειρά ορεινών όγκων, με τέτοιον τρόπο που να θεωρείται κλειστή. Τα όρη αυτά είναι το όρος Τρικλάριο, το όρος Βαρνούς και το όρος Βέρνο προς τα νότια και το όρος Βόρας προς τα ανατολικά. Προς τα δυτικά και βόρεια οριοθετείται από τα σύνορα με τις χώρες Αλβανία και πγδμ (Σαραντάκης, 2010). Στην περιοχή, λοιπόν, των Πρεσπών δημιουργείται ένα φυσικό σύστημα, όπου οι δραστηριότητες που αναπτύσσονται είναι ως επί το πλείστον γεωργικές με τη γεωργία και την κτηνοτροφία να καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο ποσοστό ενασχόλησης στην περιοχή και τον τουρισμό και το εμπόριο να αποτελούν δραστηριότητες που αναπτύσσονται τα τελευταία κυρίως χρόνια. Σε επόμενη παράγραφο, γίνεται εκτενής αναφορά στα ανθρωπογενή χαρακτηριστικά και τις δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή μελέτης (Δήμος Πρεσπών, 2013) Το υδατικό ισοζύγιο Χρήσεις ύδατος Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, κρίθηκε σημαντικό να υπολογιστούν και να παρουσιαστούν οι κύριες εισροές και εκροές στα υδατικά συστήματα της περιοχής μελέτης. Οι ποσότητες νερού αυτές αποτελούν συναποτελούντες παράγοντες του υδατικού ισοζυγίου της περιοχής και για το σκοπό αυτόν αναγράφονται ως τέτοιοι, ώστε να διαφαίνεται ο τρόπος με τον οποίον υπεισέρχονται στο υδατικό ισοζύγιο. Αρχικά, αναφέρονται τα επιμέρους στοιχεία του υδατικού ισοζυγίου της λίμνης Μικρής Πρέσπας. Τα θετικά στοιχεία του υδατικού ισοζυγίου (δηλαδή οι εισροές) είναι η επιφανειακή απορροή από τη λεκάνη απορροής της λίμνης, οι εισροές από βροχοπτώσεις στην επιφάνεια 7

15 της λίμνης και οι επιφανειακές και τυχόν υπόγειες εισροές. Τα αρνητικά στοιχεία του υδατικού ισοζυγίου είναι οι επιφανειακές και υπόγειες διαφυγές προς τη λίμνη Μεγάλη Πρέσπα, οι υπόγειες απώλειες προς τον υδροφορέα και η εξάτμιση απευθείας από την επιφάνεια της λίμνης. Το άθροισμα των δύο αυτών ποσοτήτων νερού (θετικών και αρνητικών) οδηγεί στην ουσία στον υπολογισμό της μεταβολής στον αποθηκευμένο όγκο του υδάτινου σώματος. Οι παράγοντες του υδατικού ισοζυγίου περιγράφονται από τον τύπο 2.1, που ακολουθεί. (2.1) όπου: P: οι κατακρημνίσεις στην υδρολογική λεκάνη Q: επιφανειακή απορροή προς τη λίμνη G in : υπόγειο νερό που εισέρχεται στην λίμνη V in : άλλες εισροές R: επιφανειακή απορροή από την υδρολογική λεκάνη E: εξάτμιση από τη λεκάνη I: απολήψεις από τη λίμνη για άρδευση Y: επιφανειακή υπερχείλιση προς τη λίμνη Μεγάλη Πρέσπα G out : υπόγειες διαφυγές από τη λίμνη ΔV: μεταβολή αποθηκευμένου όγκου νερού όπου τα μεγέθη εκφράζονται σε m 3 (Αργυρόπουλος και Γιαννάκης, 2001) Για τον υπολογισμό των επιμέρους στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα μετρήσεων και υπολογισμών από πηγές και μελέτες οι οποίες αναφέρονται στη συνέχεια, δίπλα στο αντίστοιχο αριθμητικό αποτέλεσμα. Τα αριθμητικά δεδομένα από τα οποία προέκυψαν οι διάφορες αριθμητικές τιμές που δίνονται στη συνέχεια, στις περιπτώσεις που αυτά εντοπίστηκαν σε μορφή καταγεγραμμένων χρονοσειρών, δίνονται στο παράρτημα Β. Αρχικά, οι ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις (βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις) απευθείας στην επιφάνεια της λίμνης, προέκυψαν κατόπιν υπολογισμών από δεδομένα μετρήσεων από τα έγγραφα του έργου KfW Feasibility Study. Project Preparation & Development of the Transboundary Prespa Park Project (GFA Consulting Group GmbH, 2005). Οι ατμοσφαιρικές κατακρημνίσεις υπολογίζονται ως η μέση τιμή των μέσων συνολικών κατακρημνίσεων που καταγράφηκαν για τους σταθμούς Κούλας, Βροντερού, Αγίου Γερμανού και Μικρολίμνης, τα οποία παρατίθενται στο Παράρτημα Β. Οι μέσες συνολικές κατακρημνίσεις για τα έτη για τους σταθμούς αυτούς προκύπτουν, αντίστοιχα, ίσες με 565,59 mm, 643,73 mm, 609,64 mm, 683,40mm, με στρογγυλοποίηση στο δεύτερο δεκαδικό ψηφίο. Από τις τέσσερις αυτές τιμές προκύπτει ότι η μέση ετήσια τιμή των συνολικών κατακρημνίσεων στην επιφάνεια της λίμνης είναι 625,60 mm. Η τιμή αυτή, αν πολλαπλασιαστεί με την συνολική επιφάνεια της λίμνης οδηγεί στη μέση 8

16 ετήσια τιμή της ποσότητας νερού που εισέρχεται στη λίμνη από τις κατακρημνίσεις. Θεωρώντας τη συνολική επιφάνεια της λίμνης ίση με 47,4 km 2, προκύπτουν οι μέσες ετήσιες εισροές στην επιφάνεια της Μικρής Πρέσπας λόγω ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων ίσες με 29,65 x 10 6 m 3 ή hm 3 /έτος. Η επιφανειακή απορροή από τη λεκάνη απορροής της Μικρής Πρέσπας προς τη λίμνη έχει υπολογιστεί από μελετητές σε ετήσια κλίμακα ίση με 27,6 x 10 6 m 3 /έτος (Τσιμπίδης και Κουτσογιάννης, 1987). Η μέση ετήσια εξάτμιση από την επιφάνεια της λίμνης έχει υπολογιστεί για τα έτη ίση με 1059mm. Θεωρείται ότι αυτή η τιμή μπορεί να θεωρηθεί αντιπροσωπευτική για το διάστημα , καθώς η ετήσια εξάτμιση παρουσιάζει μικρή διακύμανση ανά έτος (ΥΠΕΚΑ, 2014). Επομένως, για το σύνολο της επιφάνειας της λίμνης, προκύπτουν οι μέσες απώλειες λόγω εξάτμισης ίσες με το γινόμενο του ύψους της εξάτμισης με τη συνολική επιφάνεια της λίμνης (47,4 km 2 ), δηλαδή ίσες με 50,20 x 10 6 m 3 /έτος. Σε ό,τι αφορά στη μέση ετήσια εκροή από τη Μικρή Πρέσπα στη Μεγάλη Πρέσπα, αυτή έχει υπολογιστεί προσεγγιστικά για τα έτη με βάση την παρατηρημένη υπερχείλιση και με εκτιμήσεις για τη διήθηση μέσω του ισθμού της Κούλας ίση με 38,9 x 10 6 m 3 (ΥΠΕΚΑ, 2014). Για την Ελληνική πλευρά μπορούν, επίσης, να υπολογιστούν και οι ετήσιες απολήψεις σε νερό για άρδευση. Αυτές υπολογίζονται σε 5 x 10 6 / έτος (ΥΠΕΚΑ, 2014). Για την ύδρευση για το 2011 ότι η συνολική ετήσια απόληψη νερού για ύδρευση ισούται με 0,37 hm 3 (ΥΠΕΚΑ, 2014). Αντίστοιχα, από την ίδια πηγή, οι απολήψεις νερού για την κτηνοτροφία υπολογίζονται σε 0,2 hm 3 /έτος (ΥΠΕΚΑ, 2014). Οι υπόγειες εισροές και εκροές θεωρούνται μηδενικές. Οι εισροές στην ευρύτερη υδρολογική λεκάνη γίνονται από τις λεκάνες απορροής των δύο λιμνών και περιλαμβάνουν τις εισροές στη Μικρή Πρέσπα από τον ποταμό Devoli, τις εισροές στη Μεγάλη Πρέσπα από τη Μικρή Πρέσπα και τις εισροές στη Μεγάλη Πρέσπα από την ευρύτερη λεκάνη απορροής της. Εκροές αποτελούν κατά κύριο λόγο οι απολήψεις νερού για άρδευση από τις τρεις χώρες, οι απολήψεις για ύδρευση και κτηνοτροφία. Οι εισροές από τον ποταμό Devoli της Αλβανίας υπολογίζονται ίσες με 715,7 hm 3 (GFA Consulting Group GmbH, 2005). Οι μέσες ετήσιες εισροές λόγω επιφανειακής βροχόπτωσης υπολογίζονται ίσες με 53,1 hm 3 (ΥΠΕΚΑ, 2014), άρα για τη χρονική περίοδο των 40 ετών που αφορά το υδατικό ισοζύγιο ( ) οι συνολικές εισροές λόγω βροχόπτωσης προκύπτουν ίσες με hm 3. Οι εισροές στη λίμνη Μεγάλη Πρέσπα για την ίδια χρονική περίοδο από τον ποταμό Brajcinska υπολογίστηκαν σε 1.134,27 hm 3, ενώ από τον ποταμό Άγιο Γερμανό 1.352,4 hm 3 (GFA Consulting Group GmbH, 2005). Η μέση ετήσια εξάτμιση από τις λίμνες για την περίοδο υπολογίστηκε ίση με 85,8 hm 3 (που αντιστοιχεί σε 9

17 ύψος 1059 mm) (ΥΠΕΚΑ, 2014). Επομένως, οι απώλειες λόγω εξατμισοδιαπνοής για την περίοδο των 40 ετών που αφορά το υδατικό ισοζύγιο υπολογίζονται ίσες με hm 3. Η μέση ετήσια απορροή εκτιμήθηκε ίση με 107,7 hm 3 (ΥΠΕΚΑ, 2014), επομένως για τη χρονική περίοδο των 40 ετών που αφορά το υδατικό ισοζύγιο, οι συνολικές εισροές υπολογίζονται ίσες με hm 3. Οι απολήψεις για άρδευση από την ελληνική πλευρά, που υπολογίζονται για το σύνολο της χρονικής περιόδου των 40 ετών που αφορά το υδατικό ισοζύγιο, ισούνται με 119,6 hm 3 (GFA Consulting Group GmbH, 2005). Οι αντίστοιχες απολήψεις από την πλευρά της πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας για την ίδια χρονική περίοδο υπολογίζονται ίσες με 484,3 hm 3 και από την πλευρά της Αλβανίας 635 hm 3 (GFA Consulting Group GmbH, 2005) Ανθρωπογενή χαρακτηριστικά και οικονομικές δραστηριότητες Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή πληθυσμού της ΕΛ.ΣΤΑΤ., ο μόνιμος πληθυσμός των κατοίκων του Καλλικρατικού Δήμου Πρεσπών, ο οποίος εμπεριέχεται στα όρια της υδρολογικής λεκάνης των Πρεσπών, είναι ίσος με άτομα, σε ένα σύνολο ατόμων που αντιστοιχούν στο σύνολο της Περιφερειακής Ενότητας Φλώρινας. Ο αριθμός αυτός παρατηρείται μειωμένος κατά 469 άτομα από την απογραφή πληθυσμού του 2001 (ΥΠΕΚΑ, 2014). Από το σύνολο των ατόμων αυτών και ιδίως από το σύνολο του ενεργού πληθυσμού, το 65% απασχολείται στον πρωτογενή τομέα. Οι κύριες οικονομικές δραστηριότητες του πρωτογενούς τομέα που εντοπίζονται είναι, κατ αρχήν και με προεξάρχοντα ρόλο, η γεωργία, σε δεύτερο επίπεδο η κτηνοτροφία και εν συνεχεία, η αλιεία και η δασοπονία. Η γεωργία στηρίζεται κυρίως σε μικρομεσαίες οικογενειακές επιχειρήσεις (Τσιόκανος, 2014). Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί δραστηριότητες σχετικές με τον τουρισμό και το εμπόριο, όπως ξενοδοχειακές μονάδες, ξενώνες, ταξιδιωτικά πρακτορεία, συνεταιρισμοί γεωργικών και άλλων προϊόντων. Ο δευτερογενής τομέας απασχολεί το χαμηλότερο ποσοστό των απασχολούμενων του Δήμου Πρεσπών, ποσοστό ίσο με 11,76%, που αντιστοιχεί σε 78 άτομα (Δήμος Πρεσπών, 2013). Συγκεκριμένα, οι χρήσεις γης στην επικράτεια της υπολεκάνης των Πρεσπών προκύπτει ότι καλύπτονται εν συντομία από αστική γη, γεωργική γη, βοσκοτόπους, δασικές περιοχές, υδάτινες επιφάνειες, δρόμους και άλλες χρήσεις εκτός της γεωργικής. Οι δασικές περιοχές καλύπτουν επιφάνεια ίση με το 62% περίπου της έκτασης της υπολεκάνης, η γεωργική γη το 7,7%, ενώ οι άλλες χρήσεις πλην της γεωργικής καταλαμβάνουν το 4,3%. Οι βοσκότοποι καλύπτουν το 1,4% της συνολικής επιφάνειας, ενώ αστική γη και οδικό δίκτυο καταλαμβάνουν ποσοστά ίσα με 0,5 και 0,6%, αντίστοιχα. Υδάτινες επιφάνειες καλύπτουν το 23,5% της έκτασης της λεκάνης (ΥΠΕΚΑ, 2014). 10

18 Τα στοιχεία κατανομής χρήσεων γης που παρατέθηκαν αναλυτικά αμέσως παραπάνω δίνονται σχηματοποιημένα στον Πίνακα 2.1, ο οποίος ακολουθεί στην επόμενη σελίδα. Για ακριβέστερη εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη γεωργία και κτηνοτροφία εξετάστηκαν τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα «Δελτία Ετήσιας Γεωργικής Στατιστικής Έρευνας», όπου παρέχονται αναλυτικά στοιχεία σε επίπεδο ΔΚ/ΤΚ των συγκεκριμένων περιοχών. Το γενικό σύνολο των καλλιεργούμενων εκτάσεων ανέρχεται σε Km 2, από τα οποία τη μεγάλη πλειονότητα αποτελούν αροτραίες καλλιέργειες (1.061 Km 2 ), από τις οποίες αρδεύεται περίπου το 22%. Οι δενδρώδεις καλλιέργειες (αρδευόμενες οι περισσότερες) αποτελούν περίπου το 5% των συνολικών καλλιεργούμενων εκτάσεων ενώ οι αμπελοκαλλιέργειες το 2% (Τσιόκανος, 2014). Πίνακας 2.1 Ποσοστά κατανομής εκτάσεων στην υπολεκάνη Πρεσπών (Πηγή: ΥΠΕΚΑ, 2014) Κατηγορία κάλυψης Έκταση (km 2 ) Ποσοστό (%) Αστική γη 1,62 0,5 Γεωργική γη 26,71 7,7 Βοσκότοποι 4,90 1,4 Δασική περιοχή 215,02 62,0 Δρόμοι 2,22 0,6 Άλλο Μη Γεωργική χρήση 14,81 4,3 Υδάτινες επιφάνειες 81,55 23,5 Σύνολο 346,84 100,0 Στη ΛΑΠ Πρεσπών επικρατεί η καλλιέργεια φασολιών, που είναι η κύρια πηγή εισοδήματος της περιοχής. Συγκεκριμένα, οι καλλιέργειες φασολιών ανέρχονται περίπου στις 12 χιλιάδες στρέμματα αποτελώντας παραπάνω από το μισό των αροτραίων καλλιεργειών, οι οποίες περιλαμβάνουν, εκτός από τα φασόλια, δημητριακά, κτηνοτροφικά φυτά, αραβόσιτο, όσπρια. Άλλες διαδεδομένες καλλιέργειες της περιοχής είναι η καλλιέργεια κηπευτικών, τεύτλων και πατάτας (Δήμος Πρεσπών, 2013). Τα τελευταία χρόνια έχει ξεκινήσει και η βιολογική καλλιέργεια φασολιών στην περιοχή μελέτης. Για να αντιληφθεί κανείς τον όγκο παραγωγής φασολιού στη ΛΑΠ Πρεσπών, αρκεί να αναφερθεί πως από τις εκτάσεις όπου καλλιεργούνται φασόλια, οι περισσότερες αρδεύονται, με αποτέλεσμα η παραγωγή να ανέρχεται σε 2,85 εκ. κιλά περίπου μέσο όρο. Η συνολική παραγωγή φασολιών για το 2013 ανήλθε σε τόνους από όλα τα δημοτικά διαμερίσματα της Πρέσπας. Οι καλλιέργειες αυτές εξυπηρετούνται από συλλογικό αρδευτικό δίκτυο, το οποίο λειτουργεί από το 1967 στην περιοχή με τη μέθοδο των ανοιχτών διωρύγων. Η συνολική 11

19 έκταση των συλλογικών δικτύων, υπό τη διαχείριση του Τοπικού Οργανισμού Εγγείων Βελτιώσεων (ΤΟΕΒ) που εξυπηρετούν τις αρδεύσεις ανέρχονται σε περίπου στρέμματα. Τέλος, αξίζει να αναφερθούν οι προσπάθειες για την πιστοποίηση αγροτικών προϊόντων στην περιοχή της ΛΑΠ Πρεσπών, προσπάθειες που συμβάλλουν στην αύξηση του εισοδήματος, καθώς και την ανάδειξη των περιοχών παραγωγής, με την «ταυτοποίηση» της προέλευσης των προϊόντων, όπως είναι τα φασόλια Πρεσπών για τη ΛΑΠ Πρεσπών. 2.3 Καθεστώς προστασίας στην περιοχή της υπολεκάνης των Πρεσπών Η περιοχή της υπολεκάνης Πρεσπών αποτελεί μία περιοχή με ιδιαίτερη περιβαλλοντική και οικολογική σημασία. Στην περιοχή ενδημούν πολλά σπάνια είδη φυτών και ζώων, δημιουργούν πολυπληθείς αποικίες είδη πουλιών σπάνια σε ευρωπαϊκό επίπεδο και δημιουργείται συνολικά ένα φυσικό τοπίο ξεχωριστής αισθητικής ομορφιάς. Συγκεκριμένα, το 1974, στο ελληνικό τμήμα της Πρέσπας κηρύχθηκε ο Εθνικός Δρυμός Πρεσπών (ΕΔΠ), έκτασης στρεμμάτων με τη λίμνη Μικρή Πρέσπα να αποτελεί τον πυρήνα, όπου και ίσχυε καθεστώς αυστηρής προστασίας. Σύμφωνα με το ΠΔ για την κήρυξη των λιμνών Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας ως Εθνικού Δρυμού (ΦΕΚ 46/Α-19/1974) η περιοχή αποτελείται από δύο τμήματα. Το πρώτο τμήμα περιλαμβάνει τον πυρήνα, συνολικής έκτασης εκταρίων, από τα οποία τα εκτάρια αποτελούν υδάτινη επιφάνεια και τα 165 εκτάρια χερσαία. Το δεύτερο τμήμα αποτελεί την περιφερειακή ζώνη του Εθνικού Δρυμού (Κουτσερή, 2012). Ο ΕΔΠ αρχικά δεν συμπεριελάμβανε ολόκληρη την λεκάνη, αλλά εξαιρείτο η κοιλάδα του ρύακα του Αγ. Γερμανού (όρος Βαρνούς). Το 2009 έγινε επέκταση της προστατευόμενης περιοχής και συμπεριλήφθηκε ολόκληρη η υδρολογική λεκάνη, φτάνοντας τα στρέμματα, οπότε και επανακηρύχθηκε ως Εθνικό Πάρκο, με συγκεκριμένη ζώνωση και μέτρα προστασίας. Όσον αφορά στη διεθνή νομοθεσία, δύο περιοχές μέσα στη λεκάνη της Πρέσπας, η λίμνη Μικρή Πρέσπα και το όρος Βαρνούς, έχουν κηρυχθεί ως Ειδικές Ζώνες Διατήρησης (ΕΖΔ) και Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ) υπό τις Οδηγίες 92/43/EΚ (Οδηγία των Οικοτόπων/Δίκτυο NATURA) και 79/409/EΟΚ (Οδηγία για τα Πουλιά), αντίστοιχα. Σύμφωνα με αυτές τις δύο αποφάσεις, τούτες οι περιοχές έχουν περιληφθεί στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000, με κωδικούς GR (για τη Μικρή Πρέσπα) και GR (για το Όρος Βαρνούς). Στην περιοχή των Πρεσπών παρατηρείται η παρουσία πλούσιας πανίδας, ως αποτέλεσμα της μεγάλης ποικιλίας ειδών βιοτόπων. Οι δύο λίμνες είναι σημαντικές για την αναπαραγωγή παρυδάτιων πτηνών, από τα οποία συνολικά έχουν παρατηρηθεί περισσότερα από 200 είδη. 12

20 Αξιόλογες θεωρούνται οι αποικίες του Pelecanus crispus (αργυροπελεκάνος) και Pelecanus onocrotalus (ροδοπελεκάνος). Η ιχθυοπανίδα περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό ενδημικών ειδών, που αντιστοιχούν περίπου στο 80% του συνόλου. Η λίμνη Μικρή Πρέσπα αποτελεί, επίσης, έναν από τους 11 ελληνικούς υγροτόπους διεθνούς σημασίας που έχουν ενταχθεί στη Συνθήκη Ramsar για τους Υγροτόπους(1974), μία διεθνή συνθήκη που παρέχει το πλαίσιο για εθνική δράση και διεθνή συνεργασία, με σκοπό τη διατήρηση και την ορθολογική χρήση των υγροτόπων και των πόρων τους, ως συμβολή για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης σε ολόκληρο τον κόσμο (Κατσαδωράκης,1999). Tο 2000 αναγνωρίστηκε η αξία της Πρέσπας σε διασυνοριακό επίπεδο μέσω της κήρυξης του Διασυνοριακού Πάρκου Πρεσπών, της πρώτης διασυνοριακής προστατευόμενης περιοχής στη νοτιοανατολική Ευρώπη, από τους Πρωθυπουργούς των τριών χωρών που μοιράζονται τις λίμνες. Στη δέκατη επέτειο ίδρυσης του Πάρκου Πρεσπών, δηλαδή στις 2 Φεβρουαρίου 2010, τα τρία κράτη και η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέγραψαν μία διεθνή συμφωνία που ενδυναμώνει τη θεσμική λειτουργία του Πάρκου, εγκαινιάζοντας μία νέα εποχή για το Διασυνοριακό Πάρκο Πρεσπών (Κουτσερή, 2012). Επιπροσθέτως, με επίκεντρο τις λίμνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα έχουν κηρυχθεί και άλλες προστατευόμενες περιοχές και στις όμορες χώρες Αλβανία και ΠΓΔΜ: Το Εθνικό Πάρκο Πρεσπών Αλβανίας περιλαμβάνει τη λεκάνη απορροής αμφότερων των λιμνών και υπόκειται σε συγκεκριμένη ζώνη. Το Εθνικό Πάρκο Πέλιστερ στην ΠΓΔΜ είναι το παλιότερο εθνικό πάρκο της περιοχής, με χρονολογία κήρυξης το Αν και το μεγαλύτερο τμήμα του εκτείνεται εκτός της λεκάνης, το 2008, τα όριά του επεκτάθηκαν ώστε να καλύπτει το άνω μέρος της κοιλάδας του ποταμού Brajcinska. Το Εθνικό Πάρκο Γκαλίτσιτσα στην ΠΓΔΜ εκτείνεται εν μέρει εκτός της λεκάνης των Πρεσπών, στην ακτή της λίμνης Αχρίδας, καλύπτει όμως το μεγαλύτερο τμήμα της ανατολικής πλευράς από τη λεκάνη της Μεγάλης Πρέσπας. Το Αυστηρά Προστατευόμενο Καταφύγιο Εζέρανι, επανακηρύχθηκε ως Φυσικό Πάρκο το 2011, καλύπτει τη βορινή όχθη της λίμνης Μεγάλη Πρέσπα και προστατεύεται επίσης υπό την συνθήκη Ραμσάρ (Κουτσερή, 2012). 2.4 Ευρύτερο χρηματοδοτικό πλαίσιο στην περιοχή της ΛΑΠ Πρεσπών Όπως είναι φανερό από την έως τώρα ανάλυση, η γεωγραφική περιοχή των λιμνών Πρεσπών, που στο πλαίσιο της οδηγίας πλαίσιο 2000/60 καταδεικνύεται ως κλειστή υπολεκάνη Πρεσπών, αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση εφαρμογής. Είναι μία περιοχή με ιδιαίτερη φυσική ομορφιά και με ένα περιβάλλον το οποίο επηρεάζεται και συνδιαμορφώνεται 13

21 από την επίδραση τριών διαφορετικών λαών. Είναι, επίσης, μια περιοχή της οποίας τη φυσική ομορφιά επιδιώκουν να διατηρήσουν ποικίλοι περιβαλλοντικοί φορείς και της οποίας το φυσικό περιβάλλον έχει αναγνωριστεί διεθνώς μέσω των διεθνών Συνθηκών οι οποίες το προστατεύουν και μέσω των Δικτύων περιβαλλοντικής προστασίας στα οποία έχει ενταχθεί. Στο πλαίσιο αυτό, έχουν αναπτυχθεί και αναπτύσσονται με κέντρο τις λίμνες Πρέσπες δράσεις μεγάλης ποικιλομορφίας με επίκεντρο τον υφιστάμενο τρόπο ζωής των πληθυσμών που κατοικούν στην περιοχή των λιμνών Πρεσπών. Τα χρηματοδοτικά προγράμματα και αυτά αποτελούν ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στήριξης και χρηματοδότησης έργων, μέτρων και δράσεων στην περιοχή της Πρέσπας. Στις υποπαραγράφους που ακολουθούν αναπτύσσονται τα έργα και προγράμματα αυτά, τα βασικά τους στοιχεία και άξονες καθώς και το χρονικό πλαίσιο εφαρμογής τους Η Ευρωπαϊκή/Κοινοτική πρωτοβουλία INTERREG Η ευρωπαϊκή πρωτοβουλία INTERREG, είναι ένα πρόγραμμα δράσης που εγκαινιάστηκε το 1990, συμπληρώνει τα μέτρα των Διαρθρωτικών Ταμείων ενθαρρύνοντας τη διεθνική διασυνοριακή και διαπεριφερειακή συνεργασία. Το INTERREG I ( ) είχε ως στόχο την επιτάχυνση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης στο πλαίσιο της ενιαίας αγοράς. Το INTERREG II ( ) διεύρυνε το πεδίο εφαρμογής της προηγούμενης περιόδου υποστηρίζοντας προγράμματα που αναφέρονται σε τρεις διακεκριμένες δέσμες (δράσεις διασυνοριακής συνεργασίας, διεθνικές δράσεις ενεργειακών δικτύων και δράσεις για την ανάπτυξη χωροταξικού σχεδιασμού). Το INTERREG III ( ) προσανατολίστηκε στην ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής της ΕΕ και της ισόρροπης ανάπτυξης μέσω της διασυνοριακής, διακρατικής και διαπεριφερειακής συνεργασίας (INTERREG IV, 2014). Το Πρόγραμμα INTERREG IVC ( ) στόχευε στην ανταλλαγή και τη μετάδοση της πολιτικής εμπειρίας των περιφερειακών και τοπικών αρχών με στόχο τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας των περιφερειακών πολιτικών ανάπτυξης. Το νέο πρόγραμμα «INTERREG EUROPE» ( ) καλύπτει όλη την επικράτεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ-28) και τις χώρες-εταίρους Νορβηγία και την Ελβετία. Κατά την περίοδο το «INTERREG EUROPE» θα συγχρηματοδοτηθεί από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) με προϋπολογισμό 359 εκατομμύρια. Το επίσημο χρονικό πλαίσιο του προγράμματος καλύπτει τα έτη 2014 έως 2020 με 2 επιπλέον έτη για την οριστικοποίηση των έργων που χρηματοδοτούνται, οπότε η περίοδος υλοποίησης του θα είναι από το 2014 έως το 2022 (INTERREG IVC, 2014). Αποτελεί ένα μέσο εφαρμογής της πολιτικής συνοχής της ΕΕ και συμβάλλει στο γενικό στόχο της πολιτικής συνοχής και συγκεκριμένα στη μείωση των υφιστάμενων ανισοτήτων μεταξύ των κρατών και των περιφερειών της ΕΕ όσον αφορά στην κοινωνική και οικονομική τους ανάπτυξη και στην προστασία του περιβάλλοντος. Η πολιτική συνοχής είναι 14

22 εναρμονισμένη με τους στόχους της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» (COM ( ). Μπορεί να ειπωθεί ότι η Ευρώπη 2020 παρουσιάζει τη συνολική «στρατηγική άγκυρα» για το «INTERREG ΕΥΡΩΠΗ». Το πρόγραμμα INTERREG EUROPE προβλέπεται να υλοποιήσει παρεμβάσεις στους τομείς της καινοτομίας, της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης, της ανταγωνιστικότητας των Μικρομεσαίων Επιχειρήσεων, της μεταστροφής προς την οικονομία χαμηλών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου σε όλους τους τομείς και της προστασίας περιβάλλοντος ώστε να συμβάλει αποτελεσματικά στην ανταγωνιστικότητα της Ευρωπαϊκής οικονομίας. (INTERREG EUROPA, 2014) Διμερή διασυνοριακά προγράμματα της Ε.Ε. Στόχος για την Προγραμματική Περίοδο είναι η συνέχιση της συνεργασίας της χώρας, τόσο με τα Κράτη Μέλη της ΕΕ που γειτνιάζουν με την Ελλάδα μέσω των προγραμμάτων που χρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ, «Ελλάδα Βουλγαρία», «Ελλάδα Ιταλία» και «Ελλάδα Κύπρος», όσο και η εμβάθυνση της συνεργασίας με τις γείτονες, προς ένταξη στην ΕΕ, χώρες μέσω των Προγραμμάτων που χρηματοδοτούνται από το «Μέσο Προενταξιακής Βοήθειας ΙΙ ΙΡΑ ΙΙ», «Ελλάδα Αλβανία ΙΡΑ CBC» και «Ελλάδα πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας ΙΡΑ CBC» ( 2014). Τα παραπάνω προγράμματα βασίζονται στους παρακάτω άξονες: Ελλάδα - Αλβανία ΙΡΑ II CBC Υποδομές για διασυνοριακή προσβασιμότητα Προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης και του Τουρισμού Εξοικονόμηση Ενέργειας και προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων Ελλάδα πγδμ IPA II CBC Προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης Προστασία του Περιβάλλοντος με στόχευση στους υδατικούς πόρους και την εξοικονόμηση Ενέργειας και την προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων ( 2014) Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης ΕΣΠΑ Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης (ΕΣΠΑ) Η νέα αναπτυξιακή στρατηγική που διέπει το Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης (ΕΣΠΑ) , συμπορεύεται με τους στόχους για έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη της ευρωπαϊκής στρατηγικής «Ευρώπη 2020» (ΕΣΠΑ, 2014). 15

23 Τα μέτρα και οι μεταρρυθμίσεις που θα πραγματοποιηθούν εντός και εκτός του πλαισίου του ΕΣΠΑ επιδιώκεται να οδηγήσουν σε: αύξηση των παραγωγικών επενδύσεων και της απασχόλησης, μείωση της ανεργίας, επαναφορά του κατά κεφαλήν εισοδήματος στα προ της κρίσης επίπεδα, αύξηση της ολικής παραγωγικότητας, μείωση της εξάρτησης της οικονομίας από την εσωτερική κατανάλωση, βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και του ισοζυγίου εμπορικών συναλλαγών, προστασία/ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος και βελτίωση της ποιότητας ζωής στο δομημένο περιβάλλον, μείωση των οικονομικών, κοινωνικών και χωρικών ανισοτήτων και άμεσο και ορατό εκσυγχρονισμό του κράτους με την προώθηση του συνόλου των απαραίτητων διαρθρωτικών αλλαγών σε όλους τους τομείς. Οι παρεμβάσεις του ΕΣΠΑ θα πρέπει να θεωρούνται - και είναι συμπληρωματικές των γενικότερων παρεμβάσεων που αποβλέπουν σε αύξηση του επιπέδου των ετήσιων επενδύσεων εντός των επόμενων δέκα ετών. Οι δράσεις/έργα που είναι δυνατόν να προκαλέσουν αυξημένες οικονομικές ροές κατά τα πρώτα χρόνια υλοποίησης του νέου ΕΣΠΑ είναι κατά κύριο λόγο δράσεις που ήταν ενταγμένες στην προγραμματική περίοδο , των οποίων καθυστέρησε η υλοποίηση λόγω των συνεπειών της κρίσης. Υψηλή προτεραιότητα θα δοθεί επίσης στην υλοποίηση κατά τα πρώτα έτη και όσων νέων έργων και δράσεων συνδυάζουν ετοιμότητα υλοποίησης και στόχευση στις στρατηγικές επιλογές του νέου αναπτυξιακού υποδείγματος του ΕΣΠΑ όπως: Έργα/Δράσεις που αφορούν στην ανταγωνιστική, καινοτόμο και εξωστρεφή επιχειρηματικότητα Έργα/Δράσεις που αφορούν σε μεταρρυθμίσεις και διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες θα διευκολύνουν την επιχειρηματική δραστηριότητα. Έργα/δράσεις που ανταποκρίνονται στις κοινοτικές πολιτικές για την προστασία του περιβάλλοντος (π.χ. βιολογικοί καθαρισμοί/υδρεύσεις/αποχετεύσεις/διαχείριση απορριμμάτων). Έργα που συμβάλουν στην ολοκλήρωση των βασικών προτεραιοτήτων των Διευρωπαϊκών Δικτύων Μεταφορών. Έργα εξοικονόμησης Ενέργειας, όπως το «ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΩ», μείωσης εκπομπών ρύπων /ανάπτυξης καθαρών αστικών συγκοινωνιών. Έργα/δράσεις που αφορούν σε θέματα απασχόλησης, κοινωνικού αποκλεισμού και φτώχειας (ΕΣΠΑ, 2014) ΕΣΠΑ : Διατήρηση & προστασία περιβάλλοντος Οι προτεραιότητες που τίθενται στο πλαίσιο της προγραμματικής περιόδου είναι η ολοκληρωμένη διαχείριση των στερεών αποβλήτων και των υδατικών πόρων, η προστασία, διατήρηση και ενίσχυση του φυσικού κεφαλαίου και της πολιτιστικής κληρονομιάς, η 16

24 ολοκλήρωση του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού και η βιώσιμη αστική ανάπτυξη (ΕΣΠΑ, 2014). Στον τομέα των στερεών αποβλήτων, βασική επιδίωξη είναι η μείωση των αποβλήτων που οδηγούνται προς εδαφική διάθεση, με προώθηση της διαχείρισης αποβλήτων ως πόρων με σύγχρονους και περιβαλλοντικά ορθούς τρόπους, μέσω ενός βέλτιστου συνδυασμού τεχνολογιών και μεθόδων, και με γνώμονα την κάλυψη ανελαστικών υποχρεώσεων. Στο πλαίσιο αυτό, προτεραιότητες αποτελούν, στη βάση των επικαιροποιημένων, σύμφωνα με την Οδηγία 2008/98/ΕΚ, σχεδίων διαχείρισης: Η εφαρμογή προγραμμάτων πρόληψης της παραγωγής αποβλήτων. Η υλοποίηση δράσεων και έργων για προώθηση της επαναχρησιμοποίησης και της χωριστής συλλογής ρευμάτων προς επίτευξη ανακύκλωσης υψηλής ποιότητας, συμπεριλαμβανομένης της κομποστοποίησης βιοαποβλήτων. Η ολοκλήρωση κατάλληλου και επαρκούς εθνικού και περιφερειακού δικτύου εγκαταστάσεων ανάκτησης και διάθεσης αστικών αποβλήτων, αποβλήτων εκσκαφών και κατεδαφίσεων, και συγκεκριμένα με συγχρηματοδότηση έργων τα οποία αποτελούν μέρος ολοκληρωμένων εγκαταστάσεων διαχείρισης, με εξαίρεση στα μικρά νησιά όπου μπορούν να χρηματοδοτηθούν μεμονωμένες εγκαταστάσεις διαχείρισης. Η ολοκλήρωση κατάλληλου εθνικού δικτύου εγκαταστάσεων διαχείρισης βιομηχανικών, υγειονομικών, επικινδύνων και μη, αποβλήτων καθώς και η εφαρμογή προγράμματος αποκατάστασης ρυπασμένων χώρων, προς αντιμετώπιση των σχετικών ανελαστικών υποχρεώσεων. Η δημιουργία εγκαταστάσεων επεξεργασίας ιλύος από εγκαταστάσεις επεξεργασίας αστικών λυμάτων. Η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και της καινοτομίας κυρίως μέσω της ενδυνάμωσης της αγοράς των δευτερογενών προϊόντων από την επεξεργασία των αποβλήτων. Η προώθηση δράσεων ενημέρωσης του κοινού και ανάπτυξη μηχανισμών επίτευξης κοινωνικών συναινέσεων και η ενίσχυση θεσμών, διοικητικών μηχανισμών, η κατάρτιση στελεχιακού δυναμικού και η προώθηση της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης στον τομέα της διαχείρισης αποβλήτων Στον τομέα των υδατικών πόρων και με γνώμονα την κάλυψη των ανειλημμένων υποχρεώσεων, προτεραιότητα αποτελεί η αποδοτική χρήση των υδατικών πόρων για την επίτευξη καλής κατάστασης των υδάτων. Στο πλαίσιο αυτό απαιτείται: Υλοποίηση δράσεων για την κάλυψη των υποχρεώσεων, που απορρέουν από την οδηγία 91/271/ΕΚ, και ειδικότερα ολοκλήρωση των υπολειπόμενων δικτύων και εγκαταστάσεων επεξεργασίας αστικών λυμάτων των οικισμών Β προτεραιότητας 17

25 (Ανατολική Αττική) και υλοποίηση υποδομών δικτύων και εγκαταστάσεων επεξεργασίας αστικών λυμάτων οικισμών Γ προτεραιότητας. Προστασία και διαχείριση των υδάτων σε εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ και ειδικότερα εφαρμογή των προγραμμάτων μέτρων που προκύπτουν από τα Σχέδια Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών των Υδατικών Διαμερισμάτων της χώρας, παρακολούθηση και καταγραφή της κατάστασης (ποιότητα, ποσότητα, πιέσεις, χρήση) των υδάτων της χώρας, προστασία υδατικών συστημάτων, αναθεώρηση Σχεδίων Διαχείρισης των Λεκανών απορροής των υδατικών διαμερισμάτων της χώρας, δράσεις για τη βελτίωση της αποδοτικότητας κατά τη χρήση του νερού Εξοικονόμηση και βελτίωση ποιότητας ύδατος (εφαρμογή της πολιτικής τιμολόγησης του νερού σε όλες τις χρήσεις, δράσεις και υποδομές για την εξασφάλιση της επάρκειας ύδατος, προώθηση επαναχρησιμοποίησης, υποστηρικτικές δράσεις κλπ) Δράσεις για τη μείωση απωλειών από συστήματα αποθήκευσης, υδροληψίας και διανομής ύδατος (έλεγχος διαρροών και απολήψεων νερού, Αποκατάσταση, επέκταση, εκσυγχρονισμός εγκαταστάσεων και δικτύων ύδρευσης και άρδευσης με στόχο τον περιορισμό απωλειών) Ανάπτυξη και εφαρμογή μέτρων διαχείρισης των κινδύνων πλημμυρών, σύμφωνα με την Οδηγία 2007/60/ΕΚ Προστασία θαλάσσιου περιβάλλοντος /Εφαρμογή Οδηγίας Πλαισίου για τη θαλάσσια στρατηγική 2008/56/ΕΚ. Στον τομέα του θαλάσσιου περιβάλλοντος πρωταρχικό στόχο αποτελεί η στήριξη της αειφόρου εκμετάλλευσης των θαλασσίων υδάτων και των παράκτιων περιοχών με την προώθηση της ανωτέρω οδηγίας για το πλαίσιο της θαλάσσιας στρατηγικής, την ολοκληρωμένη διαχείριση παράκτιας ζώνης, την πρόληψη και καταπολέμηση περιστατικών ρύπανσης και το θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό. Διασφάλιση της ποιότητας των υδάτων κολύμβησης (παρακολούθηση και εφαρμογή μέτρων διατήρησης καλής ποιότητας, Μητρώο Ταυτοτήτων και υποστηρικτικές δράσεις) σύμφωνα με τη νέα Οδηγία 2006/7/ΕΚ, που αντικαθιστά την Οδηγία 76/160/ΕΟΚ από το Ενημέρωση /ευαισθητοποίηση στην πολιτική των υδάτων, υποστήριξη και ενίσχυση τεχνογνωσίας των αρμόδιων φορέων για την υλοποίηση σχετικών δράσεων. Ενίσχυση διασυνοριακών και διακρατικών συνεργασιών στην πολιτική των υδάτων (ΕΣΠΑ, 2014) Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (Π.Ε.Π.) 18

26 Δεκατρία πολυτομεακά και πολυταμειακά Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα (Π.Ε.Π.), ένα για κάθε μια από τις ελληνικές Περιφέρειες, τα οποία περιλαμβάνουν δράσεις και έργα περιφερειακής κλίμακας και χρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ και το ΕΚΤ. Για την αντιμετώπιση αναγκών (κυρίως κατάρτισης σε συνέργεια με δράσεις επιχειρηματικότητας στις Περιφέρειες) πόροι αυτού του στόχου κατανέμονται και στα Π.Ε.Π. με ισόποση κατανομή πόρων. Επιπλέον, στα Π.Ε.Π. θα εκχωρηθεί η διαχείριση σημαντικών πόρων του Τ.Σ. για το Περιβάλλον και κυρίως πόρων που θα κατευθυνθούν στην κάλυψη των υποχρεώσεων της χώρας και των Περιφερειών που αφορούν στα υγρά απόβλητα. Τελικό αποτέλεσμα είναι οι περιφέρειες να διαχειρίζονται το 35% του αθροίσματος των πόρων του ΕΤΠΑ, του ΕΚΤ και του ΤΣ (ΕΣΠΑ, 2014). Παράλληλα στις 13 περιφέρειες εκχωρείται από το Τομεακό Πρόγραμμα της Αγροτικής Ανάπτυξης η διαχείριση περίπου 30% των πόρων του Αγροτικού Ταμείου Πράξεις Αγροτικής Ανάπτυξης Περιόδου σε Περιφερειακό Επίπεδο Για την προγραμματική περίοδο η διαχείριση μέτρων και δράσεων του ΠΑΑ εκχωρείται στις Αυτοδιοικητικές Περιφέρειες. Τα μέτρα/δράσεις για τα οποία πρόκειται να εκχωρηθεί για το σύνολο ή μέρος του προϋπολογισμού η διαχείριση των πόρων και αρμοδιοτήτων είναι κατ αρχάς τα ακόλουθα: Τουλάχιστον το 30% των πόρων του ΕΓΤΑΑ (Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης) που αφορά σε δράσεις που αφορούν σε επενδύσεις που βελτιώνουν τις συνολικές επιδόσεις και τη βιωσιμότητα της γεωργικής εκμετάλλευσης, στοχευμένα σε προϊόντα και ανάγκες που αναδεικνύονται από τις περιφερειακές μελέτες για τον αγροδιατροφικό τομέα. Τουλάχιστον το 25% των πόρων του ΕΓΤΑΑ που αφορά σε δράσεις που αφορούν την μεταποίηση, εμπορία ή/και ανάπτυξη των γεωργικών προϊόντων. Η περιφερειακή στόχευση θα είναι σε προϊόντα και ανάγκες που αναδεικνύονται από τις περιφερειακές μελέτες για τον αγροδιατροφικό τομέα. Οι επενδύσεις θα αφορούν σε συνολικούς προϋπολογισμούς μέχρι 1 εκ. Τουλάχιστον το 70% του προϋπολογισμού δράσεων για την ενίσχυση εκκίνησης επιχείρησης για νέους αγρότες, ανάλογα με τις περιφερειακές ιδιαιτερότητες, Το 100% του προϋπολογισμού δράσεων για την ενίσχυση εκκίνησης επιχειρήσεων αφενός μεν για μη γεωργικές δραστηριότητες σε αγροτικές περιοχές, σε συνέργεια με δράσεις των ΠΕΠ (ΕΤΠΑ, ΕΚΤ), αφετέρου για την ανάπτυξη μικρών γεωργικών εκμεταλλεύσεων, Το 100% του προϋπολογισμού των μικρών εγγειοβελτιωτικών έργων και το 30% του προϋπολογισμού των μεσαίων εγγειοβελτιωτικών έργων μέχρι 2,2 εκ. 19

27 Το 100% του προϋπολογισμού των δράσεων αναδασμών, αγροτικού εξηλεκτρισμού, δασικής οδοποιίας, Το 100% του προϋπολογισμού της περιβαλλοντικής δράσης που αφορά στην αναχλόαση των βοσκοτόπων Το 100% των δράσεων, όπως αυτές περιγράφονται στη στρατηγική της Τοπικής Ανάπτυξης με Πρωτοβουλία Τοπικών Κοινοτήτων. Θα εξεταστεί επίσης η εκχώρηση μέρους του προϋπολογισμού των ακόλουθων μέτρων/δράσεων: Μεγάλων εγγειοβελτιωτικών έργων με προϋπολογισμό ανώτερο των 2,2 εκ., Μέτρα που αφορούν σε συνεργασίες, οι οποίες στοχεύουν στη διάδοση των αποτελεσμάτων της εφαρμοσμένης γεωργικής έρευνας και την προώθηση της καινοτομίας σε όλο το φάσμα της αγροτικής ανάπτυξης (agrotypos.gr, 2014) Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις (Ο.Χ.Ε.) Κύριοι στόχοι για την προώθηση των Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων είναι η δημιουργία κινητήρων ανάπτυξης των Περιφερειών ή κινητήρων αξιοποίησης κοινών δυνατοτήτων και αντιμετώπισης κοινών προκλήσεων σε δια-περιφερειακή κλίμακα, η αξιοποίηση τους για τη μέγιστη δυνατή μόχλευση πόρων και τη μέγιστη δυνατή αποδοτικότητα των διαθέσιμων δημόσιων πόρων σε χωρικό επίπεδο. Ως κύριες προκλήσεις για τις Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις ορίζονται οι ακόλουθες: Προώθηση της ανταγωνιστικότητας, της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας με τελικό στόχο την επίτευξη απασχόλησης, κοινωνικής συνοχής και διατήρησης των πόρων Παραγωγική ανασύνταξη στις ζώνες εκτεταμένης αποδιάρθρωσης των τοπικών ή περιφερειακών παραγωγικών συστημάτων. Εξισορρόπηση των ενδο-περιφερειακών ανισοτήτων και της μονοκεντρικότητας του ελληνικού οικονομικού και κοινωνικού χώρου, καταπολέμηση της ανοργάνωτης αστικής διάχυσης και των παραδοσιακών ανισοτήτων που σχετίζονται με τα ειδικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά/μειονεκτήματα, αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων και των ειδικών προκλήσεων σε ειδικές ομάδες πληθυσμού, ανάσχεση στην καταλληλότερη κλίμακα των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής (Γκέκας, 2014). Ως Θεματικοί Στόχοι που αφορούν στην εφαρμογή των "Ολοκληρωμένων Χωρικών Επενδύσεων" εκτός της Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης, ορίζονται -κατ αρχάς και μέχρι της εκδόσεως ειδικών οδηγιών και κατευθύνσεων της Εθνικής Αρχής Συντονισμού του ΕΣΠΑκατά σειρά προτεραιότητας για την τελική επιλογή τους, οι ακόλουθοι: 20

28 βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων και του γεωργικού τομέα και του τομέα της αλιείας και της υδατοκαλλιέργειας προστασία του περιβάλλοντος και προώθηση της αποδοτικότητας των πόρων προώθηση των βιώσιμων μεταφορών και άρση των προβλημάτων σε βασικές υποδομές δικτύων προώθηση της απασχόλησης και υποστήριξη της κινητικότητας της εργασίας ενίσχυση της έρευνας, της τεχνολογικής ανάπτυξης και της καινοτομίας, υποστήριξη της μετάβασης προς μια οικονομία χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα σε όλους τους τομείς, βελτίωση της πρόσβασης, της χρήσης και της ποιότητας των τεχνολογιών των πληροφοριών και των επικοινωνιών, προώθηση της προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, της πρόληψης και της διαχείρισης κινδύνων Το πρόγραμμα LIFE Το πρόγραμμα LIFE είναι το χρηματοδοτικό μέσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το περιβάλλον. Το LIFE συμβάλλει στην αειφόρο ανάπτυξη και στην επίτευξη των σκοπών και στόχων της στρατηγικής Ευρώπη 2020 για το περιβάλλον και για το κλίμα. Μέσω του προγράμματος LIFE χρηματοδοτούνται μέτρα και έργα με ευρωπαϊκή προστιθέμενη αξία για τα κράτη-μέλη (LIFE , 2014). Στο πρόγραμμα LIFE για την επόμενη περίοδο χρηματοδότησης , καθιερώνονται δύο υποπρογράμματα, το πρώτο για το Περιβάλλον και το δεύτερο για την Κλιματική Δράση. Ο προϋπολογισμός για την περίοδο αυτή ανέρχεται σε 3,4 δις. Το σκέλος «Περιβάλλον» του νέου προγράμματος (75% του προϋπολογισμού) καλύπτει τρεις τομείς προτεραιότητας: περιβάλλον και αποδοτικότητα των πόρων φύση και βιοποικιλότητα περιβαλλοντική διακυβέρνηση και πληροφόρηση και το σκέλος «Δράση για το κλίμα» (25% του προϋπολογισμού) καλύπτει: μετριασμό της κλιματικής αλλαγής προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή κλιματική διακυβέρνηση και πληροφόρηση Το πρόγραμμα LIFE εκτός από τα «παραδοσιακά έργα» όπως έργα πιλοτικά (καινοτόμα), επίδειξης, βέλτιστων πρακτικών, έργα πληροφόρησης, ευαισθητοποίησης και διάδοσης, περιλαμβάνει, επίσης, μια νέα κατηγορία έργων, τα ολοκληρωμένα έργα, στρατηγικές και έργα για το περιβάλλον ή το κλίμα, τα οποία θα λειτουργούν σε εκτεταμένη εδαφική κλίμακα και που θα χρηματοδοτούνται από κοινού με τουλάχιστον μία ακόμη σχετική χρηματοδοτική πηγή. Επίσης, περιλαμβάνει έργα τεχνικής βοήθειας, έργα οικοδόμησης δυναμικού και προπαρασκευαστικά έργα. Τουλάχιστον 55% του ποσού, που προορίζεται για επιδοτήσεις 21

29 δράσης στο πλαίσιο έργων για το Περιβάλλον, θα χορηγείται σε μέτρα στήριξης της διατήρησης της φύσης και βιοποικιλότητας. Το μέγιστο ποσοστό χρηματοδότησης για όλα τα έργα κατά την πρώτη διάρκεια του προγράμματος ( ) ανέρχεται έως το 60 % των επιλέξιμων δαπανών και για τη δεύτερη περίοδο ( ) έως το 55%. Για όλη τη διάρκεια του προγράμματος ( ) για τα ολοκληρωμένα έργα, τα έργα τεχνικής βοήθειας, τα προπαρασκευαστικά έργα και τα έργα που χρηματοδοτούνται στον τομέα προτεραιότητας «Φύση και Βιοποικιλότητα» ανέρχεται έως το 60 % των επιλέξιμων δαπανών και έως το 75 % των επιλέξιμων δαπανών για τα έργα που αφορούν σε οικοτόπους ή είδη προτεραιότητας. Η Εταιρία Προστασίας Πρεσπών, με τη συγχρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο πλαίσιο του προγράμματος LIFE+ υλοποίησε μελέτη - έκδοση για την ενημέρωση & επικοινωνία με τίτλο "Ψάρια, Αλιεία και Ευρωπαϊκή Πολιτική στη Λεκάνη των Πρεσπών" ( 2014) Το «Πράσινο Ταμείο» Το «Πράσινο Ταμείο» είναι το επονομαζόμενο «Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομικών Σχεδίων». Η επωνυμία αυτή, για τις σχέσεις με το εξωτερικό, μεταφράζεται ως «Green Fund». Το Πράσινο Ταμείο απολαύει όλων των διοικητικών, οικονομικών και δικαστικών ατελειών, καθώς και όλων των δικονομικών προνομίων του Δημοσίου. Σκοπός του Πράσινου Ταμείου είναι η ενίσχυση της ανάπτυξης μέσω της προστασίας του περιβάλλοντος με τη διαχειριστική, οικονομική, τεχνική και χρηματοπιστωτική υποστήριξη προγραμμάτων, μέτρων, παρεμβάσεων και ενεργειών που αποβλέπουν στην ανάδειξη και αποκατάσταση του περιβάλλοντος και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η στήριξη της περιβαλλοντικής πολιτικής της Χώρας και η εξυπηρέτηση του δημόσιου και κοινωνικού συμφέροντος μέσω της διοίκησης, διαχείρισης και αξιοποίησης των πόρων. Η αξιοποίηση από το Πράσινο Ταμείο των πόρων γίνεται μέσω προγραμμάτων για τη χρηματοδότηση δράσεων προστασίας, αναβάθμισης και αποκατάστασης του περιβάλλοντος που υλοποιούν τρίτοι (φορείς υλοποίησης) και μπορεί να έχει τη μορφή επιχορηγήσεων, δανείων, κεφαλαιακής συμμετοχής ή άλλης ισοδύναμης μορφής κεφαλαιακής ενίσχυσης. Οι δράσεις αυτές επιτρέπεται ταυτόχρονα να συγχρηματοδοτούνται ή να ενισχύονται και από άλλες δημόσιες ή ευρωπαϊκές πηγές ή και ιδιωτικούς πόρους που δανειοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων ή άλλους φορείς (ΠΡΑΣΙΝΟ ΤΑΜΕΙΟ, 2014) Περιοχές «Natura 2000» Το Natura 2000 (Φύση 2000) είναι ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο προστασίας των ειδών και των ενδιαιτημάτων τους. Το δίκτυο Natura 2000 αποτελεί ένα από τα πιο φιλόδοξα ευρωπαϊκά προγράμματα για την προστασία της φύσης οδηγία για τα πουλιά (79/409/ΕΟΚ) και από κοινού αποτελούν την νομική βάση του δικτύου. 22

30 Η Οδηγία (79/409/ΕΟΚ) για την προστασία των άγριων πτηνών απαιτούσε την δημιουργία Ειδικών Ζωνών Προστασίας (Special Protection Areas - SPA) της ορνιθοπανίδας. Η Οδηγία των Οικοτόπων παρομοίως απαιτούσε τη δημιουργία Ειδικών Ζωνών Προστασίας (Special Areas of Conservation - SAC) για τα υπόλοιπα είδη και το περιβάλλον. Από κοινού αυτές οι ζώνες δημιουργούν τις περιοχές του δικτύου Φύση Ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα δίκτυα προστατευόμενων περιοχών σε όλη την Ευρώπη, έχει η Ελλάδα. Το δίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα περιλαμβάνει 241 Τόπους Κοινοτικής Σημασίας και 202 Ζώνες Ειδικής Προστασίας των πτηνών και της πανίδας. Η Ελλάδα έχει συνολικά 443 περιοχές που ανήκουν στο δίκτυο Νatura και καλύπτουν το 27,1% της ελληνικής έκτασης. Επίσης η Πρέσπα είναι και Εθνικός Δρυμός και υγρότοπος διεθνούς σημασίας που προστατεύεταιι από τη συνθήκη Ραμσάρ. Στο μεταξύ, η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕπ) χρηματοδοτεί έργα για την προστασία του περιβάλλοντος με μακροπρόθεσμα δάνεια, που καλύπτουν έως και το 50% του συνολικού κόστους των επενδύσεων (π.χ. για έργα διαχείρισης υδάτων, επεξεργασίας αποβλήτων και ανάπλασης αστικών περιοχών). Η ΕΤΕπ χορηγεί επίσης δάνεια για έργα σε γειτονικές χώρες της Μεσογείου και της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ NATURA 2000, 2014) Horizon 2020 (Ορίζοντας 2020) Το πρόγραμμα Horizon 2020 (Ορίζοντας 2020) είναι το χρηματοδοτικό πλαίσιο της ΕΕ για τη Έρευνα και τη Καινοτομία που θα καλύψει την περίοδο , με προϋπολογισμό περίπου 80 δισ. ευρώ. Το πρόγραμμα υποστηρίζει τη στρατηγική "Ευρώπη 2020" που αναδεικνύει την έρευνα και την καινοτομία ως κεντρικούς μοχλούς για την έξυπνη, βιώσιμη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη, στοχεύοντας παράλληλα στην αποτελεσματική αντιμετώπιση σημαντικών κοινωνικών προκλήσεων. Οι τρεις κύριοι βασικοί άξονες του προγράμματος είναι: Επιστημονική Αριστεία (Εxcellent Science): Επιστημονική έρευνα παγκόσμιου επιπέδου με στόχο την προσέλκυση στην ΕΕ των καλύτερων επιστημόνων. Βιομηχανική Υπεροχή (Ιndustrial Leadership): Στρατηγική επένδυση σε τεχνολογίεςκλειδιά, όπως νανοτεχνολογία-μικροηλεκτρονική, συμμετοχή ιδιωτικού τομέα, δημιουργία καινοτόμων επιχειρήσεων. Κοινωνικές Προκλήσεις (Societal Challenges):Αντιμετώπιση σημαντικών κοινωνικών προκλήσεων, όπως η γήρανση πληθυσμού, εξάντληση ενεργειακών πόρων, αντιμετώπιση κλιματικής αλλαγής One Europe, More Nature (OEMN) 23

31 Το One Europe, More Nature αποτελεί πρόγραμμα του διεθνούς WWF το οποίο χρηματοδοτείται από το WWF Ολλανδίας. Στόχος του είναι η εξακρίβωση και εφαρμογή μεθόδων που προωθούν την αρμονική συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης έτσι ώστε να εξασφαλίζεται αειφόρο μέλλον για τον τοπικό πληθυσμό και το περιβάλλον (WWF, 2014). 2.5 Διασυνοριακά προγράμματα χρηματοδότησης και συνεργασίας στην περιοχή των Πρεσπών Η δυνατότητα χρηματοδότησης έργων και δράσεων για την υποστήριξη της βιώσιμης ανάπτυξης αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα για την προστασία των φυσικών πόρων. Οι παρεμβάσεις αυτές, (αλλά και άλλες κυρίως αναπτυξιακές) επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα τη βιώσιμη χρήση των λιμνών αποτελώντας καθοριστική συνιστώσα του περιφερειακού προγραμματισμού. Η καθοριστική σημασία των πολιτικών για την περιφερειακή ανάπτυξη αλλά και της αγροτικής πολιτικής, στην εφαρμογή αναπτυξιακών κατευθύνσεων μέσω των δυνατοτήτων χρηματοδότησης, οδήγησε στην αναζήτηση στοιχείων από την έναρξη της εφαρμογής συγχρηματοδοτούμενων προγραμμάτων της ΕΕ που τοποθετείται στα τέλη της δεκαετίας του 80. Η παρούσα διερεύνηση περιλαμβάνει κυρίως έργα και δράσεις των τριών Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης (ΚΠΣ) και του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) που αποτέλεσαν και τις σημαντικότερες πηγές χρηματοδότησης παρεμβάσεων. Από το σύνολο των έργων που υλοποιήθηκαν θεωρήθηκε ότι ορισμένες κατηγορίες αυτών συνέβαλαν σε μεγαλύτερο βαθμό στη βιώσιμη διαχείριση και ανάδειξη των λιμνών ενώ άλλα ότι απλώς αποτέλεσαν σημαντικές αναπτυξιακές παρεμβάσεις. Εξαιτίας του μεγάλου όγκου των έργων που υλοποιήθηκαν για την περίοδο που διερευνήθηκε, δεν αποτυπώθηκε το σύνολό τους αλλά επιλέχθηκαν τα σημαντικότερα ως προς το ύψος προϋπολογισμού, τη συμβολή τους στη βιώσιμη ανάπτυξη και τους υδατικούς πόρους. Σημαντικότερη κατηγορία έργων θεωρήθηκαν οι υποδομές για τη διαχείριση και προστασία των υδατικών πόρων, κυρίως οι εγκαταστάσεις επεξεργασίας αστικών λυμάτων και τα αποχετευτικά δίκτυα, καθώς και εκείνα που επέφεραν σημαντικές υδρομορφολογικές αλλοιώσεις π.χ. δίκτυα άρδευσης και αντιπλημμυρική προστασία. Άλλα έργα συμβάλλουν επίσης στην προστασία και διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος και τα προστατευόμενα οικοσυστήματα, ή και έργα διαχείρισης αποβλήτων. Περιλαμβάνονται έργα που αφορούν την ανάδειξη σημαντικών ιστορικών και πολιτισμικών χαρακτηριστικών όπως παραδοσιακοί οικισμοί, αρχαιολογικοί χώροι, υποδομές ανάδειξης και προβολής της πολιτιστικής κληρονομιάς που (θεωρείται ότι) σχετίζονται με την ευρύτερη παραλίμνια ζώνη και συμβάλλουν στην ελκυστικότητα της περιοχής. Τα διμερή διασυνοριακά προγράμματα ΕΕΣ τόσο του ΕΤΠΑ όσο και του ΙΡΑ αποτελούν σημαντικό μοχλό ανάπτυξης των επιλέξιμων περιοχών και από τις δύο πλευρές των 24

32 συνόρων, δημιουργίας ενός κοινού ευρωπαϊκού χώρου συνεργασίας στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων, που θα συντελεί στην περαιτέρω προώθηση της υφιστάμενης συνεργασίας μεταξύ των Κρατών Μελών της ΕΕ και στην εμβάθυνση των σχέσεων με τις προς ένταξη χώρες στην ΕΕ. 25

33 Κεφάλαιο 3 Μεθοδολογία Στο κεφάλαιο που ακολουθεί περιγράφονται τα μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν για την περάτωση της παρούσας εργασίας. 3.1 Ανάλυση SWOT Η ανάλυση SWOT είναι ένα μοντέλο που χρησιμοποιείται για τον έλεγχο της επίτευξης των περιβαλλοντικών στόχων της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ. Είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο εργαλείο για την κατανόηση και τη λήψη αποφάσεων για όλα τα είδη των καταστάσεων σε επιχειρήσεις και οργανισμούς. Η λέξη SWOT είναι ένα αρκτικόλεξο για τις αγγλικές λέξεις που σημαίνουν Δυνάμεις, Αδυναμίες, Ευκαιρίες, Απειλές (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats). Η ανάλυση αυτή χρησιμοποιείται πάρα πολλά χρόνια κυρίως για τη χάραξη της στρατηγικής επιχειρήσεων (Kotler, 2000) σε πολλούς τομείς τόσο σε οικονομικά θέματα, θέματα διαχείρισης (ανθρώπινων πόρων, εταιριών) και άλλα. Το πρότυπο της ανάλυσης SWOT συνήθως παρουσιάζεται ως ένας κάνναβος, ο οποίος περιλαμβάνει τέσσερα τμήματα, ένα για κάθε μία από τις κλάσεις SWOT: Δυνατά σημεία, Αδυναμίες, Ευκαιρίες και Απειλές. Σε κάθε ένα από τα τμήματα καταγράφονται, αντίστοιχα, τα πλεονεκτήματα, οι αδυναμίες, οι ευκαιρίες και οι απειλές. Είναι σημαντικό να προσδιοριστεί με σαφήνεια το αντικείμενο της ανάλυσης SWOT, καθώς μια ανάλυση SWOT αφορά ένα πράγμα, είτε αυτό είναι μια εταιρεία, ένα προϊόν, μια πρόταση και ιδέα, μια μέθοδος, ή επιλογή κ.λπ. Κατά την πραγματοποίηση μιας ανάλυσης SWOT, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα Δυνατά σημεία και οι Αδυναμίες θεωρούνται ως εσωτερικοί παράγοντες του προβλήματος ή της ιδέας που εξετάζεται, ενώ οι Ευκαιρίες και οι Απειλές θεωρούνται ως εξωτερικοί παράγοντες του περιβάλλοντος. Σε θέματα υδατικών πόρων, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να περιγράψει αναλυτικά μια περιοχή μελέτης, αποτυπώνοντας τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά της, και τις ευκαιρίες και απειλές που μπορεί να παρουσιάζονται στο ευρύτερο περιβάλλον της. 26

34 Από την ανάλυση SWOT μπορούν να αναπτυχθούν στρατηγικά σχέδια, που μπορούν να βασιστούν στα πλεονεκτήματα ώστε να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες του εξωτερικού περιβάλλοντος, να εξαλειφθούν οι αδυναμίες και να αντιμετωπιστούν οι ενδεχόμενες απειλές. Η αναλυτική διαδικασία εφαρμογής δίνεται ακολούθως. Η ανάλυση SWOT για την περιοχή μελέτης εφαρμόζεται για να καταγράψει την υφιστάμενη κατάσταση, να εντοπίσει τα δυνατά και αδύναμα σημεία του εσωτερικού περιβάλλοντος της περιοχής μελέτης και τις ευκαιρίες και απειλές του εξωτερικού περιβάλλοντος. Τελικός σκοπός είναι να αποτελέσει την πλήρη αποτύπωση της κατάστασης των υδατικών πόρων, από την οποία μπορούν να αντληθούν συμπεράσματα που θα χρησιμεύσουν στη διαμόρφωση προτάσεων χάραξης πολιτικής σχετικής με το περιβάλλον και τη διαχείριση των υδατικών πόρων. Strengths Δυνατά σημεία Ύπαρξη σπάνιας βιοποικιλότητας, που προστατεύεται από τη Συνθήκη Ramsar Περιοχή με παρθένο φυσικό περιβάλλον εντεταγμένη στο δίκτυο Natura 2000 Εφαρμογή αναπτυξιακών προγραμμάτων και προγραμμάτων διασυνοριακής συνεργασίας, με αποτέλεσμα την εκπόνηση μεγάλου αριθμού μελετών για την περιοχή Παρουσία περιβαλλοντικών φορέων στην περιοχή Ύπαρξη μονοκαλλιέργειας φασολιού χαρακτηρισμένου ως προϊόν Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.) Ύπαρξη βιολογικών καλλιεργειών, ως επί το πλείστον στα φασόλια Πρεσπών Υπογραφή της σύμβασης έργου «Μελέτη αρδευτικού δικτύου Πρεσπών», που αφορά στην εφαρμογή της μεθόδου στάγδην άρδευσης στις καλλιέργειες της περιοχής Weaknesses Αδύνατα σημεία Παρόν αρδευτικό δίκτυο παλαιό και με φθορές, σε βαθμό που να παρατηρούνται σημαντικές απώλειες και μειωμένη αποδοτικότητα του αρδευτικού νερού Παρατήρηση πτώσης στάθμης λίμνης Μεγάλης Πρέσπας, κατά κύριο λόγο από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα Έλλειψη Κοινού Σχεδίου Διαχείρισης της λεκάνης των Πρεσπών σε διακρατικό επίπεδο μεταξύ των χωρών που μοιράζονται τη λίμνη Opportunities Ευκαιρίες Εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60/ΕΕ μέσω της κατάρτισης Σχεδίου Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού διαμερίσματος Δυτικής Μακεδονίας και του Ειδικού Σχεδίου Διαχείρισης Υπολεκάνης Πρεσπών της ΛΑΠ Πρεσπών του ΥΔ Δυτικής Μακεδονίας 27

35 Εφαρμογή της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ενδεικτικά: Συνδεδεμένες ενισχύσεις για περιοχές Natura 2000, για καλλιέργεια φασολιού, για μειονεκτικές/ορεινές περιοχές, για βιολογικές καλλιέργειες) Εφαρμογή του νέου Σχεδίου Αγροτικής Ανάπτυξης για την περίοδο Ανάπτυξη τουρισμού Πιστοποίηση αγροτικών προϊόντων Threats Απειλές Έλλειψη συνολικής αντιμετώπισης περιβαλλοντικών προβλημάτων σε επίπεδο διασυνοριακής λεκάνης απορροής εξαιτίας της έλλειψης κοινού Σχεδίου Διαχείρισης Υδατικών Πόρων Ποσοτική και ποιοτική υποβάθμιση των υδατικών πόρων από ανθρωπογενείς δραστηριότητες Δυσχερής οικονομική συγκυρία Έντονα καιρικά φαινόμενα κλιματική αλλαγή Κατόπιν της καταγραφής των σημείων που μπορούν να μπουν στην ανάλυση SWOT, αυτά μπορούν να συνδυαστούν μεταξύ τους κατά τρόπο τέτοιον ώστε τα δυνατά σημεία να προσελκύσουν τις ευκαιρίες και να αποτρέψουν την εκδήλωση των απειλών. Συγκεκριμένα, από την ανάλυση SWOT που προηγήθηκε τα διάφορα σημεία που μπορούν να συνδυαστούν είναι τα εξής: Το γεγονός ότι στην περιοχή ενδημεί πλούσια χλωρίδα και πανίδα, η οποία μάλιστα προστατεύεται από πολλαπλό καθεστώς προστασίας της φύσης, καθώς και το ότι στην περιοχή υπάρχει έντονη παρουσία φυσικού περιβάλλοντος αποτελούν στοιχεία τα οποία μπορούν να δημιουργήσουν ευκαιρίες ανάπτυξης τουρισμού, όπως ο περιβαλλοντικός τουρισμός, ο αγροτουρισμός κ.α. Η ύπαρξη της μονοκαλλιέργειας φασολιών δημιουργεί ευκαιρίες πιστοποίησης για το προϊόν αυτό και δημιουργίας ενός είδους brand - name για την περιοχή. Η νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική, ανάμεσα στις άλλες ενισχύσεις που προβλέπει, προβλέπει και ενίσχυση των βιολογικών καλλιεργειών. Επομένως, κατά αυτόν τον τρόπο, μπορούν να ενισχυθούν οι βιολογικές καλλιέργειες στην περιοχή. Στην περιοχή έχει ξεκινήσει η διαδικασία της εκπόνησης του έργου «Μελέτη αρδευτικού δικτύου Πρεσπών». Η παρούσα μελέτη και η προοπτική αντικατάστασης του υφιστάμενου αρδευτικού δικτύου με νέο δίκτυο στάγδην άρδευσης αποτελεί ευκαιρία ώστε να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα που προκαλεί το πεπαλαιωμένο υπάρχον δίκτυο και να αποφευχθεί η απειλή ποιοτικής και ποσοτικής υποβάθμισης των υδατικών πόρων. Το γεγονός ότι δεν έχει καταρτιστεί και υπογραφεί ένα Κοινό Σχέδιο Διαχείρισης για τη λεκάνη των Πρεσπών σε διασυνοριακό επίπεδο αποτελεί αδύνατο σημείο της περιοχής, το 28

36 οποίο, μάλιστα, μπορεί να εκδηλώσει την απειλή της μη συνολικής αντιμετώπισης ορισμένων περιβαλλοντικών προβλημάτων. Παρόλα αυτά, τα ποικίλα προγράμματα διασυνοριακής ανάπτυξης που έχουν λειτουργήσει και λειτουργούν στην περιοχή δίνουν μια ευκαιρία να αποτραπεί αυτή η απειλή. Το μητρώο που προηγήθηκε καταγράφει συστηματικά όλα τα θέματα που αναπτύχθηκαν στην παρούσα εργασία, σχετίζονται με τη λεκάνη των Πρεσπών και αναδεικνύει τις πολιτικές που πρέπει να ακολουθηθούν. Αυτές συνοψίζονται παρακάτω: Πίνακας 3.1 Σχεδιασμός στρατηγικής βάσει της SWOT ανάλυσης (WaterInCore, 2011) Δυνάμεις Ευκαιρίες Επιτάχυνση της ανάπτυξης Βραχυπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία Απειλές Πολιτικές σταθεροποίησης Μεσοπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία Αδυναμίες Διαρθρωτικές αλλαγές Μεσοπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία Μέτρα πρόληψης Μακροπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία Αποτελεί μια πλήρη αποτύπωση της κατάστασης των υδατικών πόρων από την οποία μπορούν να αντληθούν κάποια συμπεράσματα. Το μητρώο ανάλυσης παρέχει μια πρόταση γενικών συστάσεων η οποία λειτουργεί ως μια πρώτη απάντηση στα προβλήματα που εντοπίστηκαν και αξιοποίηση των ευκαιριών που παρατηρήθηκαν στην υπό εξέταση περιοχή. Καθορισμένα μέτρα για τη καλύτερη διαχείριση των υδάτων για αστική χρήση και αγροτική χρήση Καθορισμένα μέτρα για τη βελτίωση της ποιότητας των Λιμνών Καθορισμένα μέτρα για τη καλύτερη διαχείριση των υδάτων για αστική χρήση και αγροτική χρήση Βελτίωση της αποδοτικότητας του νερού για την άρδευση Αύξηση της επεξεργασίας των αστικών λυμάτων Λήψη μέτρων για την γεωργία και την κτηνοτροφία για περιορισμό των πηγών μόλυνσης Αξιοποίηση επαναχρησιμοποιούμενων λυμάτων ειδικά στο χώρο της γεωργίας Υπερτίμηση: το κόστος ανάκτησης συνδεδεμένο ανάλογα με τη χρήση του κάθε καταναλωτή Καθορισμός προτεραιοτήτων για επενδύσεις στην υποδομή 29

37 Ανάμιξη και αναγκασμός των χρηστών και γενικά το κοινό σε μέτρα σχετικά με τη διαχείριση νερού Από την ανάλυση μπορούν να αναπτυχθούν στρατηγικές της διαχείρισης των υδατικών πόρων της περιοχής. Η ανάλυση της SWOT καθοδηγεί στο σχεδιασμό στρατηγικών της διαχείρισης των υδατικών πόρων ως εξής: Εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες σε συνδυασμό με τις ευκαιρίες που διαπιστώθηκαν η στρατηγική πρέπει να είναι επιτάχυνση της ανάπτυξης με βραχυπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία. Ο συνδυασμός των αδυναμιών όπως αποτυπώθηκαν στη SWOT με τις ευκαιρίες οδηγούν αναγκαστικά σε διαρθρωτικές αλλαγές και σε μεσοπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία. Οι απειλές που διαφαίνονται πρέπει να λειτουργήσουν τόσο σε σχέση με τα δυνατά σημεία και να εφαρμοστούν πολιτικές σταθεροποίησης με μεσοπρόθεσμα στρατηγικά σημεία όσο και σε σχέση με τα αδύναμα σημεία καθώς και να παρθούν μέτρα πρόληψης με μακροπρόθεσμα στρατηγικά σημεία. Συγκεκριμένα, είναι οι εξής: Επιθετικές Στρατηγικές (Δ-Ε) που συμπεριλαμβάνουν τα πλεονεκτήματα σε συνδυασμό με τις ευκαιρίες και είναι στρατηγικές επιτάχυνσης της ανάπτυξης με βραχυπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία: Οι ευρωπαϊκές Οδηγίες αποτελούν μεγάλη ευκαιρία για την ποσοτική και ποιοτική προστασία των υδατικών πόρων καθώς και για τον περιορισμό των πιέσεων που ασκούνται σε αυτά. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική και το Σχέδιο Αγροτικής Ανάπτυξης είναι συγκυρίες που ευνοούν την οικονομική ενίσχυση των αγροτών με φιλοπεριβαλλοντικές γεωργικές πρακτικές. Σπουδαία ευκαιρία αποτελεί για τη μονοκαλλιέργεια των φασολιών η εφαρμογή της στάγδην άρδευσης μέσω του ΤΟΕΒ για εξοικονόμηση πόρων (υδατικών και ενέργειας). Οι τεχνολογικές εξελίξεις επηρεάζουν και τον αγροτικό τομέα και μπορούν να αξιοποιηθούν για την δικαιότερη και ουσιαστικότερη χρήση των πόρων. Οι φορείς της περιοχής έχουν τη δυνατότητα να ενταχθούν σε προγράμματα διασυνοριακής ανάπτυξης τόσο για την αναβάθμιση των υδατικών πόρων όσο και για την ενασχόληση με τον εναλλακτικό τουρισμό. Στρατηγικές Αντίδρασης (Α-Ε) που συμπεριλαμβάνουν τα μειονεκτήματα σε συνδυασμό με τους κινδύνους και αποτελούν διαρθρωτικές αλλαγές με Μεσοπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία: Το παρόν αρδευτικό δίκτυο είναι πεπαλαιωμένο και πραγματοποιείται έκπλυση χημικών ουσιών στα νερά των λιμνών και πρέπει να κατασκευαστεί ένα νέο με εφαρμοζόμενη μέθοδο την στάγδην άρδευση και είναι ευκαιρία να εκτελεστεί μέσω χρηματοδοτικών προγραμμάτων. 30

38 Αξιοποίηση χρηματοδοτικών προγραμμάτων για βελτίωση της οικολογικής και χημικής κατάστασης των λιμνών. Αξιοποίηση χρηματοδοτικών προγραμμάτων για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των αγροτών σε θέματα εξοικονόμησης πόρων. Αξιοποίηση χρηματοδοτικών προγραμμάτων για εφαρμογή φιλικών προς το περιβάλλον μεθόδων εξοικονόμησης ενεργειακών πόρων. Συνεργασίες με όμορες χώρες για αποφυγή επιπλέον επιβάρυνσης και περιορισμό των πιέσεων στις λίμνες. Στρατηγικές Αμυντικές (Δ-Α) που συμπεριλαμβάνουν τα πλεονεκτήματα σε συνδυασμό με τους κινδύνους και αφορούν πολιτικές σταθεροποίησης με Μεσοπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία: Ο κίνδυνος της συνεχούς μείωσης του πληθυσμού θα αποφευχθεί μόνο με την οικονομική ανάπτυξή του (καλλιέργεια φασολιών), την εφαρμογή του νέου αρδευτικού δικτύου καθώς και την τουριστική ανάπτυξη. Η παρουσία σημαντικών περιβαλλοντικών φορέων δεν θα επιτρέψει την παραπέρα υποβάθμιση των υδάτων. Η διεθνώς αναγνωριζόμενη σπάνια βιοποικιλότητα της περιοχής θα λειτουργήσει υπέρ της προστασίας της. Οι οργανωμένοι φορείς έχουν τη δυνατότητα να συνεργαστούν με τις γειτονικές χώρες στον τομέα των υδάτων. Στρατηγικές Προσαρμογής (Α-Α) που συμπεριλαμβάνουν τα μειονεκτήματα σε συνδυασμό με τους κινδύνους και αφορούν μέτρα πρόληψης με Μακροπρόθεσμα στρατηγικά στοιχεία: Λήψη μέτρων για την ποιοτική και ποσοτική αναβάθμιση των υδάτων σε συνεργασία με τις γειτονικές χώρες. Κατάρτιση ενός κοινού Σχεδίου Διαχείρισης της λεκάνης των Πρεσπών μεταξύ των χωρών για την προστασία των υδάτων. 3.2 Προσέγγιση Λογικού Πλαισίου Logical Framework Analysis Ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για τον σχεδιασμό, την υλοποίηση και τη διαχείριση έργων, διαχειριστικών σχεδίων και άλλων ενεργειών είναι η μέθοδος προσέγγισης Logical Framework Approach (LFA) (στην παρούσα εργασία αποδίδεται στην ελληνική ως Προσέγγιση Λογικού Πλαισίου). Αναπτύχθηκε από την USAID στα τέλη της δεκαετίας του 1960 καθώς και το 1990 από μια νορβηγική ομάδα εργασίας υποστηριζόμενη από τους Samset & Stokkeland. Προωθείται από τον OECD και τη Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης της Επιτροπής των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (C.E.C., Directorate General for Development, Evaluation Unit 1993, NORAD 1999). 31

39 Η μέθοδος Logical Framework Approach ή LogFrame ή LFA αποτελεί τη διαδικασία του συστηματικού σχεδιασμού για τη διαχείριση (του πλήρους κύκλου) ενός έργου. Είναι, επίσης, η προσέγγιση της λύσης ενός οποιουδήποτε προβλήματος, η οποία, όμως, λαμβάνει υπόψη τις απόψεις όλων των ενδιαφερομένων ομάδων (stakeholders). Επίσης, συμφωνεί πάνω στα κριτήρια επιτυχίας ενός έργου και καταγράφει τις σπουδαιότερες υποθέσεις και προϋποθέσεις για την ολοκλήρωσή του (Pradhan, 2010). Τα πλεονεκτήματα από τη χρήση της συγκεκριμένης μεθόδου συνοψίζονται στο ότι εξασφαλίζει ότι τίθενται τα στοιχειώδη για το έργο ερωτήματα και ότι αναλύονται οι αδυναμίες του, προκειμένου να τροφοδοτούνται οι υπεύθυνοι για τη λήψη αποφάσεων με την καλύτερη και πιο σχετική διαθέσιμη πληροφορία (NORAD, 1999). Επίσης, προσφέρει μια καλή βάση για συστηματική παρακολούθηση και ανάλυση, χάρη στη διάρθρωσή της και την απλή λειτουργία της. Η εφαρμογή της μεθόδου εκτελείται σε δύο κύρια στάδια, το στάδιο της Ανάλυσης και το στάδιο του Σχεδιασμού, τα οποία διεκπεραιώνονται προοδευτικά κατά τη διάρκεια των φάσεων Αναγνώρισης και Διαμόρφωσης του κύκλου ενός έργου (European Commission, 2004). Στη συνέχεια, θα περιγραφούν αναλυτικά οι ενέργειες που περιλαμβάνει το καθένα από αυτά τα στάδια. Αρχικά, το στάδιο της Ανάλυσης αποτελείται από τέσσερα κύρια στοιχεία: την ανάλυση ενδιαφερομένων (Stakeholder Analysis), την ανάλυση του προβλήματος (Problem Analysis), την ανάλυση των στόχων (Analysis of Objectives) και την ανάλυση των στρατηγικών (Analysis of Strategies). Στη συνέχεια, υπάρχει το στάδιο του Σχεδιασμού, όπου τα αποτελέσματα της προηγούμενης ανάλυσης μετατρέπονται σε ένα πρακτικό, λειτουργικό και άμεσα εφαρμόσιμο σχέδιο. Τα δύο αυτά κύρια στάδια συνοψίζονται στον πίνακα 3.2, που ακολουθεί. 32

40 Πίνακας 3.2: Οι δύο κύριες φάσεις της μεθόδου LFA (Πηγή: European Commission, 2004) Η Προσέγγιση Λογικού Πλαισίου (The Logical Framework Approach) Φάση Ανάλυσης (Analysis Phase) Ανάλυση Ενδιαφερομένων (Stakeholder Analysis) Ανάλυση Προβλήματος (Problem Analysis) Ανάλυση Στόχων (Objective Analysis) Φάση Σχεδιασμού (Planning Phase) Δημιουργία Μητρώου Λογικού Πλαισίου (Developing Logical Framework Matrix) Προγραμματισμός Δραστηριοτήτων (Activity scheduling) Προγραμματισμός αποθεμάτων (Resource scheduling) Ανάλυση Στρατηγικών (Strategy Analysis) Στη συνέχεια, περιγράφονται τα επιμέρους στάδια των παραπάνω σταδίων της μεθόδου Logical Framework Approach. Η Ανάλυση Ενδιαφερομένων (Stakeholder analysis) είναι μια ανάλυση κατά την οποία αναγνωρίζεται το σύνολο των εμπλεκομένων μερών ενός έργου, πρότασης ή κατάστασης, αναγνωρίζονται τα συμφέροντά τους και οι ανάγκες τους σε σχέση με το υπό εξέταση έργο καθώς και οι επιπτώσεις-πιέσεις που προκαλούν οι ίδιοι ή που μπορούν να προκληθούν σε αυτούς. Τα άμεσα ενδιαφερόμενα μέρη μπορούν να είναι ιδιώτες, ομάδες, οργανισμοί, φορείς ή η κοινωνία. Αυτοί μπορεί να επηρεάζονται θετικά από την υλοποίηση ή πραγματοποίηση ενός έργου, οπότε και μπορούν να αποκαλούνται ως «ωφελούμενοι» από το έργο, ή να επηρεάζονται αρνητικά από αυτό (European Training Foundation). Σε αναλύσεις για θέματα διαχείρισης υδατικών πόρων, η ανάλυση ομάδων άμεσα ενδιαφερομένων περιλαμβάνει όλους τους χρήστες νερού μιας περιοχής, οι οποίοι ασκούν πιέσεις στους υδατικούς πόρους και οι οποίοι θα επηρεαστούν από προτάσεις βελτίωσης της διαχείρισης των υδατικών πόρων, όπως, για παράδειγμα, την αλλαγή μεθόδου άρδευσης κ.α. Τα κύρια βήματα που απαιτούνται να γίνουν σε αυτό το στάδιο είναι τα παρακάτω: Αναγνώριση όλων των ομάδων εμπλεκομένων, διερεύνηση των ρόλων τους, της σχετικής τους ισχύος και της δυνατότητας συμμετοχής τους (δυνατότητες και αδυναμίες) Αναγνώριση του βαθμού συνεργασίας ή σύγκρουσης στις σχέσεις των εμπλεκομένων μεταξύ τους 33

41 Ενσωμάτωση της σχετικής πληροφορίας στον σχεδιασμό του έργου ώστε να εξασφαλισθεί: Σωστή και δίκαιη κατανομή πόρων στους στόχους και τις ανάγκες των ομάδων υψηλής προτεραιότητας Η προώθηση συμμετοχής των εμπλεκομένων μέσω ρυθμίσεων στην διαχείριση και στο συντονισμό Η αναγνώριση σύγκρουσης στα ενδιαφέροντα των εμπλεκομένων και η ρητή εξέτασή τους στο σχεδιασμό του έργου (European Commision, 2004). Την ανάλυση Ενδιαφερομένων ακολουθεί η Ανάλυση του προβλήματος (Problem Analysis). Αυτή η ανάλυση περιλαμβάνει την αναγνώριση των κυρίων προβλημάτων και την κατανόηση των σχέσεων αιτίου αποτελέσματος που οδηγούν σε αυτά και πηγάζουν από αυτά. Σε αυτό το στάδιο, ουσιαστικά, περιγράφεται εκτενώς το κυρίως πρόβλημα ή η κατάσταση που πρέπει να αναλυθεί μέσα από τη μέθοδο LFA. Η παρουσίαση της διαθέσιμης πληροφορίας που περιγράφει την υφιστάμενη κατάσταση είναι απαραίτητη για το στρατηγικό σχεδιασμό της όλης διαδικασίας. Σε αυτό το σημείο μπορεί να πραγματοποιηθεί ανάλυση SWOT για το υπό μελέτη πρόβλημα αξιοποιώντας στοιχεία σημαντικά για την κατάσταση των υδατικών πόρων της περιοχής της υπολεκάνης Πρεσπών. Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει τα παρακάτω βήματα: Ορισμό του πλαισίου και του αντικειμένου ανάλυσης Αναγνώριση των μεγάλων προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι εμπλεκόμενοι Οπτικοποίηση των προβλημάτων σε μια οπτική απεικόνιση, που ονομάζεται Δέντρο του Προβλήματος (Problem Tree), το οποίο αναλύει και διευκρινίζει τις σχέσεις αιτίου-αποτελέσματος. Μόλις ολοκληρωθεί, το δέντρο παρουσιάζει μια περιληπτική εικόνα της υπάρχουσας αρνητικής κατάστασης. Από πολλές απόψεις, η ανάλυση προβλήματος είναι η πιο κρίσιμη φάση του σχεδιασμού ενός έργου, μιας και οδηγεί όλη την επόμενη ανάλυση και τις προτεραιότητες λήψης απόφασης. Στην Ανάλυση των Στόχων (Analysis of Objectives) αναγνωρίζονται οι διάφορες πιθανές στρατηγικές που μπορούν να ακολουθηθούν προκειμένου να δοθεί μια λύση για κάθε αίτιο που προκαλεί το κύριο πρόβλημα, στη συνέχεια αυτές εξετάζονται και επιλέγεται η βέλτιστη λύση του προβλήματος. Η ανάλυση των στόχων είναι μια μεθοδολογία που: Περιγράφει την κατάσταση στο μέλλον, όταν τα αναγνωρισμένα προβλήματα έχουν θεραπευθεί Ελέγχει την ιεραρχία των στόχων 34

42 Παρουσιάζει σε ένα διάγραμμα σχέσεις μέσων και αποτελεσμάτων Η αρνητική κατάσταση, αυτή δηλαδή του Δέντρου του προβλήματος μετατρέπεται σε λύσεις που εκφράζονται ως θετικοί στόχοι. Μόλις ολοκληρωθεί, το δέντρο στόχων παρουσιάζει μια περιληπτική εικόνα της επιθυμητής μελλοντικής κατάστασης. Το κύριο πλεονέκτημά του είναι ότι κρατά την ανάλυση των δυνατών στόχων του έργου σταθερά βασισμένη σε ένα πεδίο ξεκάθαρα αναγνωρισμένων προβλημάτων προτεραιότητας. Τέλος, στην Ανάλυση Στρατηγικών (Analysis of Strategies) καθορίζονται οι δράσεις που είναι απαραίτητες προκειμένου να επιτευχθεί ο κάθε στόχος-λύση (AusAID, 2005). Η ανάλυση Στρατηγικής αποτελείται από: ανάλυση τμημάτων στόχων που θα περιληφθούν στο έργο. Ανάλυση της εφικτότητας, κόστους και ωφελειών διαφορετικών επεμβάσεων. Επιλογή της κατάλληλης στρατηγικής. Η επιλεγμένη στρατηγική θα χρησιμοποιηθεί για την συμπλήρωση της πρώτης στήλης του μητρώου λογικού πλαισίου. Τα αποτελέσματα όλων των Αναλύσεων Ενδιαφερομένων, Προβλήματος, Στόχων και Στρατηγικής χρησιμοποιούνται στη συνέχεια ως βάση για την κατασκευή του μητρώου Λογικού Πλαισίου (Logical Framework Matrix). Το μητρώο Λογικού Πλαισίου (πιο σύντομα logframe) αποτελεί ένα μητρώο με τέσσερις στήλες και τέσσερις (ή περισσότερες) γραμμές, οι οποίες συνοψίζουν τα βασικά στοιχεία του σχεδίου του έργου και γενικά, πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ μίας και τεσσάρων σελίδων σε έκταση. Αυτό, όμως, εξαρτάται τελικά από το μέγεθος και την πολυπλοκότητα του έργου Ανάλυση ενδιαφερομένων Stakeholder Analysis Στην συνέχεια, όπως έχει περιγραφεί, εκτελείται μία ανάλυση των ενδιαφερομένων ομάδων για την περιοχή μελέτης. Αυτή παρατίθεται στον πίνακα 3.2, ο οποίος ακολουθεί, ανάλογα με τη χρήση που ασκούν οι ομάδες ενδιαφέροντος στους υδατικούς πόρους της περιοχής και με άλλα οικονομικά και κοινωνικο-πολιτικά ζητήματα που μπορεί να αντιμετωπίζουν σε σχέση με τη χρήση των υδατικών πόρων στην περιοχή. 35

43 Πίνακας 3.2 Ανάλυση ενδιαφερομένων (Stakeholder analysis) για την περιοχή της λεκάνης των Πρεσπών Ομάδες Ενδιαφερομένων Περιβαλλοντικά Θέματα Οικονομικά Θέματα Κοινωνικά Πολιτικά Θέματα Γεωργοί Απαίτηση για κάλυψη των αρδευτικών Ενισχύσεις μέσω ΚΑΠ, Αιτήματα για ανακατασκευή του ΤΟΕΒ τους αναγκών, Ρύπανση υδάτων μέσω καλλιέργειας, Αντλήσεις από τον χρηματοδοτήσεις από Ευρωπαϊκά προγράμματα, Ενοικίαση γης αρδευτικού δικτύου και νέα εγγειοβελτιωτικά έργα, υδροφορέα Παραμονή στην περιοχή, Απαίτηση για κατάρτιση νέων αγροτών, Αιτήματα για θέσεις εργασίας και τοπική ανάπτυξη Κτηνοτροφία Ρύπανση νερού με κτηνοτροφικά Ενισχύσεις μέσω ΚΑΠ για το γάλα, Σταυλικές εγκαταστάσεις, νέες θέσεις απόβλητα χαμηλές τιμές εργασίας Βιομηχανία Ανυπαρξία βιομηχανίας Μόνο μικρές βιοτεχνίες χωρίς χρήση νερού Δυνατότητα παρασκευής τυποποιημένων παραδοσιακών προϊόντων Αλιεία Υπεραλίευση Περιορισμοί στην αλίευση Δυνατότητα καθιέρωσης της αγοράς των αλιευμάτων, νέες αγορές 36

44 Ομάδες Ενδιαφέροντος Περιβαλλοντικά Θέματα Οικονομικά Θέματα Κοινωνικά Πολιτικά Θέματα Αστικός χώρος Ύπαρξη αποχετευτικού δικτύου, Οικονομική δυσχέρεια, Περιβαλλοντικές ομάδες, τουρισμός Λειτουργία ΕΕΛ Άμεση εξάρτηση από τους υδατικούς πόρους είτε ως αγρότες είτε τουριστικά Περιβαλλοντικοί Προστασία περιβάλλοντος, Εκπόνηση Χρηματοδοτήσεις από εθνικούς Έχουν καθιερωθεί στη συνείδηση των φορείς έρευνας και μελετών πόρους και προγράμματα για κατοίκων ως αποτελούν ουσιαστικό προστασία της περιοχής κομμάτι της επιβίωσης της περιοχής 37

45 3.2.2 Ολοκλήρωση Προσέγγισης Λογικού πλαισίου Logical Framework Approach Στη συνέχεια, εφαρμόζεται η μέθοδος Logical Framework Approach για την περιοχή μελέτης με τελικό σκοπό να αναδειχθούν προοπτικές χάραξης πολιτικής για το περιβάλλον και τους υδατικούς πόρους σε αυτήν. Από τις αναλύσεις που περιλαμβάνονται στη φάση της ανάλυσης, πρώτα τοποθετείται η ανάλυση ενδιαφερομένων (Stakeholder analysis). Η ανάλυση ενδιαφερομένων έχει προηγηθεί και περιγραφεί στην προηγούμενη παράγραφο. Ακολουθούν, επομένως, στη συνέχεια, η ανάλυση του προβλήματος (Problem Analysis) και η ανάλυση των στόχων (Objective Analysis). Οι αναλύσεις απεικονίζονται στα Σχήματα 3.1 και 3.2, που ακολουθούν. Τέλος, παρουσιάζεται το Μητρώο Λογικού Πλαισίου που προτείνεται για την περίπτωση μελέτης. 38

46 ΔΕΝΔΡΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΚΑΚΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΥΔΑΤΩΝ Ρύθμιση χρήσεων υδατικών πόρων και έλεγχος υδροληψιών Εισόδημα κατοίκων - Εξάρτηση από καλλιέργεια φασολιών Υποδομές ελλειμματικές (αρδευτικό δίκτυο, οδικό δίκτυο,επικοινωνία με όμορες χώρες) Αρδευτικό δίκτυο παλαιό με υπεράντληση υδάτων Μονοκαλλιέργεια φασολιών κύρια απασχόληση κατοίκων Προστασία σπάνιας χλωρίδας και πανίδας Εκπλυση εδαφών και απόρριψη φυτοφαρμάκων Χρήση φυτοφαρμάκων υψηλές τιμές φωσφόρου και αζώτου Κακή χημική και οικολογική κατάσταση υδατικών πόρων Σχήμα 3.1 Δένδρο προβλήματος για την περιοχή μελέτης 39

47 ΔΕΝΔΡΟ ΣΤΟΧΩΝ ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΥΗΜΕΡΙΑ ΚΑΤΟΙΚΩΝ Αξιοποίηση χρηματοδοτικών προγραμμάτων Βελτίωση Προστασίας περιβάλλοντος Αλλαγή αρδευτικών μεθόδων πιο σύγχρονων για εξοικονόμηση υδατικών πόρων,ενεργειακών όρων Μείωση χρήσης φυτοφαρμάκων Συνεργασία μεταξύ των εμπλεκομένων μερών Εναλλακτικές μορφές τουρισμού (Οικοτουρισμός, αγροτουρισμός, περιβαλλοντικός Εφαρμογές Οδηγιών και συμμόρφωση με διεθνείς, ευρωπαικές,εθνικές κατευθύνσεις Ρύθμιση χρήσεων νερού Καλλιέργεια φασολιών με καινοτόμες γεωργικές πρακτικές Σχήμα 3.2 Δένδρο στόχων για την περιοχή μελέτης 40

48 Πίνακας 3.3 Μητρώο Logical Framework Approach για την περιοχή των Πρεσπών Συνολικός στόχος: Η βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη στην περιοχή της λεκάνης των Πρεσπών με έμφαση στην προστασία και τη διασφάλιση των υδατικών πόρων Συνοπτικά Δείκτες Μέσα επιβεβαίωσης Υποθέσεις και ρίσκα Σκοποί: 1. Βελτίωση της ποιοτικής κατάστασης των υδατικών συστημάτων της λεκάνης των Πρεσπών Δείκτες ρύπανσης και χαρακτηρισμός ποιοτικής κατάστασης των υδατικών συστημάτων Μετρήσεις Παρακολούθηση φυσικοχημικών παραμέτρων και ειδικών ρύπων στα ποτάμια και λιμναία ΥΣ της λεκάνης Ενεργή δέσμευση των τριών όμορων χωρών στο πεδίο του ελέγχου και της παρακολούθησης της ποιοτικής κατάστασης των ΥΣ της λεκάνης και στο πεδίο του ελέγχου των ποιοτικών χαρακτηριστικών των υδάτων που απορρίπτονται στους υδατικούς πόρους Εφαρμογή εθνικής και κοινοτικής νομοθεσίας Εφαρμογή Οδηγίας 2000/60/ΕΕ Εφαρμογή και Προώθηση των προτεινόμενων Μέτρων του Σχεδίου Διαχείρισης ΛΑΠ του ΥΔ Δυτικής Μακεδονίας Μικρή αύξηση πληθυσμού στην λεκάνη 2. Ποσοτική βελτίωση των υδατικών ΔΕΥ Μετρήσεις απολήψεων Εφαρμογή Οδηγίας 2000/60/ΕΕ πόρων ύδατος ανά χρήση 41

49 Υδατικό ισοζύγιο της λεκάνης Εφαρμογή και Προώθηση των Μετρήσεις βροχοπτώσεων - προτεινόμενων Μέτρων του Σχεδίου Στάθμη υδάτων ΥΣ της λεκάνης κατακρημνίσεων Διαχείρισης ΛΑΠ του ΥΔ Δυτικής Μακεδονίας Ενεργή δέσμευση των τριών όμορων χωρών στο πεδίο του ελέγχου και της παρακολούθησης των ποσοτικών χαρακτηριστικών των χρήσεων νερού στη λεκάνη Μικρή αύξηση πληθυσμού στην λεκάνη Εγκατάσταση δικτύου στάγδην άρδευσης στο ελληνικό τμήμα της λεκάνης των Πρεσπών 3. Επίτευξη συνθηκών οικονομικής Κατά κεφαλήν εισόδημα κατοίκων Απογραφή πληθυσμού Αντιμετώπιση δυσχερούς οικονομικής ανάπτυξης στην λεκάνη των συγκυρίας Πρεσπών Αύξηση πληθυσμού Περιφερειακές αναφορές για την απασχόληση Διάδοση των παραγόμενων στη λεκάνη Αύξηση θέσεων εργασίας αγροτικών προϊόντων Στροφή προς τον εναλλακτικό τουρισμό Τουριστική ανάπτυξη Αποτελέσματα: 42

50 1.1 Δράσεις για τη μείωση της Συγκεντρώσεις επικίνδυνων ρύπων Μετρήσεις πεδίου Εφαρμογή κανόνων Οδηγίας 2000/60/ΕΕ συγκέντρωσης επικίνδυνων ρύπων και φυσικοχημικών μεταβλητών, στα ΥΣ της λεκάνης σύμφωνα με τις αντίστοιχες οδηγίες Χημικές αναλύσεις εργαστηρίου Χαρακτηρισμός κατάστασης ΥΣ ως προς οικολογική και χημική κατάσταση 1.2 Εγκαθίδρυση ενίσχυση Στελέχωση δημοτικών, Αναφορές υπηρεσιών μηχανισμών παρακολούθησης και περιφερειακών, εθνικών ελέγχου εφαρμογής της νομοθεσίας υπηρεσιών Δημοσιεύσεις προκήρυξης και σχετικών οδηγιών θέσεων 1.3 Δημιουργία διασυνοριακού δικτύου Στελέχωση δημοτικών, Αναφορές υπηρεσιών ανταλλαγής τεχνογνωσίας και περιφερειακών, εθνικών διάχυσης αποτελεσμάτων υπηρεσιών των εμπλεκόμενων Δημοσιεύσεις προκήρυξης μετρήσεων των ποιοτικών χωρών θέσεων χαρακτηριστικών των ΥΣ 1.4 Δράσεις ενημέρωσης Διενέργεια σειράς ενημερωτικών Αναφορές δελτία τύπου επιμόρφωσης εμπλεκόμενων δράσεων στην περιοχή μελέτης φορέων υλοποίησης ομάδων για θέματα ρύπανσης των ενημερωτικών υδατικών πόρων επιμορφωτικών δράσεων Έρευνες ερωτηματολογίου για το επίπεδο γνώσης των εμπλεκομένων μερών 43

51 2.1 Προώθηση της εγκατάστασης Μελέτες εφαρμογής συστημάτων άρδευσης με στόχο τον περιορισμό των απωλειών και τη μείωση Ένταξη δράσεων σε χρηματοδοτικά των απολήψεων προγράμματα 2.2 Δράσεις τιμολόγησης Αναθεώρηση - τροποποίηση νομοθεσίας (ν. 3199/2003) Επί τόπου έρευνα αυτοψία Μελέτες εφαρμογής Φύλλα εφημερίδας της Κυβερνήσεως 2.3 Προώθηση μέτρων παρακολούθησης απολήψεων 2.4 Δράσεις ευαισθητοποίησης ενημέρωσης επιμόρφωσης Κατοχή στοιχείων ιδιοκτητών από πλευράς ΤΟΕΒ ή Δήμου Διενέργεια σειράς ενημερωτικών δράσεων στην περιοχή μελέτης Αλληλογραφία δημοτικής υπηρεσίας ύδρευσης - άρδευσης Κατάλογοι χρηστών ΤΟΕΒ ή Δήμου Αναφορές δελτία τύπου φορέων υλοποίησης ενημερωτικών επιμορφωτικών δράσεων 3.1 Δράσεις ενίσχυσης της γεωργίας Κατοχή στοιχείων από γεωργικούς συνεταιρισμούς 3.2 Δράσεις ενίσχυσης του εμπορίου Καταγραφή πιστοποιημένων παραγωγών και παραγόμενων ποσοτήτων από συνεταιρισμούς Έρευνες ερωτηματολογίου για το επίπεδο γνώσης των εμπλεκομένων μερών Καταστάσεις μελών γεωργικών συνεταιρισμών Καταστάσεις πιστοποιημένων παραγωγών 44

52 φασολοπαραγωγών και από Εμπορικό Επιμελητήριο Φλώρινας 3.3 Δράσεις ανάπτυξης του τουρισμού Αφίξεις διανυκτερεύσεις επισκεπτών Στοιχεία και αναφορές πωλήσεων Στοιχεία Συλλόγου Ξενοδόχων Π.Ε. Φλώρινας και Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος Δραστηριότητες: Να χρησιμοποιηθεί μέθοδος άρδευσης η οποία να οδηγεί σε μικρότερη έκπλυση βλαβερών συστατικών στα επιφανειακά ΥΣ Μελέτη εφαρμογής Συγκεντρώσεις επικίνδυνων ρύπων και φυσικοχημικών μεταβλητών, σύμφωνα με τις αντίστοιχες οδηγίες Στοιχεία περιβαλλοντικών φορέων Μετρήσεις πεδίου Χημικές αναλύσεις εργαστηρίου Χαρακτηρισμός κατάστασης ΥΣ ως προς οικολογική και χημική κατάσταση 45

53 1.1.2 Να προωθηθεί ο σχεδιασμός κεντρικών μονάδων επεξεργασίας γεωργοκτηνοτροφικών αποβλήτων Έναρξη διαδικασίας εκπόνησης μελέτης Τεχνικές αναφορές Αποφάσεις αρμοδίων υπηρεσιών Να διερευνηθούν περαιτέρω οι μετρήσεις και τα αίτια υπερβάσεων χημικών ουσιών στις λίμνες Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα Διενέργεια μετρήσεων από κατάλληλους φορείς Κοινοποίηση δημοσιεύσεις αποτελεσμάτων Να διατηρηθεί και να ενισχυθεί το δίκτυο παρακολούθησης της ποιότητας των υδάτων Να δημιουργηθούν κλιμάκια ελέγχου και να αυξηθούν οι έλεγχοι στο επίπεδο εφαρμογής της νομοθεσίας Να δημιουργηθεί μηχανισμός συντονισμού δράσεων σε επίπεδο διασυνοριακής λεκάνης, υπεύθυνος για τη διευκόλυνση του διαλόγου και των 46

54 κοινών δράσεων Να δημιουργηθεί μηχανισμός διάχυσης αποτελεσμάτων των μετρήσεων των ποιοτικών χαρακτηριστικών των ΥΣ σε επίπεδο διασυνοριακής λεκάνης Διοργάνωση ημερίδων προγραμμάτων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των ενδιαφερομένων μερών σε θέματα ρύπανσης των υδατικών πόρων Να χρησιμοποιηθεί μέθοδος άρδευσης η οποία να οδηγεί σε μικρότερη κατανάλωση νερού για αρδευτική χρήση Να χρησιμοποιηθούν τα επεξεργασμένα λύματα ως συμπλήρωμα στις απολήψεις υδάτων για αρδευτική χρήση 47

55 2.1.3 Να χρησιμοποιηθούν συστήματα θερμικής δορυφορικής τηλεπισκόπησης και γεωργίας ακριβείας για την εκτίμηση της κατανάλωσης σε αρδευτικό νερό Φορείς τοπικοί περιβαλλοντικοί Να επιτευχθεί προσαρμογή της τιμολογιακής πολιτικής με στόχο την αειφορία και την αποφυγή σπατάλης νερού Να προωθηθεί η εγκατάσταση συστήματος ηλεκτρονικής υδροληψίας Τοποθέτηση συστημάτων καταγραφής απολήψεων επιφανειακών υδάτων Τοποθέτηση συστημάτων καταγραφής απολήψεων υπόγειων υδάτων Προστασία επιφανειακών ΥΣ από τις άμεσες και τις έμμεσες απολήψεις μέσω των συσχετιζόμενων ΥΥΣ Διοργάνωση ημερίδων προγραμμάτων ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των ενδιαφερομένων μερών σε θέματα εξοικονόμησης των υδατικών πόρων 48

56 3.1.1 Προώθηση της μετατροπής συμβατικών καλλιεργειών σε βιολογικές Εφαρμογή της νέας ΚΓΠ από τους γεωργούς της περιοχής Διάδοση και ενίσχυση καλλιέργειας πιστοποιημένων φασολιών Ανάπτυξη του εναλλακτικού και πράσινου τουρισμού μέσω τουριστικών υποδομών Διοργάνωση προγραμμάτων επιμόρφωσης προσωπικού Ενίσχυση των δραστηριοτήτων παρακολούθησης της τοπικής πανίδας 49

57 Κεφάλαιο 4 Η γεωργία στην περιοχή των Πρεσπών 4.1 Γενικά χαρακτηριστικά Η γεωργία στη λεκάνη των Πρεσπών είναι η κύρια οικονομική δραστηριότητα και η κύρια πηγή εισοδήματος. Άλλοτε, εξασκούμενη για χρόνια σε μικρή κλίμακα και με παραδοσιακό τρόπο, η γεωργία παράλληλα με τους άλλους κλάδους του πρωτογενούς τομέα συνεισέφερε τα απαραίτητα αγαθά για τη διαβίωση των κατοίκων. Η στροφή σε περιβαλλοντικά φιλικότερες μεθόδους καλλιέργειας και άρδευσης και παράλληλα η αξιοποίηση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της περιοχής θα μπορούσε να επιφέρει σημαντικά οφέλη στο πολύτιμο φυσικό περιβάλλον της Πρέσπας και στους κατοίκους της, ιδιαίτερα σε μια εποχή αυξανόμενης ανησυχίας του καταναλωτή σχετικά με το περιβάλλον και την ασφάλεια των τροφίμων. Στον Πίνακα 4.1, που ακολουθεί, παριστάνεται το σύνολο των καλλιεργειών στην υπολεκάνη Πρεσπών, ανά είδος καλλιέργειας και Δημοτικό διαμέρισμα, καθώς και το σύνολο της γεωργικής γης. Η καλλιέργεια φασολιού είναι η πιο διαδεδομένη στην περιοχή με στρέμματα και ακολουθούν οι καλλιέργειες σιτηρών με στρέμματα και οι καλλιέργειες τριφυλλιών με στρέμματα. 50

58 Σύνολο Υπολεκανης Δ.Δ. Αγ. Αχιλλιείου Δ.Δ. Αγίου Γερμανού Δ.Δ. Ανταρτικού Δ.Δ. Βροντερού Δ.Δ. Καλλιθέας Δ.Δ. Καρυών Δ.Δ. Λιμού Δ.Δ. Λευκώνα Δ.Δ. Μικρολιίνης Δ.Δ. Πλατεοέω Δ.Δ. Ψαράδων Δ.Δ. Κρύσταλλοπηγής Πίνακας 4.1: Εκτάσεις καλλιεργειών για το σύνολο της υπολεκάνης Πρεσπών και ανά Δημοτικό Διαμέρισμα (σε στρέμματα) (Πηγή: ΥΠΕΚΑ ΕΓΥ, 2014) Περιγραφή Ειδους Καλαμπόκι Φασόλια Δέντρα Τριφύλλια Αμπέλια Κηπευτικά Τομάτες Πατάτες Σιτηρά Κτηνοτροφικά ΣΥΝΟΛΑ Η Κοινή Αγροτική Πολιτική Στο προηγούμενο κεφάλαιο, παρουσιάστηκαν τα βασικά εθνικά και διεθνή προγράμματα στην περιοχή μελέτης, τα οποία παρέχουν ένα χρηματοδοτικό πλαίσιο για δράσεις αναπτυξιακού, κατά βάση, χαρακτήρα σε αυτήν. Παρόλα αυτά, κρίνεται απαραίτητο να πραγματοποιηθεί ξεχωριστή αναφορά στην Κοινή Αγροτική Πολιτική, την πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον αγροτικό τομέα, καθώς αυτή αποτελεί βασικό οικονομικό εργαλείο για τις γεωργικές δραστηριότητες μιας περιοχής. 51

59 Η Κοινή Αγροτική Πολιτική, όπως αποδίδεται συνήθως στα ελληνικά η συστοιχία Common Agricultural Policy (αλλιώς Κοινή Γεωργική Πολιτική και ΚΑΠ ή ΚΓΠ, ως αρκτικόλεξο), είναι μια σειρά νόμων, νομοθετικών ρυθμίσεων και κανονισμών σχετικών με την αγροτική παραγωγή και τη γεωργία, οι οποίοι ως σύνολο αποτελούν την ενιαία πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα της γεωργίας. Τέθηκε σε ισχύ για πρώτη φορά το 1962 και αποτελεί, ως εκ τούτου, μία από τις παλαιότερες και θεμελιώδεις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τη χρονιά αυτήν και έως σήμερα υπέστη μια σειρά τροποποιήσεων και αλλαγών, οι περισσότερες από τις οποίες έλαβαν χώρα κατά τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια (European Commission, 2014). Ακολουθεί η παρουσίαση εν συντομία της ιστορικής εξέλιξης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, τα βασικά στάδια από τα οποία διήλθε έως σήμερα και τα κύρια σημεία της πιο πρόσφατης μεταρρύθμισής της και μετά από διαπραγματεύσεις, θα ισχύσει για τη χρονική περίοδο Στάδια εξέλιξης της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής έως το 2013 Η αρχή των επίσημων διαδικασιών για την εφαρμογή μιας ενιαίας πολιτικής στον τομέα της γεωργίας τοποθετείται στο έτος Μια επιτροπή ειδικών, κατόπιν συζητήσεων και διεργασιών κατέληξε σε προτάσεις, οι οποίες παρουσιάστηκαν τον Ιούνιο του 1960 και στόχευαν στους εξής στόχους: να καθιερώσουν ενότητα στην αγορά βασισμένη στην ελεύθερη κυκλοφορία των γεωργικών προϊόντων, να καταργήσουν τα εμπόδια στο εμπόριο, να οργανώσουν τις αγορές ανά προϊόν με ενοποιημένες και προοδευτικά εγγυημένες, να εξασφαλίσουν την προτίμηση σε Κοινοτικά προϊόντα, να διευκολύνουν την κοινή παρέμβαση στην αγορά, να συστήσουν το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (European Agricultural Guidance and Guarantee Fund) και να εγκαθιδρύσουν οικονομική αλληλεγγύη. Τελικά, οι αποφάσεις που λήφθηκαν από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τον Ιανουάριο του 1962 αποφάσισαν την οργάνωση έξι κοινών γεωργικών αγορών (δημητριακά, χοιρινό κρέας, αυγά, κρέας πουλερικών, φρούτα και λαχανικά και οίνος), την εισαγωγή κανόνων ανταγωνισμού, την εγκαθίδρυση ενός προγράμματος για γαλακτοκομικά προϊόντα, βόειο και μοσχαρίσιο κρέας, ζάχαρη και άλλα μέτρα για να υποστηρίξουν το ενδο-κοινοτικό εμπόριο και την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Αγροτικού Ταμείου Προσανατολισμού και Εγγυήσεων (European Agricultural Guidance and Guarantee Fund) για να χρηματοδοτεί τις επιχειρήσεις της ΚΓΠ. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική στόχευε να ενθαρρύνει την καλύτερη παραγωγικότητα στην τροφική αλυσίδα, να εξασφαλίσει καλές συνθήκες διαβίωσης στην αγροτική κοινότητα, να σταθεροποιήσει την αγορά και να εξασφαλίσει τη διαθεσιμότητα προμηθειών τροφής στους καταναλωτές της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε λογικές τιμές. 52

60 Κίνητρα για την παραγωγή παρασχέθηκαν διαμέσου ενός συστήματος υψηλών τιμών υποστήριξης προς τους αγρότες συνδυασμένο με διασυνοριακή προστασία και υποστήριξη των εξαγωγών (European Commission, 2014). Κατά τη δεκαετία του 70, δόθηκε προσοχή στο να επιταχυνθεί η διαρθρωτική προσαρμογή του Ευρωπαϊκού αγροτικού τομέα. Τρεις νέες οδηγίες για την αγροτική μεταρρύθμιση εγκρίθηκαν το 1972 (σχετικές με τον εκσυγχρονισμό των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, την εγκατάλειψη της γεωργίας και την εκπαίδευση των αγροτών). Το 1979, εισήχθηκε στον τομέα των γαλακτοκομικών μία εισφορά «συνυπευθυνότητας», η οποία απαιτούσε από τους αγρότες να πληρώσουν μία ποινή σε περιπτώσεις σοβαρής υπερπαραγωγής. Μέχρι τώρα η ΚΑΠ ήταν πολύ επιτυχημένη στην επίτευξη του στόχου της να μετακινήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση προς την αυτάρκεια, αλλά ήδη πριν από τη δεκαετία του 80 έπρεπε να αντιμετωπίσει σχεδόν μόνιμα πλεονάσματα των βασικών αγροτικών εμπορευμάτων, κάποια από τα οποία εξάγονταν (με τη βοήθεια επιδοτήσεων) και άλλα από τα οποία έπρεπε να αποθηκευτούν ή να διατεθούν εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έτσι, το 1984, το σύστημα ποσόστωσης της παραγωγής, που είχε ήδη εφαρμοστεί στη ζάχαρη, επεκτάθηκε στο γάλα, ούτως ώστε να περιορίσει το πλεόνασμα της παραγωγής στην Κοινότητα. Η μεταρρύθμιση του 1992, γνωστή ως «μεταρρύθμιση του Mac Sharry», λοιπόν, ξεκίνησε την μετατόπιση από την υποστήριξη των προϊόντων (διαμέσου έλεγχου των τιμών) προς την υποστήριξη των παραγωγών (διαμέσου της υποστήριξης εισοδήματος). Εισήχθησαν, επίσης, οι άμεσες πληρωμές ώστε να ισοσκελίσουν τη μείωση στην υποστήριξη των τιμών. Οι εγγυηθείσες τιμές των δημητριακών μειώθηκαν κατά 35%, ενώ οι τιμές του βοείου κρέατος κατά 15%. Τέλος, η μεταρρύθμιση του 2003 εισήγαγε μια ριζική αναδόμηση της ΚΓΠ με σημαντικές καινοτομίες, όπως την «αποσύνδεση» των πληρωμών υποστήριξης εισοδήματος προς τους αγρότες και την εισαγωγή του συστήματος της «πολλαπλής συμμόρφωσης». Κατόπιν όλων αυτών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αξιολόγησε το 2007 την εφαρμογή της μεταρρύθμισης της ΚΑΠ του 2003 με σκοπό να προωθήσει τις αναγκαίες προσαρμογές στη διαδικασία μεταρρύθμισης, προετοιμάζοντας τη γεωργία της ΕΕ να προσαρμοστεί καλύτερα σε ένα ταχέως μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Ένα χρόνο αργότερα, στις 20 Νοεμβρίου 2008, οι υπουργοί γεωργίας της ΕΕ κατέληξαν σε πολιτική συμφωνία σχετικά με το Διαγνωστικό Έλεγχο «Τσεκ - απ» ( Health Check ) της ΚΑΠ, του οποίου ο στόχος είναι να εκσυγχρονίσει, να απλουστεύσει και να εξορθολογήσει την ΚΑΠ και να άρει περιορισμούς για τους αγρότες, βοηθώντας τους έτσι να 53

61 ανταποκρίνονται καλύτερα σε σήματα από την αγορά και να αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις, όπως η κλιματική αλλαγή, η διαχείριση των υδάτων και η βιοενέργεια. Τέλος, τον Μάρτιο του 2009, μια νέα ανακοίνωση παρείχε μια επισκόπηση του τι είχε επιτευχθεί από το 2005, με ιδιαίτερη προσοχή στην ενιαία ΚΟΑ (Κοινή Οργάνωση Αγοράς), η οποία θα ενοποιούσε τις υπάρχουσες 21 διαφορετικές οργανώσεις αγοράς προϊόντων Η ΚΓΠ μετά το 2013 Στις 12 Οκτωβρίου 2011, η Επιτροπή παρουσίασε μια δέσμη νομοθετικών προτάσεων που αποσκοπούν στο να καταστήσουν την ΚΑΠ μια πιο αποτελεσματική πολιτική για μια πιο ανταγωνιστική και βιώσιμη γεωργία και για πιο ζωντανές αγροτικές περιοχές. Μετά από σχεδόν δύο χρόνια διαπραγματεύσεων μεταξύ της Επιτροπής, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, επιτεύχθηκε μια πολιτική συμφωνία σχετικά με τη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ, στις 26 Ιουνίου Μετά την έγκριση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και την επίσημη έγκριση από το Συμβούλιο οι τέσσερις βασικοί κανονισμοί και οι κανόνες μετάβασης για το 2014 δημοσιεύθηκαν στην Επίσημη Εφημερίδα στις 20 Δεκεμβρίου Από το πακέτο των προτάσεων της Ε. Επιτροπής στις επόμενες σελίδες γίνεται αναφορά στα σχέδια κανονισμών σχετικά με: 1. Τις άμεσες ενισχύσεις της ΚΑΠ 2. Την αγροτική ανάπτυξη 3. Την ενιαία Κοινή Οργάνωση της Αγοράς για τα γεωργικά προϊόντα 4. Τη χρηματοδότηση, διαχείριση και παρακολούθηση της ΚΑΠ(οριζόντιος κανονισμός) (ΥΠΑΑΤ, 2011) Το έτος 2014 αποτελεί μεταβατικό έτος και η νέα ΚΑΠ δεν έχει καθορισθεί επακριβώς. Έχουν αποφασιστεί οι κατευθυντήριες γραμμές. Έχει δομηθεί γύρω από δύο πυλώνες: Ο 1ος πυλώνας στηρίζει το εισόδημα των αγροτών και ο 2ος πυλώνας περιλαμβάνει δράσεις και μέτρα αγροτικής ανάπτυξης. Οι δαπάνες για την ΚΑΠ ήταν ανέκαθεν πεδίο σύγκρουσης. Οι υπέρμαχοι της ΚΑΠ υποστηρίζουν την ισχυρή ή σταθερή της χρηματοδότηση. Υπάρχουν όμως και οι πολέμιοι της, που εκφράζουν απόψεις για δραστική μείωση των δαπανών και εθνική συγχρηματοδότηση της ΚΑΠ. Το πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο (ΠΔΠ) είναι η συμφωνία μεταξύ των οργάνων της Ένωσης (Συμβούλιο Ε. Κοινοβούλιο Ε. Επιτροπή) που προβλέπει τις δαπάνες για τη χρηματοδότηση των ευρωπαϊκών πολιτικών, συνήθως για μία επταετία. Το πολυετές αυτό σχέδιο μεταφράζει σε οικονομικούς όρους τις πολιτικές προτεραιότητες της Ένωσης. Οι προτάσεις της Επιτροπής, για το ΠΔΠ , δημοσιεύτηκαν στις 29 Ιουνίου 2011 (ΥΠΑΑΤ, 2011) Κανονιστικό πλαίσιο της ΚΓΠ για την περίοδο

62 Κανονισμός για τις άμεσες ενισχύσεις -1ος Πυλώνας Τα βασικά σημεία της πρότασης της Ε. Επιτροπής είναι τα εξής (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014): Κατανομή των ενισχύσεων ανάμεσα στα κράτη μέλη Η Ε. Επιτροπή προτείνει μια πιο ισορροπημένη κατανομή των άμεσων ενισχύσεων ανάμεσα στα κράτη μέλη. Προτείνει δηλαδή αύξηση για τα κράτη μέλη που έχουν σήμερα χαμηλές ενισχύσεις ανά εκτάριο, που θα καλύψει το 33% της σημερινής διαφοράς τουςσεσχέσημετο90% του μέσου όρου της Ε.Ε. των 27.Ο μέσος όρος ενίσχυσης ανά εκτάριο στην Ελλάδα ανέρχεται σε 384 και υπερβαίνει κατά 41,6%τονμέσοόρο της ΕΕ των 27 που ανέρχεται σε 271 ανά εκτάριο. Δομή των άμεσων ενισχύσεων/περιφερειοποίηση Οι άμεσες ενισχύσεις θα αποτελούνται από τα εξής στοιχεία: Α. Βασική Ενίσχυση: Η βασική ενίσχυση θα δίνεται στους γεωργούς, με τη μορφή δικαιωμάτων και θα καταβάλλεται για όλες τις επιλέξιμες εκτάσεις, με βάση το περιφερειακό μοντέλο. Δηλαδή όλα τα δικαιώματα σε κάθε μία περιφέρεια θα έχουν ίση αξία. Η περιφερειοποίηση θα μπορεί να εφαρμοστεί σταδιακά, δηλαδή για κάποια χρόνια θα λαμβάνονται υπόψη και ιστορικά κριτήρια: Το πρώτο έτος τουλάχιστον 50% του φακέλου της βασικής ενίσχυσης θα περιφερειοποιηθεί ενώ πλήρη περιφερειοποίηση θα έχουμε από το Οι περιφέρειες σε κάθε κράτος μέλος μπορούν να οριστούν με αγρονομικά ή/και διοικητικά χαρακτηριστικά. Το καθεστώς αυτό θα λειτουργεί βάσει των δικαιωμάτων ενίσχυσης που χορηγούνται σε εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο σε όλους τους αγρότες, με βάση τα επιλέξιμα εκτάρια κατά το πρώτο έτος εφαρμογής. Η χρήση του περιφερειακού μοντέλου εντάσσει ουσιαστικά το σύνολο της γεωργικής γης στο σύστημα. Εξασφαλίζεται η ύπαρξη μεγάλης μεταβατικής περιόδου για την ομαλή προσαρμογή της Ελληνικής γεωργίας και την σταδιακή απορρόφηση των οικονομικών επιπτώσεων(εισόδημα του γεωργού, αξία γης). Β. Πράσινη Ενίσχυση «Πρασίνισμα» της ΚΓΠ Θα καταβάλλεται μια υποχρεωτική πρόσθετη ενίσχυση στους γεωργούς που εφαρμόζουν γεωργικές πρακτικές «φιλικές» για το περιβάλλον, οι οποίες υπερβαίνουν τις υποχρεώσεις της πολλαπλής συμμόρφωσης. Δικαιούχοι θα είναι οι γεωργοί για τις εκτάσεις όπου ασκούν βιολογική γεωργία καθώς και εκείνοι που αναλαμβάνουν την υποχρέωση να εφαρμόζουν αμειψισπορά, να διατηρούν μόνιμους βοσκοτόπους ή να αφιερώνουν εκτάσεις σε οικολογικούς στόχους(αγρανάπαυση, ακαλλιέργητο περιθώριο, διατήρηση στοιχείων τοπίου κλπ). Σε αυτή την κατηγορία ενίσχυσης τα κράτη μέλη πρέπει να αφιερώνουν το 30% του εθνικού τους δημοσιονομικού φακέλου (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Γ. Προαιρετική ενίσχυση στους γεωργούς στις περιοχές με φυσικά μειονεκτήματα 55

63 Η ενίσχυση θα είναι στρεμματική και θα συμπληρώνει την ενίσχυση που παρέχεται στις περιοχές αυτές από το 2 ο πυλώνα. Για το σκοπό αυτό τα κράτη μέλη μπορούν να χρησιμοποιήσουν έως 5% του εθνικού τους δημοσιονομικού αποθέματος. Οι εκμεταλλεύσεις που βρίσκονται σε τέτοιες περιοχές δεν μπορούν να είναι ανταγωνιστικές με όρους αγοράς. Δεν εξασφαλίζουν επαρκές εισόδημα στον παραγωγό, με αποτέλεσμα να απειλείται η βιωσιμότητα τους και κατ επέκταση η διατήρηση της κοινωνικής και οικονομικής δραστηριότητας των περιοχών αυτών (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Δ. Υποχρεωτική πρόσθετη ενίσχυση για τους νέους αγρότες Αφορά όσους αρχίζουν τη γεωργική τους δραστηριότητα, είναι κάτω των 40ετών και διαθέτουν επαγγελματικά προσόντα. Η ενίσχυση θα είναι ετήσια και θα διαρκεί ως 5 χρόνια. Για το σκοπό αυτό τα κράτη μέλη μπορούν να χρησιμοποιήσουν έως 2% του εθνικού τους δημοσιονομικού φακέλου. Οι νέοι είναι φορείς καινοτομίας, ενσωματώνουν πιο εύκολα τις νέες τεχνολογίες και αξιοποιούν τις προοπτικές της έξυπνης, βιώσιμης και πράσινης ανάπτυξης. Η παραγωγική αναδιάρθρωση και η αύξηση της ανταγωνιστικότητας δεν μπορεί να γίνει χωρίς αυτούς (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Ε. Συνδεδεμένες ενισχύσεις Στην νέα ΚΑΠ θα υπάρχουν προαιρετικά καθεστώτα ενισχύσεων που συνδέονται με κάποια συγκεκριμένα είδη παραγωγής. Θα μπορεί να διατεθεί για το σκοπό αυτό έως 5% του εθνικού δημοσιονομικού φακέλου. Τα κριτήρια είναι κοινωνικά, οικονομικά, δυσκολίες που σχετίζονται με την περιοχή και την καλλιέργεια και η σημασία του παραγωγικού κλάδου. Το όριο του 5% μπορεί να ξεπεραστεί μετά από έγκριση της επιτροπής. Διατηρείται η ειδική ενίσχυση για το βαμβάκι (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). ΣΤ. Ενίσχυση για τους μικρούς αγρότες Προτείνεται ένα απλουστευμένο καθεστώς για τους μικρούς αγρότες, που θα ορίζονται με κριτήριο είτε τις ενισχύσεις που εισπράττουν, είτε το μέγεθος της εκμετάλλευσης τους. Σκοπός της πρότασης είναι η μείωση του διοικητικού βάρους. Το κατ αποκοπή ποσό ενίσχυσης για τους μικρούς αγρότες θα κυμαίνεται από 500 ως 1000 και θα αντικαταστήσει όλες τις υπόλοιπες ενισχύσεις που εισπράττουν. Για το σκοπό αυτό τα κράτη μέλη μπορούν να χρησιμοποιήσουν έως 10% του εθνικού τους δημοσιονομικού φακέλου. Όσοι αγρότες επιλέξουν να ενταχθούν στο καθεστώς θα έχουν λιγότερες και απλούστερες υποχρεώσεις(π.χ. πολλαπλή συμμόρφωση, υποχρεώσεις πράσινης ενίσχυσης) (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Ενεργοί αγρότες(στόχευση των ενισχύσεων) Οι άμεσες ενισχύσεις προτείνεται να χορηγούνται μόνο στους ενεργούς αγρότες. Δεν θα δίνονται δηλαδή ενισχύσεις σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα, των οποίων οι ετήσιες εισπράξεις 56

64 από τη γεωργική δραστηριότητα είναι μικρότερες του 5% των συνολικών εσόδων τους. Εξαιρούνται από τη διάταξη αυτή οι γεωργοί που έχουν εισπράξει κάτω από ευρώ ως άμεσες ενισχύσεις για το προηγούμενο έτος (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Ευελιξία στη χρηματοδότηση των δύο πυλώνων Από την 1η Αυγούστου 2013,τα κράτη μέλη μπορούν να αποφασίσουν να μεταφέρουν έως και 5% των πόρων του 1 ου στο 2 ο πυλώνα της ΚΑΠ. Σε ορισμένα κράτη μέλη (και τα οποία έχουν χαμηλές ενισχύσεις στον 1 ο πυλώνα) δίνεται και η αντίστροφη δυνατότητα, η μεταφορά δηλαδή πόρων από τον 2 ο στον 1 ο πυλώνα (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Στον Πίνακα 4.2, που ακολουθεί, φαίνονται συνοπτικά οι προτεινόμενοι τύποι ενισχύσεων μέσω του πρώτου πυλώνα της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής για την περίοδο Πίνακας 4.2.: Ενισχύσεις μέσω του πρώτου πυλώνα της ΚΑΠ (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014) Τύπος ενίσχυσης Ποσοστό του εθνικού Προαιρετική/Υποχρεωτική δημοσιονομικού φακέλου Βασική ενίσχυση Ό,τι απομείνει μετά την Υποχρεωτική αφαίρεση των άλλων πληρωμών Πράσινη Ενίσχυση 30% Υποχρεωτική Περιοχές με φυσικά Ως 5% Προαιρετική μειονεκτήματα Συνδεδεμένη ενίσχυση Ως 5% (με έγκριση της Προαιρετική Επιτροπής το ποσοστό μπορεί να αυξηθεί) Μικροί παραγωγοί Ως 10% Υποχρεωτική Νεοεισερχόμενοι παραγωγοί Ως 2% Υποχρεωτική Εθνικό απόθεμα Ως 3% Υποχρεωτική Κανονισμός για την Αγροτική ανάπτυξη - 2ος πυλώνας ΚΑΠ Προβλέπεται και εδώ ανακατανομή των πόρων ανάμεσα στα κράτη-μέλη. Η ανακατανομή αυτή θα βασίζεται σε αντικειμενικά κριτήρια που συνδέονται με τους στόχους πολιτικής, λαμβάνοντας υπόψη και την τρέχουσα κατανομή. Θα υπάρξουν δηλαδή όρια που θα περιορίζουν τις απώλειες για τα κράτη-μέλη. Ολιγότερο αναπτυγμένες περιοχές θα συνεχίσουν να επωφελούνται από υψηλότερα ποσοστά συγχρηματοδότησης. Το ίδιο θα 57

65 ισχύει και για ορισμένα μέτρα, όπως εκείνα που σχετίζονται με τη μεταφορά γνώσεων, τις ομάδες παραγωγών, τη συνεργασία και την πρωτοβουλία Leader (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Τα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης θα βασίζονται στους ευρύτερους πολιτικούς στόχους σε σχέση με την κλιματική αλλαγή, την ενέργεια και την βιοποικιλότητα. Οι στόχοι που τίθενται είναι: 1. Βιώσιμη παραγωγή τροφίμων 2. Βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων και αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής 3. Ισόρροπη εδαφική ανάπτυξη Προσδιορίζονται και 6 κοινοτικές προτεραιότητες εκτός των τριών βασικών στόχων: 1. Προώθηση της μεταφοράς γνώσης στη γεωργία και τα δάση 2. Ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της βιωσιμότητας των εκμεταλλεύσεων 3. Προώθηση της οργάνωσης της αγροδιατροφικής αλυσίδας και διαχείριση του κινδύνου στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις 4. Διατήρηση και βελτίωση των οικοσυστημάτων που εξαρτώνται από τη γεωργία 5. Προώθηση της αποτελεσματικότητας στη χρήση των πόρων και μετάβαση σε μια οικονομία μειωμένων εκπομπών άνθρακα (μέτρο για την αντιμετώπιση του προβλήματος της κλιματικής αλλαγής) 6. Αξιοποίηση του δυναμικού απασχόλησης και προώθηση της ανάπτυξης στις αγροτικές περιοχές Στο νέο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης προβλέπεται να μείνουν περίπου 20 μέτρα έναντι των 40 που υπάρχουν στο αντίστοιχο σημερινό (ΥΠΑΑΤ, 2011). Τα κράτη μέλη θα μπορούν να καταρτίζουν θεματικά τοπικά υποπρογράμματα, για να αντιμετωπίζουν ειδικές ανάγκες σε σημαντικές περιοχές. Τα προγράμματα αυτά θα στοχεύουν σε έναν από τους τέσσερις τομείς: νέοι αγρότες-μικρές εκμεταλλεύσεις -ορεινές περιοχές - μικρές αλυσίδες εφοδιασμού. Θα μπορούν επίσης να καταρτίζονται και τομεακά προγράμματα, τα οποία αναφέρονται σε αναδιάρθρωση κλάδων φυτικής και ζωικής παραγωγής, σύμφωνα με τις ανάγκες κάθε κράτους μέλους. Προβλέπεται ομαδοποίηση δράσεων διαφορετικών τύπων ενίσχυσης, με στόχο την ολοκληρωμένη προσέγγιση και την αύξηση της προστιθέμενης αξίας τους. Η ομαδοποίηση δράσεων στοχεύει επιπλέον σε αυξημένη ευελιξία και απλοποίηση στην υλοποίησή τους (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Οι ενισχύσεις για τις περιοχές με φυσικά μειονεκτήματα θα συνεχίσουν να δίνονται από το 2 ο πυλώνα. Όμως, μέρος των ενισχύσεων για τις περιοχές αυτές μεταφέρεται προαιρετικά στις άμεσες ενισχύσεις του 1 ου πυλώνα. Προβλέπεται ετήσια ενίσχυση για απώλειες εισοδήματος σε περιοχές Natura και για υποχρεώσεις που απορρέουν από την Οδηγία για τα νερά, εφόσον ο γεωργός αναγκάζεται να αλλάξει ριζικά τις πρακτικές που εφαρμόζει. 58

66 Προβλέπονται μέτρα για διαχείριση κρίσεων και ασφάλεια έναντι κινδύνων. Επιδοτούνται οι γεωργοί για σύναψη ασφαλιστικών συμβολαίων, τα οποία καλύπτουν κλιματικά φαινόμενα και εμφάνιση ασθενειών που καταστρέφουν πάνω από το 30% της παραγωγής. Δίνεται δυνατότητα στα κράτη μέλη να επιδοτήσουν τη σύσταση ειδικών αμοιβαίων κεφαλαίων, με συγκεκριμένα χρηματοδοτικά όρια. Θα μπορούν επίσης να χρηματοδοτούνται από το 2ο πυλώνα της ΚΑΠ εργαλεία για τη σταθεροποίηση του εισοδήματος, όταν υπάρχει μείωση πάνω από 30% σε σχέση με το μ. ό. της προηγούμενης τριετίας. Η αντιστάθμιση φθάνει μέχρι και το 70% της απώλειας εισοδήματος (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Οι ενισχύσεις για επενδύσεις θα αφορούν γεωργικές εκμεταλλεύσεις ή αγροτικές μικρομεσαίες επιχειρήσεις. Το ποσοστό χρηματοδότησης από την ΕΕ προτείνεται 40%(60% στις περιφέρειες σύγκλισης),με προσαύξηση 20% για την εγκατάσταση των νέων γεωργών και για επενδύσεις σε περιοχές με φυσικά μειονεκτήματα. Προτείνεται η χρηματοδότηση για «συνεργασία» μεταξύ των παραγωγών, που παρέχεται για την ανάπτυξη νέων προϊόντων και τεχνολογιών αλλά και για ευρύτερες συλλογικές προσπάθειες, που έχουν στόχο τη συντόμευση των αλυσίδων εφοδιασμού ή την επίτευξη κάθετης/οριζόντιας ανάπτυξης. Δίνεται έμφαση στην πρωτοβουλία Leader, με ελάχιστο ποσοστό 5% του προϋπολογισμού αγροτικής ανάπτυξης. Δημιουργείται «Ευρωπαϊκή Σύμπραξη Καινοτομίας» για την υποστήριξη της καινοτομίας στη γεωργική παραγωγικότητα και στην αειφορία. Έτσι θα διευκολυνθεί η δικτύωση ομάδων διαχείρισης, συμβουλευτικών υπηρεσιών και ερευνητών. Μέρος των δικτύων αυτών θα αποτελούν και επιχειρησιακές ομάδες, οι οποίες θα συνιστώνται από αγρότες, ερευνητές, συμβούλους και επιχειρηματίες, που δραστηριοποιούνται στον αγροδιατροφικό τομέα και θα καταρτίζουν σχέδια εφαρμογής σε επιμέρους «πακέτα εργασίας» στην καινοτομία στον αγροτικό τομέα (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Στόχος του δικτύου είναι η δημιουργία προστιθέμενης αξίας με την καλύτερη σύνδεση έρευνας και γεωργικής πρακτικής, η ταχύτερη μεταφορά καινοτόμων λύσεων στην πράξη καθώς και η πληροφόρηση της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με τις ανάγκες του γεωργικού τομέα για έρευνα. Τα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης θα πρέπει να προσαρμόζονται στο νέο, κοινό για όλα τα διαρθρωτικά ταμεία, Πλαίσιο Στρατηγικής της ΕΕ, με στόχο τον καλύτερο συντονισμό μεταξύ του 2 ου πυλώνα της ΚΑΠ και των πολιτικών για τη συνοχή και την περιφερειακή ανάπτυξη (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Με στόχο την αύξηση της αποτελεσματικότητας και αποδοτικότητας των διαρθρωτικών ταμείων προτείνεται να θεσπιστεί ένα κοινό στρατηγικό πλαίσιο για όλα τα ταμεία μεταξύ των οποίων και το ΕΓΤΑΑ. Η Επιτροπή θα συνάψει με κάθε κράτος μέλος σύμβαση εταιρικής σχέσης, η οποία θα συγκεντρώνει όλες τις δεσμεύσεις που έχει αναλάβει κάθε χώρα με 59

67 σκοπό την επίτευξη των ευρωπαϊκών στόχων. Πριν από την καταβολή των προβλεπόμενων κονδυλίων, οι αρχές κάθε χώρας θα πρέπει να μπορούν να αποδείξουν ότι έχει θεσπιστεί το κατάλληλο στρατηγικό, κανονιστικό και θεσμικό πλαίσιο για να διασφαλιστεί η αποτελεσματική χρήση των πόρων. Έτσι, λοιπόν, η αποδέσμευση κονδυλίων θα εξαρτάται από τις επιδόσεις και αναμένεται να ληφθούν μέτρα για να διασφαλιστεί ότι η αποτελεσματικότητα των πόρων δεν θα υπονομεύεται από ακατάλληλες μακροπρόθεσμες δημοσιονομικές πολιτικές (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014) Προσαρμογή της ΚΑΠ στην περιοχή μελέτης Η νέα Κοινή Αγροτική Πολιτική μπορεί να εφαρμοστεί στην περιοχή μελέτης με ποικίλες μορφές τόσο μέσω των άμεσων ενισχύσεων - 1ος Πυλώνας όσο και μέσω των επιδοτήσεων για την ανάπτυξη της υπαίθρου - 2ος Πυλώνας. Η νέα ΚΑΠ θα καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το μέλλον των αγροτών της περιοχής και κυρίως αυτούς που ασχολούνται με την καλλιέργεια φασολιού με μέτρα για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας μέσω καινοτόμων μεθόδων παραγωγής και διαφοροποιημένων δραστηριοτήτων υπό το πρίσμα βιώσιμων διαχειριστικών πρακτικών. Σημαντικές επιδοτήσεις παρέχουν τα όσπρια καθώς προβλέπονται, εκτός από την άμεση βασική ενίσχυση και συνδεδεμένες ενισχύσεις με την παραγωγή οσπρίων (ΥΠΑΑΤ, 2011). Το μεγάλο βέβαια πλεονέκτημα για τα όσπρια είναι πως πέραν του γεγονότος ότι έχουν ήδη κερδίσει μια θέση ανάμεσα στις καλλιέργειες που θα λάβουν συνδεδεμένη ενίσχυση από την Ε.Ε. κατά την επόμενη προγραμματική περίοδο , η νέα ΚΑΠ θα παρέχει τη δυνατότητα για χορήγηση επιδότησης ενός επιπλέον ποσοστού 2% σε όσους παράγουν πρωτεϊνούχα φυτά, όπως τα ψυχανθή (φακές, ρεβίθια, φασόλια, κουκιά, κ.ά.). Επιπρόσθετα, ποσοστό 5% από τον εθνικό φάκελο θα διατεθεί στους αγρότες ορεινών και μειονεκτικών περιοχών, όπως είναι η Πρέσπα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις παραλίμνιες περιοχές και άλλα φυσικά συστήματα παρουσιάζουν οι επιλεγμένες παρεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον που ενσωματώνονται από την περιβαλλοντική πολιτική με πρόσθετες ενισχύσεις σε όσους εφαρμόζουν γεωργικές πρακτικές επωφελείς για το κλίμα και το περιβάλλον (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Αισιόδοξες προοπτικές, από τις προωθούμενες νέες καλλιέργειες και πρακτικές, θεωρείται ότι δημιουργούνται για τα προϊόντα βιολογικής καλλιέργειας. Η καλλιέργεια των βιολογικών οσπρίων είναι μια δυνατότητα που μπορεί να δώσει αυξημένο εισόδημα στους παραγωγούς, επειδή αυτά τα όσπρια δεν θα δέχονται την πίεση από τις εισαγωγές οσπρίων από γειτονικές χώρες και οι τιμές πώλησης είναι αυξημένες σε σχέση με τα παραγόμενα με συμβατικό τρόπο. Με αυτόν τον τρόπο επιδοτείται η βιολογική καλλιέργεια των οσπρίων με 160 ευρώ ανά στρέμμα για τους νέους βιοκαλλιεργητές και 123 ευρώ ανά στρέμμα για τους παλιούς (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). 60

68 Η καλλιέργεια δε των βιολογικών οσπρίων τυγχάνει πενταετούς επιδότησης όπως και η ενίσχυση γεωργών νεαρής ηλικίας, ενώ στο πλαίσιο του μέτρου για τις γεωργοπεριβαλλοντικές ενισχύσεις προβλέπονται ενισχύσεις για τις καλλιέργειες φασολιών. Επίσης, ενισχύεται η καλλιέργεια, διατήρηση και αναπαραγωγή επιλέξιμων τοπικών ποικιλιών οσπρίων σε περιοχές Natura Προϊόντα όπως τα φασόλια αποτελούν μια ευκαιρία για νεοεισερχόμενους αγρότες (ηλικίας κάτω των 40 ετών ) με 25% επιπλέον επί της βασικής ενίσχυσης και για μικροκαλλιεργητές (κατ αποκοπή ενίσχυση) που θα ήθελαν να ασχοληθούν με την καλλιέργεια των φασολιών και αυτό γιατί η Ελλάδα είναι ελλειμματική στην παραγωγή φασολιών. Ενώ τα εδάφη της χώρας είναι τα πλέον κατάλληλα για να ευδοκιμήσουν τα όσπρια, εντούτοις πάνω από το 60% των οσπρίων είναι ξένης προέλευσης. Ο δεύτερος πυλώνας (δηλαδή το Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης ) δίνει τη δυνατότητα να ενισχυθεί η επιχειρηματική κατεύθυνση των παραγωγών ή των οργανώσεων τους ώστε να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητά τους με συνεργασίες και να υπάρχει διάχυση της γνώσης, της τεχνολογίας και της καινοτομίας (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Το άρθρο 46 του Κανονισμού 1305/2013 της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής με τίτλο «Επενδύσεις άρδευσης» περιγράφει τους όρους με τους οποίους επενδύσεις άρδευσης μπορούν να κριθούν επιλέξιμες για επιχορήγηση μέσω της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής. Στο πλαίσιο, λοιπόν, αυτού του άρθρου μπορούν να ενταχθούν δράσεις σχετικές με τη διαχείριση του αρδευτικού νερού στην περιοχή των Πρεσπών. Ορισμένα παραδείγματα τέτοιων δράσεων που αφορούν στην περιοχή των Πρεσπών περιλαμβάνουν τη μελέτη του αρδευτικού δικτύου των Πρεσπών (Κωδικός μέτρου: ΣΜ08-010) και την εφαρμογή θερμικής δορυφορικής τηλεπισκόπησης για την εκτίμηση κατανάλωσης αρδευτικού νερού. Επικεντρώνοντας στις προσαρμογές που μπορούν να γίνουν στην περιοχή ως προς τη βιώσιμη διαχείριση του υδατικού δυναμικού στον αγροτικό τομέα και ειδικότερα με την εξειδίκευση παρεμβάσεων,όπως για παράδειγμα σε τεχνικές υποδομές, προκύπτει η ανάγκη έργων που σχετίζονται με την πολιτική των υδάτων (ΠΑΣΕΓΕΣ, 2014). Τα έργα αυτά αφορούν: Συστήματα εξοικονόμησης αρδευτικού νερού στα υφιστάμενα αρδευτικά έργα. Εγκατάσταση συστημάτων παρακολούθησης του υδατικού δυναμικού Αντικατάσταση εξοπλισμού σε ήδη υπάρχοντα αρδευτικά έργα με σύγχρονο Επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων υγρών αστικών λυμάτων για χρήση σε καλλιέργειες Κατασκευή μικρών φραγμάτων σε επιλεγμένες θέσεις ή /και δημιουργία υδατοδεξαμενών Το άρθρο 29 του κανονισμού 1305/2013 αφορά στη Βιολογική Γεωργία, πρακτική η οποία εφαρμόζεται στην περιοχή μελέτης και η οποία μπορεί να ενισχυθεί από αυτόν τον μηχανισμό. 61

69 Το άρθρο 30 του ίδιου Κανονισμού αφορά στην ενίσχυση των περιοχών του Natura 2000 και η περιοχή μπορεί να επωφεληθεί του μέτρου αυτού, καθώς ανήκει σε μεγάλο βαθμό στο δίκτυο προστασίας Natura Η νέα ΚΑΠ προβλέπει, επίσης, ενισχύσεις για ορεινές περιοχές και περιοχές με φυσικά ή άλλα ειδικά μειονεκτήματα. Τις διατάξεις για την εφαρμογή τέτοιων ενισχύσεων περιλαμβάνουν τα άρθρα 31 και 32 του κανονισμού 1305/2013 της ΚΑΠ, σύμφωνα με τα οποία μια περιοχή οφείλει να πληροί σε ορισμένο ποσοστό έκτασης κάποια κριτήρια ώστε να οριστεί ως περιοχή με φυσικά μειονεκτήματα. Τέλος, το άρθρο 35 με τίτλο «Συνεργασία» αφορά, ανάμεσα στα άλλα, τη δημιουργία αλυσίδων προώθησης προϊόντων και τη δημιουργία συμπλεγμάτων φορέων (clusters). Με το μηχανισμό αυτού του άρθρου μπορούν να ενισχυθούν δράσεις για την προώθηση τοπικών και βιολογικών προϊόντων. 4.3 Η καλλιέργεια φασολιού στην περιοχή των Πρεσπών Φασόλια Πρεσπών και «προϊόντα προστατευόμενης περιοχής» Τα φασόλια της Πρέσπας ανήκουν στον «αναρριχώμενο συνεχή τύπο με μακρύ αδύναμο βλαστό που χρειάζεται υποστήριγμα και έχει συνεχή άνθιση». Το πότε ακριβώς ξεκίνησε εντατικά η καλλιέργεια του φασολιού στη Φλώρινα δεν είναι γνωστό. Στις δεκαετίες του 1930 και 1940 αναφορές ταξιδιωτικών κειμένων σημειώνουν ήδη τη συστηματική καλλιέργειά τους (Σαραντάκης, 2010). Τρείς ποικιλίες φασολιών καλλιεργούνται: τα πλακέ (μικρά),οι ελέφαντες και οι γίγαντες. Η διαφοροποίηση των δύο κατηγοριών γίνεται βάσει του μεγέθους τους: Ελέφαντες (40-45 φασόλια/100 g) Γίγαντες (45-55 φασόλια/100g) Έχουν, μάλιστα, γίνει τοπική παράδοση εδώ και πολλές γενεές (Πάπια, 2010). Η ποιότητα τους οφείλεται στο συνδυασμό του μικροκλίματος και στην εδαφολογική σύσταση της περιοχής της καλλιέργειας τους στις συνεχόμενες αγροτικές περιοχές των κοινοτήτων Μικρολίμνης, Καρυών, Λευκώνος, Πλατέως, Λαιμού, Αγ. Γερμανού, Αγ. Αχιλλείου, Βροντερού και Καλλιθέας. Τα φασόλια Πρεσπών έχουν αναγνωριστεί ως προϊόντα Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ένδειξης (Π.Γ.Ε.) αντί Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (Π.Ο.Π.) (Χαρδαλούπας, 2006). Επίσης, έχουν βραβευτεί σε 140 χώρες. Από το 2005, η Εταιρία Προστασίας Πρεσπών σε συνεργασία με τη WWF Ελλάς εξέτασαν, μέσω του προγράμματος One Europe, More Nature (OEMN) τη δυνατότητα θέσπισης ενός περιβαλλοντικού «σήματος» για τα γεωργικά προϊόντα της περιοχής των Πρεσπών και την αναγνώριση /πιστοποίησή τους ως «Προϊόντα Πάρκου Πρεσπών». Τα προϊόντα αυτά θα παράγονται με φιλικό τρόπο προς το περιβάλλον και με διαδικασίες 62

70 διασφάλισης της ιχνηλασιμότητάς τους, ότι δηλαδή παράγονται μόνο εντός της συγκεκριμένης περιοχής. Επίσης εξέτασαν, μέσω του προγράμματος με τίτλο One Europe, More Nature (OEMN), τη δυνατότητα θέσπισης ενός περιβαλλοντικού «σήματος» για τα γεωργικά προϊόντα της περιοχής και την αναγνώριση τους ως «προϊόντα προστατευόμενης περιοχής Πρεσπών». Η θεσμική υπόσταση της σήμανσης «προϊόντα προστατευόμενης περιοχής Πάρκου Πρεσπών» στηρίζεται σε εθνική νομοθεσία που επιτρέπει στους Φορείς Διαχείρισης να χορηγούν σήματα ποιότητας στα προϊόντα της περιοχής δικαιοδοσίας τους. Με τον τρόπο αυτό επιδιώκεται αφενός η προστασία του περιβάλλοντος μέσω της εφαρμογής μεθόδων καλλιέργειας που λαμβάνουν υπόψη τους τις ειδικές οικολογικές ανάγκες της περιοχής και αφετέρου, η διαφοροποίηση του παραγόμενου προϊόντος ως προϊόν που σέβεται την πολύτιμη φυσική κληρονομιά των Πρεσπών, την υγεία του καταναλωτή και έχει αυξημένη δυνατότητα διείσδυσης σε νέες αγορές Δράση για την πιστοποίηση «Προϊόντων Πάρκου Πρεσπών» Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις έχουν έκταση ίση με στρέμματα. Η εντατική καλλιέργεια των φασολιών είναι κατά πολύ η σημαντικότερη καλλιέργεια και οικονομική δραστηριότητα της περιοχής. Η καλλιέργεια των φασολιών ασκείται μέσω 3 καλλιεργητικών μοντέλων, τη συμβατική, την ολοκληρωμένη και τη βιολογική (Μίχος, 2012). Η Εταιρία Προστασίας Πρεσπών σε συνεργασία με άλλους αρμόδιους φορείς της περιοχής (π.χ. Φορέας Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών), επιχείρησαν την πραγματοποίηση μιας σειράς ενεργειών με απώτερο σκοπό την εφαρμογή μιας δράσης για την πιστοποίηση «Προϊόντων Πάρκου Πρεσπών» και την εγκατάσταση πιλοτικού προγράμματος με καλλιεργητές φασολιού Πρεσπών (Πάπια, 2010). Η πιλοτική φάση: Έτσι, κατά την περίοδο έλαβε χώρα η δοκιμαστική εφαρμογή του συστήματος σήμανσης προϊόντος Πάρκου Πρεσπών. Συγκεκριμένα το 2007 τέθηκε σε εφαρμογή για πρώτη χρονιά, πιλοτικό πρόγραμμα με τη συμμετοχή 15 παραγωγών φασολιού, με καταγραφές για τις περιβαλλοντικές και οικονομικές πτυχές της καλλιέργειας του φασολιού και των γεωργικών πρακτικών που εφαρμόζονται από τους συμμετέχοντες παραγωγούς. Στη συνέχεια η δοκιμαστική εφαρμογή συνεχίστηκε και για το 2008 με στόχο την περαιτέρω ενίσχυση και επαλήθευση των συμπερασμάτων που προήλθαν από την καλλιεργητική περίοδο Το δοκιμαστικό πρόγραμμα του 2008 εφαρμόστηκε σε 114 αγροτεμάχια και αφορούσε τις περιοχές Πύλης και του Λαιμού (Αγ. Γερμανός, Καρυές, Λαιμός, Λευκώνα), ενώ οι πρακτικές που εξετάστηκαν ήταν η συμβατική, η ολοκληρωμένη και η βιολογική παραγωγή. Ο πρωταρχικός σκοπός του συστήματος σήμανσης «Προϊόντος προστατευόμενης περιοχής Πάρκου Πρεσπών» μέσω του προγράμματος One Europe, More Nature, ήταν η 63

71 αειφόρος ανάπτυξη της περιοχής, συνδυάζοντας την τοπική γεωργική παραγωγική διαδικασία με την προστασία και διατήρηση του φυσικού πλούτου (κατάσταση κοινού οφέλους). Τα κύρια μέσα για την υλοποίηση αυτού του σκοπού ήταν η ανάπτυξη φιλοπεριβαλλοντικών γεωργικών πρακτικών προσαρμοσμένων στις τοπικές ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της περιοχής, οι οποίες τεκμηριωμένα θα εξασφαλίζουν ικανοποιητική παραγωγή, προσφέροντας παράλληλα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα για την προώθηση του προϊόντος στην αγορά. Το ανταγωνιστικό πλεονέκτημα προκύπτει από τη πλήρωση βασικών (ή και ειδικότερων) απαιτήσεων της σύγχρονης και οργανωμένης αγοράς επί της μεθόδου παραγωγής, τη σήμανση ιχνηλασιμότητας του προϊόντος, καθώς και την ελαχιστοποίηση του κόστους παραγωγής. Όπως έχει αναφερθεί, το φασόλι αποτελεί μονοκαλλιέργεια στην περιοχή των Πρεσπών αποδίδοντας ικανοποιητικό εισόδημα και καθιστώντας έτσι δύσκολη την αποδοχή της εναλλαγής καλλιεργειών από τους ντόπιους παραγωγούς. Οι απαιτήσεις του Πρωτοκόλλου παραγωγής ορίζουν την υποχρεωτική εφαρμογή στάγδην άρδευσης, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο με κρατική μέριμνα λόγω υψηλού κόστους για την εγκατάσταση δικτύου στην περιοχή των Πρεσπών (Πάπια, 2010). Κατά τις δύο χρονιές εφαρμογής του πιλοτικού προγράμματος χορηγήθηκε δοκιμαστική σήμανση ιχνηλασιμότητας στους ενδιαφερόμενους παραγωγούς που συμμετείχαν και τήρησαν την προαπαιτούμενη διαδικασία. Βασικός στόχος του συστήματος σήμανσης από την εφαρμογή του Πρωτοκόλλου παραγωγής, ήταν η μείωση του κόστους παραγωγής μέσα από την ελαχιστοποίηση των εισροών και την εφαρμογή βέλτιστων καλλιεργητικών πρακτικών. Αστάθμητοι παράγοντες, όπως το κόστος ενοικίασης των αγροτεμαχίων, αποτελούν περιορισμό στη μείωση του συνολικού κόστους παραγωγής. Ωστόσο, υπήρχαν ενδείξεις από την ανάλυση κόστους ότι, οι αποδόσεις των αγροτεμαχίων βιολογικής γεωργίας, η οποία είναι η πλέον αποδεκτή φιλοπεριβαλλοντική γεωργική πρακτική, σε συνδυασμό με τις τιμές που απολαμβάνουν οι ντόπιοι παραγωγοί μπορούν να αποφέρουν ικανοποιητικό κέρδος (Μίχος, 2012). Επιπλέον η συμμόρφωση με τις απαιτήσεις του Πρωτοκόλλου παραγωγής, οι οποίες (ή μέρος τους) αποτελούν και απαιτήσεις της οργανωμένης αγοράς, μπορεί να επιφέρει βελτίωση των όρων εμπορίας και να προσδώσει ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στο προϊόν. Συνοψίζοντας, οι ανάγκες του συστήματος σήμανσης για επιτυχημένη διάθεση του προϊόντος στην οργανωμένη αγορά ήταν: 1. Ενημέρωση των παραγωγών για απαιτήσεις οργανωμένης αγοράς επί της διαδικασίας παραγωγής και παρακολούθηση/καταγραφή της επαρκούς τήρησής τους. 2. Οργανωμένη διάθεση του προϊόντος για μεγαλύτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα στις απαιτήσεις της αγοράς. 64

72 3. Οργάνωση των παραγωγών για αποτελεσματική κάλυψη των αναγκών τους σε τεχνική υποστήριξη και υπηρεσίες. 4. Πιστοποίηση της εφαρμογής των προδιαγραφών παραγωγής από ανεξάρτητο φορέα. 5. Επικοινωνία και προώθηση της σήμανσης «Προϊόντος προστατευόμενης περιοχής Πάρκου Πρεσπών» (Σαββίδης Μ., Καρφόπουλος Σ., Χαρδαλούπας Ι., 2009). Η ολοκληρωμένη διαχείριση στην παραγωγή του φασολιού, κάτω υπό την οποία διαχειρίζεται το 50% της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης με φασόλια, εισήχθη για πρώτη φορά το 2004 αφού σημαντικό μέρος των συμβατικών αγροτών αποφάσισαν να μετατρέψουν το μοντέλο της καλλιέργειας. Μια από τις θετικές πλευρές που πηγάζουν από την εφαρμογή της ολοκληρωμένης διαχείρισης είναι η χαμηλότερη κατά 50% κατανάλωση των αγροχημικών εξαιτίας της σωστής χρήσης, γεγονός το οποίο συνεισφέρει σε μια κατά προσέγγιση 50% μείωση του κόστους παραγωγής (Καζόγλου, 2005). Η βιολογική καλλιέργεια στην περιοχή εφαρμόζεται σε μικρή κλίμακα συγκρινόμενη με τα άλλα δύο καλλιεργητικά μοντέλα. Ξεκίνησε το 2001 με έναν γεωργό και σήμερα καταλαμβάνει το 3,3%της συνολικής καλλιεργούμενης έκτασης με φασόλια και απασχολεί 15 γεωργούς. Η αύξηση των ατόμων που ασχολούνται με τη βιολογική καλλιέργεια και η συνολική βιολογική καλλιεργούμενη έκταση στην Ελληνική Πρέσπα από το 1991 μέχρι το 2005 είναι αξιοσημείωτη, καθώς είναι πολύ σημαντική για περίοδο 14 χρόνων (Καζόγλου,2005). Στην ελληνική Πρέσπα οι μονάδες μεταποίησης και το εμπόριο των τοπικών προϊόντων που υπάρχουν στην περιοχή παρουσιάζουν σοβαρά προβλήματα ιδιαίτερα όσον αφορά τα φασόλια και τα διάφορα κτηνοτροφικά προϊόντα. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια, οι προσπάθειες που έχουν γίνει οδηγούν σε αντίθετη κατεύθυνση και μερικές πρωτοβουλίες άρχισαν να καρποφορούν. Συγκεκριμένα, η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Πρεσπών με την επωνυμία «Πελεκάνος» έχει κατασκευάσει συσκευαστήριο φασολιών με πιστοποίηση των φασολιών που καλλιεργούνται σύμφωνα την αρχή της ολοκληρωμένης διαχείρισης παρασίτων IPM ( intergrated pest management ), προωθώντας τα φασόλια Πρεσπών. Εξάλλου, η πρόσφατη αυξανόμενη ζήτηση για βιολογικά γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για πρωτοβουλίες σχετικά με τη μεταποίηση τοπικών προϊόντων. 65

73 Κεφάλαιο 5 Προτεινόμενες δράσεις στον τομέα της άρδευσης για την περιοχή της υπολεκάνης Πρεσπών 5.1 Μέθοδος άρδευσης Ανάλυση υφιστάμενης κατάστασης Εισαγωγικά Γενικά, θεωρείται ότι η χρήση προηγμένων τεχνολογιών, κατάλληλων νομοθετικών ρυθμίσεων και οικονομικών μέτρων καθώς και η προώθηση διεθνών συμβάσεων και συμφωνιών, μπορούν να καταλήξουν σε σημαντική εξοικονόμηση φυσικών πόρων και βελτίωση της ποιότητας του περιβάλλοντος (Λατινόπουλος, 2011). Οι πιέσεις στους φυσικούς πόρους και στο περιβάλλον συνεχώς αυξάνονται. Η πρόκληση που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα είναι, πώς θα παράγει την απαιτούμενη αυξανόμενη ζήτηση της τροφής με βιώσιμους τρόπους, από τη μία και πώς θα περιορίσει τις δυσμενείς επιπτώσεις στο ευρύτερο περιβάλλον μέσα σε αποδεκτά όρια, από την άλλη. Το θέμα είναι εάν, η οποιαδήποτε απειλή στους φυσικούς πόρους και η δημιουργία των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, οι οποίες συσχετίζονται με τη μεγαλύτερη παραγωγή και κατανάλωση, μπορούν να συγκρατηθούν εντός ορίων έτσι ώστε να μην απειλήσουν τη βιώσιμη ανάπτυξη. Προκειμένου η γεωργία να καταφέρει να επιτύχει τη διπλή πρόκληση, της αυξημένης παραγωγής των τροφίμων και τη διατήρηση-διαχείριση των υπηρεσιών του οικοσυστήματος, δημιουργείται η ανάγκη της επιτάχυνσης και της μετάβασης της προς μια βιώσιμη γεωργία (Πάπια, 2010). Η γεωργία αποτελεί την πρωταρχική δραστηριότητα της περιοχής μελέτης και όπως είναι κατανοητό, οι γεωργικές δραστηριότητες απαιτούν τη χρήση νερού. Όπως θα παρουσιαστεί στη συνέχεια, το σύνολο των αρδευτικών αναγκών της περιοχής μελέτης καλύπτεται από υδατικούς πόρους της περιοχής. Για αυτόν το λόγο, κρίνεται απαραίτητη η ποσοτική ανάλυση των απολήψεων ύδατος από τους υδατικούς πόρους της περιοχής Απολήψεις υδάτων 66

74 Οι απολήψεις υδάτων από τους υδατικούς πόρους της περιοχής μελέτης, όπως αναφέρθηκε, καλύπτουν τις αρδευτικές ανάγκες του συνόλου της περιοχής. Όπως έχει αναφερθεί, στην περιοχή καλλιεργείται ποικιλία ειδών, όμως οι καλλιέργειες φασολιού καταλαμβάνουν έκταση στρεμμάτων σε σύνολο καλλιεργούμενων στρεμμάτων, δηλαδή ένα ποσοστό 58%. Το σύνολο των ετησίων απολήψεων ύδατος που αφορά τις καλλιέργειες φασολιού στο σύνολο της περιοχής μελέτης εκτιμάται ίσο με m 3 ενώ μία μέση τιμή των εκτιμώμενων συνολικών απαιτήσεων για άρδευση από τις διάφορες μεθόδους που προτείνει η ως άνω πηγή είναι ίση με m 3 (ΥΠΕΚΑ, 2014). Αυτό υποδεικνύει πως το 60% των απολήψεων για άρδευση στην περιοχή μελέτης οφείλεται στις καλλιέργειες φασολιού. Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθεί το γεγονός ότι για την περιοχή έχει αναφερθεί πως οι ανάγκες για την ύδρευση/άρδευση καλύπτονται σε μικρό μόνο βαθμό από υπόγειους υδατικούς πόρους. Επομένως, στο εξής θα δοθεί μεγαλύτερο βάρος στην χρήση υδάτων από επιφανειακούς υδατικούς πόρους. Για αυτούς, προκύπτει ότι στην περιοχή μελέτης χρησιμοποιούνται ετησίως συνολικά 4,65 hm 3 1 για άρδευση και 0,35 hm 3 για ύδρευση. Τα μεγέθη αυτά αντιστοιχούν σε ποσοστά 94% για την άρδευση και 6% για ύδρευση Περιγραφή υπάρχοντος αρδευτικού δικτύου Με βάση και τα δεδομένα που αναφέρθηκαν αμέσως παραπάνω, γίνεται εμφανές πως η άρδευση στην περιοχή μελέτης διαδραματίζει ύψιστης σημασίας ρόλο σε ό,τι αφορά τις καταναλώσεις νερού. Κρίνεται, λοιπόν, απαραίτητη η περιγραφή του καθεστώτος άρδευσης στην περιοχή. Οι γεωργικές εκτάσεις της περιοχής μελέτης αρδεύονται από δύο αρδευτικά δίκτυα. Το Δ.Δ. Αγίου Αχιλλείου εξυπηρετείται από δίκτυο στάγδην άρδευσης, υπό την εποπτεία του Δήμου Πρεσπών και καλύπτει εκτάσεις 855 στρεμμάτων (ΕΛ.ΣΤΑΤ., 2008). Το υπόλοιπο μέρος των αρδευόμενων γεωργικών εκτάσεων εξυπηρετείται από επιφανειακό αρδευτικό δίκτυο με ανοιχτές διώρυγες, του οποίου την εποπτεία έχει ο Τοπικός Οργανισμός Εγγείων Βελτιώσεων (Τ.Ο.Ε.Β.) Πρεσπών. Το δίκτυο αυτό αρδεύει καλλιέργειες φασολιών συνολικής έκτασης στρεμμάτων περίπου. Από το δίκτυο αυτό τα στρέμματα αρδεύονται με νερό που αντλείται από τη Λίμνη Μικρή Πρέσπα, ενώ στρέμματα, αρδεύονται από υδροληψίες επιφανειακού νερού του ρέματος Αγίου Γερμανού (Προσωπική επικοινωνία με τον πρόεδρο του ΤΟΕΒ Πρεσπών). Η περιοχή ευνοείται λόγω των λιμνών. Στη λίμνη Μικρή Πρέσπα υπάρχει κατασκευασμένο αντλιοστάσιο με 4 αντλίες ικανότητας λήψης 1000 l/sec και 4 ικανότητας λήψης 500 l/sec το οποίο τροφοδοτεί με νερό επί 24 ώρες όλες τις εκτάσεις των καλλιεργειών που βρίσκονται στη Μικρή και Μεγάλη Πρέσπα, μέσω διωρύγων με τη μορφή τσιμενταυλάκων, 1 Σημείωση: Ένα hm 3 ισοδυναμεί με 10 6 κυβικά μέτρα. 67

75 χρησιμοποιώντας ως μέθοδο διανομής τη μέθοδο του ωρολογίου προγράμματος(ή εκ περιτροπής ζήτησης).καταρτίζονται για αυτόν το σκοπό ειδικά ωρολόγια προγράμματα που εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες όπως: εξέλιξη και διάρθρωση των καλλιεργειών, αγραναπαύσεις,υπερβολική ζέστη, βροχοπτώσεις και γενικά οι μεταβαλλόμενες καιρικές συνθήκες κ.α. Τα προγράμματα αυτά καθορίζουν τις ώρες άρδευσης για κάθε στρεμματική έκταση και έχει υπολογιστεί ότι 5 στρέμματα φασολιού χρειάζονται 1 ώρα παροχής νερού και ο κάθε καλλιεργητής έχει δικαίωμα χρήσης ανάλογα με τα στρέμματα που διαθέτει. Ο μέσος αριθμός ποτισμάτων που πραγματοποιούνται κατά την καλλιεργητική περίοδο είναι περίπου 25, δηλαδή ανά 4-5 ημέρες περίπου, ξεκινώντας από τις αρχές Ιουνίου έως τα μέσα Σεπτεμβρίου και την κάθε ημέρα ποτίζονται 480 στρέμματα. Το αρδευτικό δίκτυο, όπως αναφέρθηκε, λειτουργεί με σύστημα ανοικτών διωρύγων και μεριστών (δεξαμενών) και τροφοδοτεί τη χαμηλή(παραλίμνια) ζώνη, την υψηλή ζώνη (Μικρολίμνη μέχρι Πλατύ) και την περιοχή Λαιμού Αγ. Γερμανού. Η άρδευση στα επιμέρους αγροτεμάχια γίνεται με αυλάκια ή κατάκλυση, ενώ στην περιοχή λειτουργεί στραγγιστικό δίκτυο, με σκοπό: α) τη συγκέντρωση και απαγωγή του αρδευτικού νερού που μετά την άρδευση διηθείται στο έδαφος ή ρέει επιφανειακά και β) τη συγκέντρωση και απαγωγή των νερών της βροχής. Οι τριτεύουσες τάφροι του στραγγιστικού δικτύου ακολουθούν τις τριτεύουσες διώρυγες του αρδευτικού. Οι συλλεκτήριες τάφροι οδηγούν τα νερά των τριτευουσών τάφρων στις λίμνες (ΥΠΑΑΤ, 2011). Η άντληση ξεκινάει τον Ιούνιο και τελειώνει στα μέσα του Σεπτεμβρίου και οι ετήσιες απολήψεις ποτέ δεν είναι ακριβώς ίδιες. Οι μέσες ετήσιες απολήψεις, σύμφωνα πάντα με τα στοιχεία του ΤΟΕΒ Πρεσπών, είναι:το κάθε στρέμμα ποτίζεται ανά 5 ημέρες και κατά μέσο όρο 25 φορές καθ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού, 24 ώρες το 24ωρο και αντλούνται 1500l/secαπό τα νερά της λίμνης επομένως σε ένα 24ωρο αντλούνται l. Την κάθε ημέρα ποτίζονται κατά μέσο όρο 480 στρέμματα συνεπώς οι αρδευτικές ανάγκες κάθε στρέμματος είναι 270 μετρα 3 και αν υπολογιστεί μια απώλεια νερού κατά τη μεταφορά της τάξης του 15 %,τότε οι μέσες αρδευτικές απαιτήσεις του κάθε στρέμματος είναι μετρα 3 /στρ. δηλαδή: 229,00 μετρα 3 /στρ. Στον ακόλουθο πίνακα 5.1 παρουσιάζονται ανά στρέμμα καλλιέργειας και ανά σύνολο έκτασης ανά καλλιέργεια, σε επίπεδο ΤΔ οι απαιτήσεις σε νερό για άρδευση 68

76 Πίνακας 5.1.: Ετήσιες αρδευτικές ανάγκες καλλιεργειών φασολιών κατά τοπικό διαμέρισμα Τοπικό Διαμέρισμα Καλλιεργούμενα Στρέμματα φασολιών Μέση ανάγκη σε νερό m 3 /στρ. Απαιτήσεις σε νερόm 3 Αγίου Γερμανού Καλλιθέας Καρυές Λαιμός Λευκώνας Μικρολίμνη Πλατύ Σύνολο Οι αγρότες χρησιμοποιούν σιφώνια τα οποία τοποθετούνται στις αρδευτικές διώρυγες και μέσω αυτών των σιφωνίων μεταφέρεται το νερό στα ήδη κατασκευασμένα αυλάκια της καλλιέργειας. Γα τον υπολογισμό των συνολικών απολήψεων για άρδευση οι καθαρές ανάγκες των καλλιεργειών προσαυξάνονται με τις απώλειες μεταφοράς και εφαρμογής, οι οποίες εκτιμώνται της τάξεως του 15%, με τη θεωρητική προσέγγιση ότι το εύρος και η δόση άρδευσης τηρούνται στις γεωργοτεχνικές πρακτικές (Τσακίρης, 2004). Κατά μια περισσότερο ρεαλιστική προσέγγιση με βάση τις μεθόδους και πρακτικές άρδευσης και την παλαιότητα του δικτύου (πλην του δικτύου Πύλης) θα πρέπει να υπολογιστούν αυξημένες απώλειες που θα διαμόρφωναν τον όγκο των απολήψεων στα επίπεδα των 6 με 6,5 εκ. κυβ. Ωστόσο υπολογισμός του ποσοστού απωλειών εφαρμογής και μεταφοράς δεν είναι σημαντικός καθώς λόγω των μικρών αποστάσεων εκτιμάται ότι το σύνολο αποτελεί επιστροφές στα υδατικά συστήματα Κριτική του υφιστάμενου αρδευτικού δικτύου Τα τελευταία χρόνια οι στάθμες των δύο λιμνών της περιοχής έχουν μειωθεί εξαιτίας της παρατεταμένης ξηρασίας, της μείωσης των ατμοσφαιρικών κατακρημνίσεων, τόσο του χειμώνα όσο και του θέρους και λόγω υπόγειων καρστικών διαρροών. Το γεγονός αυτό διατάραξε την ισορροπία του υδατικού δυναμικού της περιοχής και είχε από γεωργική και καλλιεργητική πλευρά τις εξής συνέπειες: 69

77 1. Υποβιβάστηκε η στάθμη του υπεδάφιου νερού σημαντικά και αυτό δημιούργησε την ανάγκη άρδευσης των καλλιεργειών με μεγαλύτερες ποσότητες νερού. 2. Οι στραγγιστικές τάφροι που υπάρχουν μέσα στην έκταση των αρδευτικών έργων σχεδόν αποξηράνθηκαν και έτσι υπήρξαν μεγάλες απώλειες αρδευτικού νερού από βαθιά διήθηση και ταυτόχρονα η ανάγκη της χρησιμοποίησης περισσότερου αρδευτικού νερού (Πάπια, 2010). Σε σχέση με τη λειτουργία του παρόντος αρδευτικού δικτύου εντοπίζονται μία σειρά προβλήματα, τα οποία παρουσιάζονται ακολούθως (Πάπια, 2010). Καταρχάς, η εκκίνηση και η στάση των αντλητικών ζευγών γίνεται από τον υπεύθυνο αντλητή, ο οποίος όπως είναι φυσικό είναι αδύνατο να υπολογίσει τις ακριβείς ανάγκες σε αρδευτικό νερό των δύο αρδευτικών δικτύων, που είναι διαφορετικές κάθε στιγμή και εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες (κλιματικές συνθήκες, εξέλιξη και διάρθρωση των καλλιεργειών, ελεύθερος χρόνος των καλλιεργητών κτλ). Ο τρόπος λειτουργίας των αντλιοστασίων, όπως περιγράφεται παραπάνω, έχει ως αποτέλεσμα την άντληση αρδευτικού νερού και πέρα από τις ανάγκες των καλλιεργειών. Ένα δεύτερο πρόβλημα είναι οι απώλειες αρδευτικού νερού από διαρροές, λόγω φθορών στις αρδευτικές διώρυγες. Σε όλο το μήκος των ανοιχτών διωρύγων άρδευσης, που αποτελούνται από προσαγωγούς, δευτερεύουσες και τριτεύουσες διώρυγες, παρατηρούνται φθορές, όπως σπασίματα, ραγίσματα, καθιζήσεις και αποκλίσεις σιφώνων και καναλέττων, διάνοιξη αρμών και φθορές των επενδύσεων σε προσαγωγούς και δευτερεύουσες διώρυγες. Το τρίτο πρόβλημα που εντοπίζεται, το οποίο πιθανόν να έχει και το μεγαλύτερο ποσοστό ευθύνης στην υπεράντληση είναι οι μεγάλες κλίσεις των αγροτεμαχίων. Οι κλίσεις αυτές στα αγροτεμάχια της χαμηλής ζώνης κυμαίνονται από 0,2%-1,5%, ενώ στο σύνολο της υψηλής ζώνης δεν έχουν πραγματοποιηθεί συστηματοποιήσεις γαιών και διευθετήσεις (Πατακιούτας, 2001). Επίσης, για το παρόν αρδευτικό σύστημα αναφέρονται ως προβλήματα και τα μειονεκτήματα που παρουσιάζει εγγενώς η μέθοδος της άρδευσης με κατάκλυση, όπως η αδυναμία πλήρους αποστράγγισης, ο ανεπαρκής αερισμός του εδάφους και η δύσκολη κυκλοφορία των μηχανημάτων (Μυλόπουλος και Κολοκυθά, 2007). Επίσης, η άρδευση με κατάκλυση παρουσιάζει υψηλό κίνδυνο περιβαλλοντικής επιβάρυνσης καθώς με τη μέθοδο αυτή υπάρχει μεγάλη κατανάλωση νερού, μερική αξιοποίησή του και πιθανότητα έκπλυσης θρεπτικών στοιχείων και εφαρμοζόμενων σκευασμάτων (Θεοχάρης, 2010). Τα ως άνω περιβαλλοντικά προβλήματα που έχουν εκδηλωθεί στην περιοχή, δημιουργούν την ευνόητη ανάγκη για την εγκατάσταση ενός αποτελεσματικότερου αρδευτικού δικτύου. 70

78 Πρόταση για την αντικατάσταση του αρδευτικού δικτύου Η τοπική κοινωνία Όπως προέκυψε από την παραπάνω αιτιολόγηση, η έως τώρα λειτουργία του αρδευτικού δικτύου ανοιχτών διωρύγων, το οποίο λειτουργεί στην περιοχή των Πρεσπών από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 έχει εκδηλώσει μια σειρά προβλημάτων λειτουργικού και περιβαλλοντικού χαρακτήρα. Δημιουργείται, λοιπόν, εύλογα η απορία αν ένα άλλο αρδευτικό δίκτυο θα μπορούσε να εξυπηρετήσει αποτελεσματικότερα τις καλλιεργητικές πρακτικές της περιοχής και να περιορίσει την περιβαλλοντική επιβάρυνση που το παρόν δίκτυο προκαλεί. Πράγματι, η τοπική κοινωνία και οι ποικίλης φύσης τοπικοί φορείς έχουν διατυπώσει τα τελευταία χρόνια το αίτημα για τον εκσυγχρονισμό του δικτύου άρδευσης και την εγκατάσταση ενός συστήματος στάγδην άρδευσης. Υποστηρικτής του εκσυγχρονισμού του αρδευτικού συστήματος της περιοχής έχει υπάρξει και η μη κυβερνητική οργάνωση Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών, η οποία κατά καιρούς επεσήμανε τα οφέλη της στάγδην άρδευσης για το φυσικό περιβάλλον και για τους παραγωγούς. Επίσης, συνηγορεί στην αλλαγή αυτή και ο τοπικός συνεταιρισμός φασολοπαραγωγών «Ο Πελεκάνος», του οποίου τα 33 μέλη συμμετέχουν στην παραγωγή φασολιού σε ποσοστό μεγαλύτερο του 50% (Προσωπική επικοινωνία με τον πρόεδρο του συνεταιρισμού). Πράγματι, υπάρχουν κάποιοι βασικοί λόγοι για τους οποίους η μέθοδος της στάγδην άρδευσης προτείνεται ως η βασική εναλλακτική πρόταση για τον εκσυγχρονισμό του δικτύου άρδευσης. Αρχικά, πρέπει να αναφερθεί το γεγονός ότι με την εφαρμογή του συστήματος στάγδην άρδευσης θα μειωθεί η έκπλυση των εδαφών, με αποτέλεσμα την ανάγκη χρήσης μικρότερων ποσοτήτων λιπασμάτων. Αυτό, σε συνδυασμό με την αποτελεσματικότερη εφαρμογή του νερού στην άμεση περιοχή των ριζών του νερού, θα οδηγήσει στην ανάπτυξη λιγότερων παρασιτικών ζιζανίων και συνεπώς στην περιορισμένη χρήση ζιζανιοκτόνων από την πλευρά των παραγωγών. Το μικρότερο κόστος στο οποίο θα υποβάλλονται οι παραγωγοί και η αυξημένη παραγωγή στην οποία θα οδηγηθούν αναμένεται να οδηγήσει σε καλύτερες συνθήκες ζωής και άνοδο του βιοτικού επιπέδου. Επιπλέον, παράλληλα με την ευεργετική επίδραση της μετατροπής του συστήματος άρδευσης στους παραγωγούς της περιοχής, όπως τουλάχιστον οι ίδιοι την αποτιμούν, τα ως άνω αναμενόμενα οφέλη που σχετίζονται με τον περιορισμό χρήσης λιπασμάτων και ζιζανιοκτόνων πιθανά να οδηγήσουν στην μείωση της συγκέντρωσης βλαβερών ουσιών στον υδροφορέα, καθώς οι περιεχόμενες στο λίπασμα και στα ζιζανιοκτόνα ουσίες καταλήγουν μέσω του εδάφους ή και της επιφανειακής απορροής στον υδροφορέα και στις λίμνες Πρέσπες. 71

79 Το έργο «Μελέτη αρδευτικού δικτύου Πρεσπών» Η επιθυμία αυτή της τοπικής κοινωνίας, όπως περιγράφηκε εν συντομία παραπάνω και όπως αποτυπώθηκε μέσω της έρευνας ερωτηματολογίου που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας και για την οποία ο αναγνώστης παραπέμπεται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 5, σε συνδυασμό με χειρισμούς και αποφάσεις των κεντρικών οργάνων εξουσίας και συγκεκριμένα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, οδήγησαν το έτος 2011 στην υπογραφή της ένταξης του έργου «Μελέτη αρδευτικού δικτύου Πρεσπών» στο Μέτρο 125 και Υπομέτρο Α - Δράση 1 του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης «Αλέξανδρος Μπαλτατζής» και έχει προκηρυχθεί η μελέτη του (ΥΠΑΑΤ, 2011). Αξίζει να σημειωθεί ότι το εν λόγω μέτρο τελεί υπό την επωνυμία «Βελτίωση και ανάπτυξη της υποδομής που σχετίζεται με την ανάπτυξη και προσαρμογή της γεωργίας και της δασοκομίας», ενώ το υπομέτρο Α αντιστοιχεί στον «Γεωργικό τομέα». Η, δε, δράση 1 αφορά στα Εγγειοβελτιωτικά έργα και δράσεις. Με την ολοκλήρωση της διαδικασίας προκήρυξης θα ξεκινήσει η σύνταξη της προμελέτης και οριστικής μελέτης του συνόλου των έργων που απαιτούνται για την κατασκευή του αρδευτικού δικτύου, σύμφωνα με τις τεχνικές προδιαγραφές του. Επίσης, έχουν ήδη δοθεί εντολές έναρξης για την Υδραυλική μελέτη του έργου αλλά και για τη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, αμφότερες απαραίτητες επιμέρους μελέτες του έργου, σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου 2 του ν. 3316/2005. Άλλες επιμέρους μελέτες που οφείλουν να εκπονηθούν στο πλαίσιο της μελέτης είναι: η τοπογραφική μελέτη, η ηλεκτρομηχανολογική μελέτη, η γεωτεχνική μελέτη και η γεωργοοικονομική μελέτη. Το αντικείμενο του έργου, σύμφωνα με το Τεύχος Τεχνικών Δεδομένων του έργου (ΥΠΑΑΤ, 2011), αφορά στην κατασκευή κλειστού αρδευτικού δικτύου της περιοχής ανατολικά της λίμνης Μικρής Πρέσπας με μετατροπή του υφιστάμενου ανοιχτού δικτύου άρδευσης. Αναλυτικότερα, το έργο με τίτλο «Μελέτη Αρδευτικού Δικτύου Πρεσπών» αφορά τη μετατροπή του υφιστάμενου αρδευτικού δικτύου της περιοχής ανατολικά της Μικρής Πρέσπας, από ανοιχτό σε κλειστό, ώστε να εφαρμοστεί η μέθοδος της στάγδην άρδευσης. Σημειώνεται ότι τα έργα βελτίωσης και εφαρμογής της στάγδην άρδευσης στο υφιστάμενο αρδευτικό δίκτυο της περιοχής, προτείνονται και στο πλαίσιο των ενεργειών για την υποστήριξη της ανάπτυξης στην περιοχή από την Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη της Περιοχής Πρεσπών (ΥΠΑΑΤ, 2011). Συγκεκριμένα, αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελεί η σύνταξη προμελέτης και οριστικής μελέτης όλων των έργων, τα οποία θα απαιτηθούν για την κατασκευή του αρδευτικού δικτύου που θα τροφοδοτείται από τη λίμνη Μικρή Πρέσπα, με τη βοήθεια αντλιοστασίου εμβαδού περίπου 120,00 m 2. Με την ολοκλήρωση του εν λόγω έργου, θα πραγματοποιηθεί αντικατάσταση του υφιστάμενου και πεπαλαιωμένου δικτύου ανοιχτών 72

80 αγωγών, από σύστημα κλειστών υπό πίεση αγωγών, ώστε να εφαρμοστεί η μέθοδος της στάγδην άρδευσης (ΥΠΑΑΤ, 2011). Η έκταση που προτείνεται για άρδευση στο πλαίσιο της μελέτης με τη μετατροπή του υφιστάμενου συλλογικού αρδευτικού δικτύου ανοικτών διωρύγων της πεδιάδας των Πρεσπών σε κλειστό δίκτυο στάγδην υπολογίζεται στα ,2 στρέμματα. Η έκταση αυτή συναντάται στην ανατολική πλευρά της λίμνης Μικρής Πρέσπας και περιλαμβάνει τις περιοχές των Δ.Δ. Πλατέος Λευκώνα, Μικρολίμνης Καρυών και την περιοχή της Πρόδαινας. Σημειώνεται πως οι παραπάνω περιοχές ανήκουν σε αυτές στις οποίες έχουν ολοκληρωθεί οι διαδικασίες αναδασμού και έχει εκτελεστεί η διάνοιξη αγροτικών δρόμων (ΥΠΑΑΤ, 2011). Επίσης, ορίζεται πως για την αντικατάσταση του υφιστάμενου δικτύου άρδευσης με το προτεινόμενο σύστημα στάγδην άρδευσης θα πρέπει να εξασφαλίζεται ελάχιστη πίεση περίπου 3 atm στα υδροστόμια του δικτύου διανομής. Σύμφωνα με τα προκαταρκτικά στοιχεία του έργου, ακόμα, ο σχεδιασμός του αρδευτικού δικτύου θα πρέπει να περιλαμβάνει κατ ελάχιστον έναν κεντρικό αγωγό προσαγωγής του νερού από τη λίμνη Μικρή Πρέσπα προς το απαιτούμενο αντλιοστάσιο, το δίκτυο διανομής με τα απαιτούμενα υδροστόμια και τα απαραίτητα μικρά τεχνικά και φρεάτια ελέγχου (δικλείδων, εκκένωσης, αερεξαγωγών κ.λπ.) (ΥΠΑΑΤ, 2011). Σύμφωνα με την αναφορά των τεχνικών δεδομένων του εν λόγω έργου, η αντικατάσταση του αρδευτικού δικτύου εκπορεύεται από μια σειρά περιβαλλοντικών επιπτώσεων που προκαλεί στην περιοχή των Πρεσπών και ιδίως στη λίμνη Μικρή Πρέσπα η λειτουργία του υπάρχοντος αρδευτικού δικτύου, επιπτώσεις οι οποίες συνοψίζονται στα εξής σημεία: α) μείωση της στάθμης της λίμνης Μικρής Πρέσπας με ταχείς ρυθμούς κατά τους μήνες Μάιο έως Ιούλιο με επιβάρυνση της αναπαραγωγής της ιχθυοπανίδας και ορνιθοπανίδας που διαβιεί στην περιοχή της λίμνης (Κουτσερή, 2012), β) αυξημένα ρυπαντικά φορτία γεωργικής προέλευσης: Η διάβρωση των εδαφών, επιστροφή μέρους της επιφανειακής άρδευσης λόγω απωλειών και η βαθιά διήθηση αυξάνουν τη ρύπανση των λιμνών με θρεπτικά στοιχεία και ζιζανιοκτόνα. Η μέχρι σήμερα σχετικά καλή κατάσταση της Μικρής Πρέσπας οφείλεται στο θετικό ισοζύγιό της και στην υπερχείλισή της στη Μεγάλη Πρέσπα. Η Μεγάλη Πρέσπα, όμως, που δέχεται πολύ σημαντικά ρυπαντικά φορτία από τις δύο γειτονικές χώρες και αντιμετωπίζει επιπρόσθετη σημαντική μείωση του όγκου της, κινδυνεύει με μη αναστρέψιμη υποβάθμιση της ποιότητάς της, γ) αυξημένη κατανάλωση υδατικών πόρων: Η στάγδην άρδευση είναι ο πλέον αποδοτικός σε κατανάλωση νερού τρόπος άρδευσης. Η αλλαγή θα ωφελήσει κυρίως το ρέμα του Αγ. Γερμανού την περίοδο των χαμηλών παροχών αλλά και τη λίμνη Μικρή Πρέσπα με μείωση 73

81 του ρυθμού πτώσης της στάθμης της την κρίσιμη περίοδο της αναπαραγωγής και φωλεασμού της ορνιθοπανίδας. δ) αυξημένη διάβρωση των εδαφών και συνεπώς αύξηση του ρυθμού πρόσχωσης της Μικρής Πρέσπας: Η διάβρωση οφείλεται στις κλίσεις των εδαφών και την επιφανειακή άρδευση με αυλάκια. Η Μικρή Πρέσπα είναι αβαθής λίμνη και συνεπώς ιδιαίτερα ευαίσθητη σε θέματα διαβρώσεων, ε) αυξημένη κατανάλωση ενέργειας: Τα τμήματα της χαμηλής αλλά και υψηλής ζώνης τροφοδοτούνται, όπως προαναφέρθηκε, με άντληση. Η υφιστάμενη μέθοδος άρδευσης, αλλά και η ποιότητα του δικτύου συντελούν σε σημαντική ενεργειακή κατανάλωση και συνεπώς σε οικονομική επιβάρυνση των παραγωγών. Από τους υπευθύνους του έργου θεωρείται πως με την προτεινόμενη αλλαγή του υφιστάμενου δικτύου και μεθόδου άρδευσης αντιμετωπίζονται με τον καλύτερο περιβαλλοντικά τρόπο τα προαναφερόμενα προβλήματα, ενώ παράλληλα εκσυγχρονίζονται οι υποδομές για στήριξη των παραγωγών. Τα έργα βελτίωσης και εφαρμογής της στάγδην άρδευσης στο υφιστάμενο αρδευτικό δίκτυο της περιοχής, προτείνονται στα πλαίσια των ενεργειών για την υποστήριξη της ανάπτυξης στην περιοχή και από την Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη της Περιοχής Πρεσπών (ΥΠΑΑΤ, 2011). Τέλος, η αλλαγή του συστήματος άρδευσης θα επιτρέψει την καλύτερη διαχείριση των υδατικών πόρων και καλλιεργειών καθώς και επιθυμητές περιβαλλοντικά πρωτοβουλίες και δράσεις, όπως η βιοκαλλιέργεια φασολιών. Σημαντικό κρίνεται, επίσης, το γεγονός ότι το έργο θα αποτελέσει ένα θετικό παράδειγμα και προς τα γειτονικά κράτη να αναλάβουν αντίστοιχες πρωτοβουλίες στις χώρες τους (ΥΠΑΑΤ, 2011). Όπως προκύπτει από το σύνολο των έως τώρα εξετασθέντων στοιχείων, η αντικατάσταση του υπάρχοντος αρδευτικού δικτύου ανοιχτών διωρύγων με κλειστό υπό πίεση σύστημα στάγδην άρδευσης, εκτός του ότι αποτελεί αίτημα της τοπικής κοινωνίας, έχει δρομολογηθεί ήδη μέσω του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Για αυτόν το λόγο, και για χάρη της επιστημονικής πληρότητας, στην επόμενη παράγραφο γίνεται μια συγκριτική παράθεση των δύο υπό εξέταση μεθόδων, όπως αυτή έχει καταγραφεί στην πρόσφατη επιστημονική βιβλιογραφία, για να διερευνηθεί κατά αυτόν τον τρόπο αν η πιθανή εφαρμογή της στάγδην άρδευσης στην περιοχή θα οδηγήσει σε περιβαλλοντικά οφέλη και χρήση μικρότερων ποσοτήτων αρδευτικού νερού Σύγκριση αρδευτικών μεθόδων Χάριν πληρότητας, αναφέρεται πως άρδευση είναι η τεχνητή εφαρμογή του νερού στο έδαφος και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή του ριζοστρώματος για την συμπλήρωση της εδαφικής υγρασίας. Για να είναι επιτυχής μια άρδευση πρέπει το νερό να εφαρμοστεί 74

82 ομοιόμορφα σε όλο το αγροτεμάχιο και να παραμείνει όσο χρόνο χρειάζεται (Μυλόπουλος και Κολοκυθά, 2007) Συνοπτική παρουσίαση μεθόδων Α) Άρδευση με κατάκλυση Αποτελεί μέθοδο επιφανειακής άρδευσης και περιλαμβάνει το διαχωρισμό του αγροτεμαχίου σε λεκάνες, στις οποίες παροχετεύεται νερό μέχρι να φτάσει σε βάθος ίσο µε το ολικό βάθος αρδεύσεως, οπότε διακόπτεται η παροχή και το νερό αφήνεται να διηθηθεί. Η μέγιστη υψομετρική διαφορά μεταξύ ακραίων σημείων της λεκάνης δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 5 cm. Η μέθοδος απαιτεί μεγάλη αρδευτική παροχή. Ο ρυθμός εφαρμογής πρέπει να είναι τουλάχιστο 10πλάσιος της διηθητικότητας του εδάφους (gaiapedia.gr). Σε ελαφρά εδάφη, εφόσον, βέβαια, δεν υπάρχει περιορισμός από τη διαθέσιμη παροχή, οι λεκάνες έχουν διαστάσεις από λίγα m 2 μέχρι μισό στρέμμα. Σε συνεκτικά εδάφη, εφόσον η κλίση το επιτρέπει, οι λεκάνες μπορεί να ξεπεράσουν τα δύο στρέµµατα. Η κατάκλυση χρησιμοποιούνταν ευρέως στην αρχαία Αίγυπτο όπου γινόταν εκμετάλλευση την αφθονία νερού που προσέφερε ο ποταμός Νείλος (gaiapedia.gr). Οι προϋποθέσεις και οι αρχές της κατάκλυσης είναι να υπάρχει αφθονία νερού, να μην είναι μεγάλη η ταχύτητα του νερού γιατί δεν γίνεται επαρκής διήθηση, να μην υπάρχει παρατεταμένη στασιμότητα ύδατος για λόγους αερισμού και στράγγισης και τέλος ο σχηματισμός της κατακλυόμενης λεκάνης να είναι όσο το δυνατόν επίπεδος (gaiapedia.gr). Η μέθοδος της κατάκλισης παρουσιάζει ορισμένα σημαντικά για το έδαφος πλεονεκτήματα. Αυτά είναι το ξέπλυμα των εδαφών από τα άλατα που συσσωρεύονται από τα συνεχή ποτίσματα και την βροχή. Επίσης, με την κατάκλυση εμπλουτίζεται το έδαφος με ιλύ, η οποία μεταφέρεται με το νερό, που είναι σημαντικό σε αμμώδη εδάφη. Η κατάκλυση πλεονεκτεί ακόμα στις μικρές δαπάνες πρώτης εγκατάστασης και συντήρησης και μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την προστασία μικρών φυτών από ανοιξιάτικους παγετούς (gaiapedia.gr). Βέβαια, η κατάκλυση έχει και δύο σημαντικά μειονεκτήματα. Αυτά είναι ότι προϋποθέτει αφθονία νερού και εδάφη με καλή στράγγιση και διηθητικότητα (Θεοχάρης, 2010). Β) Αρδευση με αυλάκια Η επιφανειακή άρδευση με αυλάκια εφαρμόζεται σε κεκλιμένα εδάφη. Το αγροτεμάχιο χωρίζεται σε αυλάκια που είναι παράλληλα μεταξύ τους και, συνήθως, βαίνουν προς την κλίση του εδάφους. Το νερό παροχετεύεται σε ένα ή περισσότερα σημεία στο άνω άκρο του αγροτεμαχίου, όπου αφού διηθηθεί μια ποσότητα το υπόλοιπο κινείται προς την χαμηλότερη πλευρά με μειωμένη παροχή (Μυλόπουλος και Κολοκυθά, 2007). Ως τρόπος επιφανειακής άρδευσης το νερό κινείται με την επίδραση της βαρύτητας που σημαίνει ότι τα αυλάκια θα πρέπει να έχουν κλίση. Η κλίση μπορεί να είναι 1-1,5% αλλά η 75

83 ιδανική κλίση είναι 5 ως 30%. Η παροχή του νερού δεν πρέπει να είναι μεγάλη. Οι αποστάσεις μεταξύ των αυλακιών είναι ανάλογες της σύστασης του εδάφους. Έτσι για αμμώδη εδάφη όπου έχουμε μεγάλες απώλειες νερού προς τα βαθύτερα στρώματα, συνιστάται τα αυλάκια να είναι πιο κοντά και τα ποτίσματα συχνότερα (gaiapedia.gr). Όπως όλοι οι τρόποι άρδευσης, η άρδευση με αυλάκια παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Στα πρώτα συγκαταλέγονται το μικρό κόστος προετοιμασίας του εδάφους, η δυνατότητα εκτέλεσης εργασιών στο κενό χώρο, η αποφυγή διαβρώσεων και σχηματισμού επιφανειακής κρούστας. Ακόμα αποφεύγεται η διαβροχή του φυλλώματος, υπάρχει η δυνατότητα άρδευσης πυκνοφυτεμένων εκτάσεων και η δυνατότητα άρδευσης επικλινών εδαφών. Από την άλλη πρέπει να συγκαταλογιστεί η βραδύτητα της άρδευσης, η σχεδόν αδύνατη μετακίνηση κάθετα προς τα αυλάκια. Ακόμα χρειάζονται μεγάλες ποσότητες νερού αφού υπάρχουν και αυξημένες απώλειες (Θεοχάρης, 2010). Γ) Στάγδην άρδευση Ο όρος στάγδην άρδευση καταδεικνύει την κατά τακτά χρονικά διαστήματα, διανομή του νερού τοπικά σε κάθε φυτό, με σκοπό κάθε φυτό να παίρνει την απαραίτητη υγρασία για την κάλυψη των αναγκών της εξατμισοδιαπνοής. Η εφαρμογή του νερού γίνεται με μικρές σταγόνες, οι οποίες βγαίνουν από τα κύρια εξαρτήματα ενός τέτοιου συστήματος, τις ειδικές συσκευές που ονομάζονται σταλλακτήρες. Το νερό κινείται μέσα στους σωλήνες υπό πίεση και εμφανίζεται στις άκρες των σταλλακτήρων κατά τακτά χρονικά διαστήματα με τη μορφή σταγόνων, με παροχή 2-15 λίτρων/ώρα και πίεση λειτουργίας atm. Η μεταφορά του νερού στους σταλλακτήρες γίνεται με σύστημα σωληνώσεων με εξωτερική διάμετρο mmκαι αντοχή πίεσης 4-6atm (Μυλόπουλος και Κολοκυθά, 2007). Τα βασικά πλεονεκτήματα του συστήματος αυτού είναι η μεγάλη οικονομία στο αρδευτικό νερό σε σχέση με τις άλλες μεθόδους άρδευσης, η οικονομία στην ενέργεια, καθώς δεν απαιτεί υψηλές πιέσεις, η μείωση του κόστους των εργατικών ημερομισθίων και η εκτέλεση εργασιών ακόμη και κατά τη διάρκεια της άρδευσης. Περισσότερα πλεονεκτήματα αναφέρονται στη συνέχεια της εργασίας (gaiapedia.gr). Αντίστοιχα, τα μειονεκτήματα της μεθόδου περιλαμβάνουν ενδεικτικά το μεγάλο κόστος αρχικής εγκατάστασης, τη μεγάλη πιθανότητα εμφράξεων των σταλλακτήρων, τη συγκέντρωση αλάτων στο έδαφος και το υψηλό απαιτούμενο επίπεδο γνώσης σχετικά με τη συντήρηση και λειτουργία του δικτύου (Θεοχάρης, 2010) Θεωρητική σύγκριση αποδοτικότητας συστημάτων άρδευσης Στην παράγραφο που ακολουθεί, γίνεται μια σύγκριση των δύο υπό εξέταση μεθόδων άρδευσης ως προς την αποδοτικότητά τους στις καλλιέργειες με βάση μέθοδο που προτείνεται από τον Παπαζαφειρίου Ζ. στο σύγγραμμα «Οι ανάγκες σε νερό των καλλιεργειών» (Παπαζαφειρίου, 1999). 76

84 Ως αποδοτικότητα άρδευσης, ορίζεται το ποσοστό του συνόλου του νερού που δίνεται για άρδευση, το οποίο αποθηκεύεται στο έδαφος στη ζώνη του ριζοστρώματος και μπορεί να χρησιμοποιηθεί από την καλλιέργεια και ως αποδοτικότητα δικτύου ορίζεται το μέγεθος που προκύπτει ως το γινόμενο της αποδοτικότητας του δικτύου διανομής ενός αρδευτικού δικτύου και της αποδοτικότητας εφαρμογής της άρδευσης (Μυλόπουλος και Κολοκυθά, 2007). Για τα μεγέθη αυτά έχουν προταθεί σειρά τιμών από την επιστημονική κοινότητα. Εδώ λαμβάνονται υπόψη οι ενδεικτικές τιμές που έχουν προταθεί από τον Παπαζαφειρίου (Παπαζαφειρίου, 1999). Ως προς την αποδοτικότητα διανομής του δικτύου, η προαναφερθείσα πηγή προτείνει τιμές αποδοτικότητας 0,50 0,60 για επιφανειακό δίκτυο με ικανοποιητική συντήρηση και λειτουργία και τιμές 0,80 0,95 για δίκτυο υπό πίεση με ικανοποιητική συντήρηση έως άριστη συντήρηση και λειτουργία. Ως προς την αποδοτικότητα της εφαρμογής της άρδευσης, από την άλλη πλευρά, για τη μέθοδο άρδευσης με αυλάκια προτείνονται τιμές 0,50 0,75, ενώ για τη μέθοδο στάγδην άρδευσης τιμές 0,80 0,95. Εδώ πρέπει να σχολιαστεί το γεγονός πως λαμβάνονται τιμές ικανοποιητικής λειτουργίας και συντήρησης για το υφιστάμενο σύστημα επιφανειακής άρδευσης ως προς την αποδοτικότητα εφαρμογής, παρόλη την παλαιότητά του, ώστε να βρισκόμαστε στην περιοχή της ασφάλειας. Για το σύστημα υπό πίεση, οι τιμές που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο του κειμένου, είναι οι μόνες που προτείνονται, παρόλα αυτά αυτές είναι και οι συνθήκες που αναμένεται να ισχύουν, καθώς πρόκειται για ένα νέο σύστημα στάγδην άρδευσης. Από το διάστημα τιμών που προτείνεται για τις δύο μεθόδους άρδευσης, λαμβάνονται για τη μεν μέθοδο της επιφανειακής άρδευσης με αυλάκια οι τιμές 0,55, για την αποδοτικότητα διανομής και 0,60 για την αποδοτικότητα εφαρμογής, ενώ για την μέθοδο στάγδην άρδευσης λαμβάνονται οι τιμές 0,90 και για τις δύο υπό εξέταση παραμέτρους. Όπως φαίνεται, για το υφιστάμενο σύστημα επιφανειακής άρδευσης ελήφθησαν οι κεντρικές τιμές των διαστημάτων των προτεινόμενων τιμών, καθώς πρόκειται για ένα δίκτυο παλαιό με χρήση κάποιων δεκαετιών, ενώ για το σύστημα υπό πίεση στάγδην άρδευσης επιλέχθηκαν ευνοϊκές τιμές, καθώς, όπως αναφέρθηκε, πρόκειται για ένα νέο σύγχρονο δίκτυο. Από το γινόμενο των τιμών που επιλέχθηκαν για τις δύο μεθόδους άρδευσης, προκύπτουν οι εξής τιμές αποδοτικότητας δικτύου: για την μέθοδο επιφανειακής άρδευσης με αυλάκια η τιμή είναι 0,33, ενώ για την μέθοδο στάγδην άρδευσης σε υπό πίεση δίκτυο η τιμή ανέρχεται σε 0,81. Προκύπτει, λοιπόν, σε θεωρητικό, αρχικά, επίπεδο πως η μέθοδος της στάγδην άρδευσης παρουσιάζει σημαντική υπεροχή σε σχέση με τη μέθοδο άρδευσης με αυλάκια ως προς την αποδοτικότητα του αρδευτικού δικτύου μέσω του οποίου εφαρμόζονται στις καλλιέργειες. 77

85 Πρακτικές εφαρμογές και αποτελέσματα της μεθόδου στάγδην άρδευσης Η έρευνα δείχνει πως η μέθοδος της στάγδην άρδευσης προωθείται ευρέως ως ένας τρόπος για τη βελτίωση της παραγωγικότητας του νερού (Luquet et al., 2005). Αυτό βασίζεται, αφενός, στον ισχυρισμό ότι η στάγδην άρδευση είναι πολύ πιο αποτελεσματική από ό, τι άλλες τεχνικές άρδευσης, όπως η άρδευση με αυλάκια ή η άρδευση με καταιονισμό. Λιγότερο νερό χάνεται κατά τη μεταφορά και το νερό εφαρμόζεται απ' ευθείας στην εγγύς περιοχή του φυτού, εξοικονομώντας έτσι νερό. Δεύτερον, η στάγδην άρδευση επιτρέπει την πιο ομοιόμορφη κατανομή του νερού σε όλο το πεδίο και διευκολύνει την εφαρμογή του νερού (ευκολία χρήσης, υψηλότερη συχνότητα άρδευσης), βελτιώνοντας έτσι την απόδοση των καλλιεργειών (Wu and Gitlin, 1983 & Wang et al, 2013). Επίσης, η στάγδην άρδευση έχει αναγνωριστεί ως μια αποτελεσματική μέθοδος άρδευσης για τη βελτίωση της αποδοτικότητας στη χρήση αζώτου και για την ελαχιστοποίηση της έκπλυσης νιτρικών (Bar-Yosef, 1999 & Cassel Sharmasarkar et al., 2001). Συστήματα στάγδην άρδευσης μπορούν, επίσης, να χρησιμοποιηθούν για υδρολίπανση (fertigation), που επιτρέπει την εφαρμογή των διαλυτών λιπασμάτων και άλλων χημικών ουσιών μαζί με το νερό άρδευσης, πιο ομοιόμορφα και αποτελεσματικά σε σχέση με τις συμβατικές μεθόδους (Narda and Chawla, 2002). Ειδικότερα, πολλοί ερευνητές έχουν καταλήξει πως, για συγκεκριμένες πειραματικές εφαρμογές, η μέθοδος της στάγδην άρδευσης υπερτερεί της μεθόδου άρδευσης με αυλάκια. Συγκεκριμένα, οι μελετητές Dawood και Hamad (1985) μελέτησαν την κατανάλωση νερού και την απόδοση της παραγωγής φασολιών, που είναι το είδος καλλιέργειας που επικρατεί στην περιοχή μελέτης, όπως έχει αναφερθεί πολλές φορές, και ανέφεραν μεγαλύτερες αποδόσεις φασολιών υπό συνθήκες στάγδην άρδευσης από ό, τι με άρδευση με αυλάκια. Το νερό που χρησιμοποιήθηκε κατά τη στάγδην άρδευση ήταν ίσο με το 44% εκείνου που χρησιμοποιήθηκε στο σύστημα με αυλάκια. Η σημαντική επιφανειακή απορροή φάνηκε να επηρεάζει την αποτελεσματικότητα της άρδευσης με αυλάκια. Επίσης, η εταιρεία Boyle Engineering Corporation (1994) ανέφερε τα αποτελέσματα 5 ετών από μία σύγκριση σε κλίμακα πεδίου μεταξύ συστημάτων άρδευσης με αυλάκια, στάγδην άρδευσης και άρδευσης ακριβείας με χαμηλή κατανάλωση ενέργειας σε καλλιέργειες βαμβακιού. Τα μεγέθη των καλλιεργειών ήταν περίπου 14 εκτάρια. Η μέση απόδοση του βαμβακιού ήταν 14% υψηλότερη για το σύστημα στάγδην άρδευσης από ό, τι για το σύστημα άρδευσης με αυλάκια. Παρόλα αυτά, οι ερευνητές αναφέρουν και μια σειρά μειονεκτήματα της μεθόδου της στάγδην άρδευσης. Πιθανά κύρια μειονεκτήματα περιλαμβάνουν το κόστος κεφαλαίου του συστήματος άρδευσης, το κόστος της ενέργειας για τη συμπίεση του συστήματος άρδευσης και το κόστος συντήρησης. Ένα κρυμμένο κόστος, επίσης, είναι η αύξηση στο επίπεδο διαχείρισης που απαιτείται για τη λειτουργία και διατήρηση του συστήματος στάγδην 78

86 άρδευσης σε σύγκριση με αυτό που απαιτείται για άλλα συστήματα άρδευσης (Hanson et al., 1997). Τέλος, μεγάλη μερίδα ερευνητών και μελετητών απορρίπτει την τάση γενίκευσης που επικρατεί σε σχέση με την αποτελεσματικότητα της στάγδην άρδευσης σε σύγκριση με άλλες μεθόδους και επισημαίνει πως, πράγματι, η προαναφερθείσα μέθοδος διαθέτει θετικά χαρακτηριστικά, τα οποία, όμως, δεν πρέπει να λαμβάνονται ως δεδομένα, καθώς η επίδρασή τους στις καλλιέργειες ενδέχεται να ποικίλει ανάλογα με τις συνθήκες εφαρμογής της. Συμφωνούν πως, από την ανασκόπηση της μέχρι τώρα έρευνας στο θέμα αυτό, προκύπτει πως η μέθοδος της στάγδην άρδευσης, πράγματι, μπορεί να επιτρέψει την εξοικονόμηση νερού (όταν η ανάλυση γίνεται στο επίπεδο μεμονωμένου αγροτεμαχίου) χωρίς να θέτει σε κίνδυνο αλλά βελτιώνοντας ακόμα την απόδοση των καλλιεργειών (Van der Krooij, 2013) Η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση Εισαγωγή Περίπου το εβδομήντα (70) τοις εκατό της παγκόσμιας χρήσης νερού, συμπεριλαμβανομένου όλου του νερού που εκτρέπεται από ποτάμια και αντλείται από το υπέδαφος, χρησιμοποιείται για την άρδευση καλλιεργειών. Η εντατική χρήση των υδατικών αποθεμάτων είναι τέτοια που η επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων αστικών λυμάτων αποτελεί μια σημαντική πρόταση προς την κατεύθυνση της μείωσης της ποσότητας του νερού που πρέπει να εξαχθεί από φυσικές πηγές και της απόρριψης λυμάτων στο περιβάλλον. Τα επεξεργασμένα αστικά λύματα είναι μια πολύτιμη πηγή νερού για ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση ιδίως στις μεσογειακές χώρες και σε άλλες άνυδρες και ημι-άνυδρες περιοχές οι οποίες αντιμετωπίζουν αυξανόμενη έλλειψη νερού (Pedrero et al., 2010). Ενδεικτικά, στο Πακιστάν, το 26% της εθνικής παραγωγής λαχανικών αρδεύεται με λύματα (Ensink et al., 2004), ενώ στο Ανόι 80% της φυτικής παραγωγής προέρχεται από τις αστικές και περιαστικές περιοχές (Lai, 2000). Στην Γκάνα, η ανεπίσημη άρδευση που αφορά διυλισμένο νερό λυμάτων από ποτάμια και ρέματα καταλαμβάνει κατ εκτίμηση έκταση εκταρίων, έκταση μεγαλύτερη και από την αναφερόμενη έκταση της επίσημης άρδευσης στη χώρα (Keraita και Drechsel, 2004) και στο Μεξικό περίπου εκτάρια αρδεύονται με λύματα, ως επί το πλείστον ανεπεξέργαστα (Mexico CAN, 2004). Σε ανεπτυγμένες χώρες, από την άλλη πλευρά, όπως, για παράδειγμα, το Ισραήλ, τα ολοκληρωμένα προγράμματα για την επαναχρησιμοποίηση των λυμάτων δημιούργησαν το πλαίσιο ώστε η επαναχρησιμοποίηση νερού να αντιστοιχεί στο 20% των υδάτινων πόρων που χρησιμοποιούνται στη γεωργία, ενώ στην Ευρώπη, η επεξεργασία των αστικών λυμάτων είναι προαπαιτούμενη διαδικασία, σύμφωνα με την οδηγία 91/271/ΕΟΚ. Επίσης, ο 79

87 βαθμός της επεξεργασίας των λυμάτων πριν από την εφαρμογή είναι καίριος παράγοντας του προγραμματισμού, της σχεδίασης και της διαχείρισης των συστημάτων άρδευσης που τα χρησιμοποιούν. Καθίσταται ευνόητο, λοιπόν, πως, με την ισχύ αυτών των κανόνων και οδηγιών, η χρήση των ανακτημένων λυμάτων στη γεωργία είναι μια αναπτυσσόμενη πρακτική με αρκετά πλεονεκτήματα, που πιθανώς μπορεί να βοηθήσει στην εδραίωση ασφαλών και βιώσιμων καλλιεργειών για τροφή. Ενδεικτικά, από έναν εκτενή κατάλογο πλεονεκτημάτων, αναφέρονται: η παρουσία θρεπτικών για την ανάπτυξη των φυτών συστατικών στα επεξεργασμένα λύματα, οι κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις της χρήσης υδάτων που δεν απαιτούν την εργασία ανθρώπων για απόληψη καθαρού γλυκού νερού, η μείωση της χρήσης λιπασμάτων και της (άμεσης) διάθεσης λυμάτων σε αποδέκτες (Candela et al., 2007). Σε πολλές χώρες, μάλιστα, η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων για αρδευτική χρήση αποτελεί μια τόσο κοινή πρακτική, ώστε το ενδιαφέρον πλέον απομακρύνεται από τις μεθοδολογίες εφαρμογής της και εστιάζεται έντονα στις μακροπρόθεσμες επιπτώσεις των επεξεργασμένων λυμάτων στις καλλιέργειες που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο (Pedrero et al., 2010). Ακριβώς οι επιπτώσεις αυτές κάνουν την υπό συζήτηση πρακτική, όμως, να επηρεάζεται από έντονα προβλήματα δημόσιας αποδοχής. Η πραγματικότητα, επίσης, αποδεικνύει πως, πράγματι, υπάρχουν αρκετοί εύλογοι προβληματισμοί για την καταλληλότητα της εφαρμογής των επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση καλλιεργειών, οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από το θέμα των κινδύνων που ενέχει η πρακτική αυτή για την ανθρώπινη υγεία (Pollice et al., 2004). Ενδεικτικοί κίνδυνοι οι οποίοι εγκυμονούνται στη χρήση επεξεργασμένων λυμάτων στην άρδευση περιλαμβάνουν, κατ αρχάς, την έκθεση αγροτών και καταναλωτών σε παθογόνους παράγοντες, όπως τις έλμινθες και δεύτερον, τα οργανικά και ανόργανα ιχνοστοιχεία. Οι αγρότες και οι οικογένειές τους, με τη χρήση λυμάτων, εκτίθενται σε κινδύνους για την υγεία προερχόμενους από παρασιτικούς σκώληκες, πρωτόζωα, ιούς και βακτήρια (Qadir et al.,2010) Στοιχεία επεξεργασίας λυμάτων Στην παρούσα υποπαράγραφο θα πραγματοποιηθεί μια αναφορά των βασικών στοιχείων που αφορούν την Επεξεργασία Αστικών Λυμάτων, ως πρακτική, καθώς λαμβάνεται ως δεδομένο πως η πλειονότητα των αναγνωστών της παρούσας εργασίας είναι εξοικειωμένοι με αυτά λόγω ενασχόλησης με αυτό ή συναφή αντικείμενα (Πανώρας και Ηλίας, 2007). Η ποιότητα του νερού που προέρχεται από επεξεργασία λυμάτων, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από: α) την ποιότητα του νερού της αστικής υπηρεσίας παροχής ύδατος, β) από τη φύση των αποβλήτων που προστίθενται κατά την αστική-οικιακή χρήση και γ) από το βαθμό επεξεργασίας την οποία υφίστανται τα λύματα μετά τη χρήση του νερού. Το νερό που 80

88 οδηγείται στις Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων, αφού φτάσει σε αυτές, υφίσταται μια σειρά διαδικασιών επεξεργασίας ώστε να είναι δυνατό να επιστραφεί στο φυσικό περιβάλλον. Τα δεδομένα για την εκτίμηση της ποιότητας των αποβλήτων μετρώνται και καταγράφονται στις μονάδες επεξεργασίας λυμάτων και προκύπτουν ως επί το πλείστον από τις οδηγίες και τους περιορισμούς που αφορούν για την ποιότητα που οφείλουν να έχουν τα νερά κατά την εκροή ή τη διάθεσή τους σε φυσικούς αποδέκτες. Με άλλα λόγια, οι μετρήσεις των καίριων παραμέτρων στις προαναφερθείσες μονάδες επεξεργασίας δίνονται συνήθως σε όρους ακαθάριστων παραμέτρων ρύπανσης. Παραδείγματα των συνηθέστερων παραμέτρων αυτού του είδους είναι: το Βιοχημικά Απαιτούμενο Οξυγόνο (BOD), το Χημικά Απαιτούμενο Οξυγόνο (COD) και τα Αιωρούμενα Στερεά (SS) (Pedrero et al., 2010). Τα βασικά στάδια επεξεργασίας που συναντά κανείς κατά την Επεξεργασία Αστικών Λυμάτων είναι: α) πρωτοβάθµια επεξεργασία β) δευτεροβάθµια επεξεργασία, γ) τριτοβάθµια επεξεργασία.η απολύµανση,για έλεγχο του πληθυσµού των παθογόνων οργανισµών, λαµβάνει χώρα τελευταία λίγο πριν την αποθήκευση ή διάθεση των επεξεργασµένων λυµάτων. Μπορεί να γίνει µε την χρήση χλωρίου,όζοντος και υπεριώδους ακτινοβολίας. Οι τύποι αυτοί επεξεργασίας λαμβάνουν, συνήθως, χώρα σε χώρους οι οποίοι ονομάζονται Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων ή ΕΕΛ, εν συντομία (Πανώρας και Ηλίας, 2007). Ειδικότερα, στην πρωτοβάθµια επεξεργασία χρησιµοποιούνται φυσικές λειτουργίες για την αποµάκρυνση των στερεών στα υγρά απόβλητα που επιπλέουν και καθιζάνουν. Περιλαµβάνει την εσχάρωση, εξάµµωση (πολλοί χαρακτηρίζουν τις διαδικασίες της εσχάρωσης και εξάµµωσης ως Προεπεξεργασία) και την αποµάκρυνση των µεγάλου µεγέθους σωµατιδίων. Γενικά το 50% των αιωρούµενων στερεών και το 25-50%του BOD5 αποµακρύνονται κατά την πρωτοβάθµια επεξεργασία (Mahmoud,2006). Περίπου10-20% του οργανικού αζώτου και περίπου 10% του φωσφόρου αποµακρύνονται µε τη συµβατική πρωτοβάθµια επεξεργασία. Σημειώνεται, στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης πως για τα περισσότερα συστήµατα επαναχρησιµοποίησης λυµάτων, η πρωτοβάθµια επεξεργασία δεν αρκεί για να επιτευχθεί η απαιτούµενη ποιότητα των επεξεργασµένων λυµάτων (Πανώρας και Ηλίας, 2007). Στη δευτεροβάθµια επεξεργασία,χρησιµοποιούνται βιολογικές και χηµικές διεργασίες για την αποµάκρυνση του µεγαλύτερου µέρους της οργανικής ύλης. Ένα σύστηµα συµβατικής δευτεροβάθµιας επεξεργασίας αστικών λυµάτων περιλαµβάνει την βιοαποδόµηση της οργανικής ύλης µε την βοήθεια βακτηρίων σε αερόβιες συνθήκες. Για τον σκοπό αυτό χρησιµοποιούνται οι δεξαµενές ενεργού ιλύος. Στη µέθοδο αυτή οι αερόβιοι µικροοργανισµοί αιωρούντα στο νερό της δεξαµενής, µε την παροχή οξυγόνου και την παραµονή των λυµάτων στις δεξαµενες διασπάται το οργανικό φορτίο από τα βακτήρια. Μετά την βιοαποδόµηση τα λύµατα οδηγούνται στις δεξαµενές καθίζησης όπου διαχωρίζεται η 81

89 κροκιδωµένη µικροβιακή µάζα. Το αποτέλεσµα της επεξεργασίας των συµβατικών συστηµάτων περιέχει επίπεδα αιωρούµενων στερεών και BOD5, που κυµαίνονται µεταξύ 10 και 30mg/l (Πανώρας και Ηλίας, 2007). Ανάλογα µε την διαδικασία,10-50%του οργανικού αζώτου αποµακρύνεται κατά τη συµβατική δευτεροβάθµια επεξεργασία και ο φώσφορος µετατρέπεται σε φωσφορικά ιόντα. Για πολλά συστήµατα επεξεργασίας και επαναχρησιµοποίησης λυµάτων, η δευτεροβάθµια επεξεργασία παρέχει ικανοποιητική αποµάκρυνση οργανικών ουσιών από τα λύµατα. Συχνά η δευτεροβάθµια επεξεργασία συνδυάζεται µε διήθηση για αποµάκρυνση περισσότερων σωµατιδίων και απολύµανση (Πανώρας και Ηλίας, 2007). Η τριτοβάθµια επεξεργασία των λυµάτων χρησιµοποιείται,όταν συγκεκριµένα συστατικά των λυµάτων δεν µπορούν να αποµακρυνθούν µε δευτεροβάθµια επεξεργασία,αλλά απαιτείται η αποµακρυνσή τους. Περιλαµβάνει την αποµάκρυνση ενώσεων του φωσφόρου και του αζώτου,πράγµα πολύ σηµαντικό, όταν τα επεξεργασµένα λύµατα πρόκειται να διοχετευθούν σε υδάτινους αποδέκτες (κίνδυνος ευτροφισµού). Η τριτοβάθµια επεξεργασία των λυµάτων συνήθως έπεται των άλλων βιολογικών διαδικασιών επεξεργασίας (Πανώρας και Ηλίας, 2007) Προϋποθέσεις χρήσης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων στη γεωργία Όπως προαναφέρθηκε, η ποιότητα των επεξεργασμένων αστικών λυμάτων μετά την επεξεργασία τους σε Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων αποτιμάται με την ποσοτικοποίηση παραμέτρων ρύπανσης, οι συνηθέστερες εκ των οποίων είναι το Βιοχημικά Απαιτούμενο Οξυγόνο (BOD), το Χημικά Απαιτούμενο Οξυγόνο (COD) και τα Αιωρούμενα Στερεά (SS) και άλλες (Pedrero et al., 2010). Οι παράμετροι αυτές έχουν ενδιαφέρον για τον έλεγχο της ρύπανσης των υδάτων, δεν εστιάζουν, όμως, στη μετέπειτα χρήση του νερού. Όταν η μελλοντική χρήση του νερού είναι η άρδευση, οι βασικές παράμετροι που οφείλουν να καταγραφούν είναι οι συγκεντρώσεις και η παρουσία συγκεκριμένων χημικών στοιχείων και ενώσεων που επηρεάζουν την ανάπτυξη των φυτών ή τη διαπερατότητα του εδάφους. Όπως μπορεί να καταλάβει κανείς, από αυτά τα χαρακτηριστικά ελάχιστα είναι ανάμεσα σε αυτά που μετρώνται και καταγράφονται από τις μονάδες επεξεργασίας λυμάτων στο πλαίσιο του τυπικού προγράμματός τους για την παρακολούθηση της ποιότητας του νερού (Pedrero et al., 2010). Επομένως, όταν λαμβάνει κανείς δεδομένα για να εκτιμήσει ένα σύστημα άρδευσης με επεξεργασμένα λύματα, είναι απαραίτητο να λαμβάνει τα κατάλληλα δείγματα και να προσδιορίζει το μέγεθος των κατάλληλων χαρακτηριστικών ώστε να εκτιμήσει την καταλληλότητα του νερού για γεωργική χρήση (Pettygrove and Asano, 1985). Οι παραπάνω παράμετροι προτείνονται ως κατάλληλες για την εκτίμηση της καταλληλότητας ενός δείγματος νερού για αρδευτική χρήση. Ανεξάρτητα, όμως, από το αν 82

90 διενεργούνται οι απαραίτητοι εργαστηριακοί έλεγχοι στο νερό που χρησιμοποιείται, η χρήση επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση αποτελεί ήδη σε μεγάλο μέρος του πλανήτη κοινή πρακτική με πολυετή εφαρμογή, η οποία επωμίζεται αξιόλογα μερίδια της αγροτικής παραγωγής ή της συνολικής αρδευόμενης έκτασης Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων στην περιοχή μελέτης Στο εσωτερικό της περιοχής μελέτης δεν εντοπίζονται οικισμοί με πληθυσμό μεγαλύτερο από κατοίκους. Η συλλογή των λυμάτων των οικισμών γίνεται σε όλα τα Δημοτικά Διαμερίσματα του Δήμου Πρεσπών με δίκτυο αποχέτευσης, εκτός από την κοινότητα Ψαράδων, όπου γίνεται σε μεμονωμένα συστήματα διάθεσης, τα οποία θεωρούνται ως διάχυτη ρύπανση. Στη συνέχεια γίνεται διάθεση στα ρέματα. Στην υπολεκάνη των Πρεσπών εντοπίζονται δύο Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων (ΕΕΛ), οι οποίες εξυπηρετούν τα ΔΔ Λαιμού-Αγ. Γερμανού-Πλατέως η μία και τα ΔΔ Καλλιθέας-Λευκώνα η άλλη (ΥΠΕΚΑ ΕΓΥ, 2013). Οι δύο αυτές εγκαταστάσεις αποτελούν παραδείγματα εφαρμογής φυσικών συστημάτων στην επεξεργασία των αστικών αποβλήτων. Συγκεκριμένα, χρησιμοποιούν τη μέθοδο των τεχνητών υγροτόπων. Στην παρούσα παράγραφο γίνεται συνοπτική παρουσίαση των εγκαταστάσεων αυτών. Η ΕΕΛ Λαιμού Αγίου Γερμανού και Πλατέως, έκτασης 15 στρεμμάτων, σχεδιάστηκε για ισοδύναμους κάτοικους. Η μέθοδος επεξεργασίας, που επιλέχθηκε για την κατασκευή της ΕΕΛ, είναι αυτή με τεχνητούς υγροτόπους και φόρτιση με αντλίες.η επιλογή της μεθόδου επεξεργασίας με τεχνητούς υγροτόπους υπαγορεύθηκε από τα χαρακτηριστικά της περιοχής, καθώς υπάρχουν εκτεταμένοι παραλίμνιοι καλαμιώνες, ιδιαίτερα στη λίμνη Μικρή Πρέσπα καθώς και την απαίτηση για απουσία υπέργειων κτισμάτων προς αποφυγή αλλοίωσης της φυσιογνωμίας της περιοχής (Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, 2014). Το έργο χωροθετήθηκε σε επικλινές γήπεδο και ο σχεδιασμός του είναι ανάλογος της «Γαλλικής» προσέγγισης. Αποτελείται από εσχάρωση, αυτοεκκενούμενους σίφωνες τροφοδοσίας των κλινών επεξεργασίας, τρεις κλίνες κατακόρυφης ροής για την πρωτοβάθμια επεξεργασία με φυτά καλάμια και δύο κλίνες κατακόρυφης ροής για τη δευτεροβάθμια επεξεργασία επίσης με φυτά καλάμια.επιπρόσθετα για τριτοβάθμια επεξεργασία (μείωση Ν μέσω απονιτροποίησης) σχεδιάσθηκαν δύο κλίνες οριζόντιας υποεπιφανειακής ροής με φυτά καλάμια. Πιο συγκεκριμένα, τα τεχνικά μέρη που την απαρτίζουν είναι τα εξής: α) μία εσχάρωση, β) έναν μετρητή παροχής τύπου Parshall 3, γ) μία αναερόβια δεξαμενή χωρισμένη σε τέσσερα διαμερίσματα 6.00m x 6.00m το καθένα από τα δύο πρώτα και 4.00m x 6.00m το καθένα από τα επόμενα δύο και συνολικού βάθους 5.50m, δ) έξι κλίνες κατακόρυφης ροής διαστάσεων 23.50m x 16.50m, οι οποίες φορτίζονται ανά ζεύγη, ε) τέσσερις κλίνες κατακόρυφης ροής διαστάσεων 23.50m x 16.50m, οι οποίες φορτίζονται ανά 83

91 ζεύγη, στ) τέσσερις κλίνες οριζόντιας ροής διαστάσεων 29.00m x 19.00m, οι οποίες φορτίζονται ανά ζεύγη, ζ) μονάδα απολύμανσης με υπεριώδη ακτινοβολία, η) μονάδα απολύμανσης με χλώριο και θ) μετρητής παροχής τύπου Parshall 3 (Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, 2014). Τα επεξεργασμένα λύματα απορρέουν στο παρακείμενο ρέμα του Αγίου Γερμανού και στην συνέχεια στην Μεγάλη Πρέσπα. Το έργο λειτουργεί από το 2009 (Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, 2014). Το σχέδιο της οριζοντιογραφίας της εγκατάστασης παρατίθεται στην Εικόνα 4.1., που ακολουθεί. Εικόνα 4.1: Οριζοντιογραφία ΕΕΛ Λαιμού Αγίου Γερμανού & Πλατέως (Πηγή: Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, 2014) 84

92 Η ΕΕΛ Καλλιθέας & Λευκώνα, έκτασης 14 στρεμμάτων σχεδιάστηκε για 600 ισοδύναμους κατοίκους. Η μέθοδος επεξεργασίας, που επιλέχθηκε για την κατασκευή της ΕΕΛ, είναι με τεχνητούς υγροτόπους και φόρτιση με σίφωνες. Αποτελείται από: α) μία εσχάρωση, β) μία αναερόβια δεξαμενή χωρισμένη σε δύο διαμερίσματα 5.00m x 3.50m το πρώτο και 3.00m x 3.50m το δεύτερο και συνολικού βάθους 5.50m, γ) τρεις κλίνες κατακόρυφης ροής διαστάσεων 21.50m x 16.50m, οι οποίες φορτίζονται ξεχωριστά η κάθε μία, δ) δύο κλίνες κατακόρυφης ροής διαστάσεων 21.50m x 16.50m, οι οποίες φορτίζονται ξεχωριστά, ε) δύο κλίνες οριζόντιας ροής διαστάσεων 27.50m x 18.50m, οι οποίες φορτίζονται ξεχωριστά, στ) μονάδα απολύμανσης με υπεριώδη ακτινοβολία, ζ) τριγωνικός υπερχειλιστής μέτρησης των εκροών και η) μονάδα απολύμανσης με χλώριο. Τα επεξεργασμένα λύματα απορρέουν στο παρακείμενο ρέμα του Λευκώνα και στην συνέχεια στην Μικρή Πρέσπα. Το έργο λειτουργεί από το 2009 (Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, 2014). Στη συνέχεια παρατίθεται η οριζοντιογραφία της εγκατάστασης (Εικόνα 4.2.). Εικόνα 4.2: Οριζοντιογραφία ΕΕΛ Λαιμού Αγίου Γερμανού & Πλατέως (Πηγή: Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης, 2014) Αξίζει να αναφερθεί ότι, όπως περιγράφεται παραπάνω, οι δύο προαναφερθείσες Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων χρησιμοποιούν τη μέθοδο των τεχνητών υγροτόπων Πρακτικές εφαρμογές και αποτελέσματα της μεθόδου 85

93 Μελέτες υπό την οπτική της συγκέντρωσης βαρέων μετάλλων στις καλλιέργειες Μια πτυχή της επαναχρησιμοποίησης των επεξεργασμένων αστικών λυμάτων (Treated Municipal Wastewater (TMWW ή TWW) reuse στην αγγλόγλωσση βιβλιογραφία) που δεν έχει μελετηθεί επαρκώς είναι η έκταση της συσσώρευσης βαρέων μετάλλων στο έδαφος και τα φυτά, ένα πρόβλημα που έχει άμεσο αντίκτυπο στην υγεία του καταναλωτή και στην ποιότητα του περιβάλλοντος (Pedrero et al., 2010). Οι Καλαβρουζιώτης και Δρακάτος (Calavrouziotis and Drakatos, 2002) μελέτησαν την ικανότητα ορισμένων μεσογειακών δασικών φυτών (Myoporum sp., Nerium oleander ή πικροδάφνη, και Geranium sp. ή γεράνι) να απορροφούν τα βαρέα μέταλλα από επαναχρησιμοποιμένα λύματα. Φυτά ενός έτους καλλιεργήθηκαν υπό συνθήκες θερμοκηπίου και μετρήθηκαν οι περιεκτικότητές τους στα στοιχεία χαλκό (Cu), μαγγάνιο (Mn) και ψευδάργυρο (Zn). Δεδομένου ότι αυτά τα δασικά είδη μελετήθηκαν για πρώτη φορά, σε σχέση με την συσσώρευση των βαρέων μετάλλων στους ιστούς τους, δεν μπορούσαν να γίνουν συγκρίσεις με προηγούμενες εργασίες. Το συμπέρασμα ήταν ότι η ανοχή των δασών στα βαρέα μέταλλα των αποβλήτων ποικίλλει ανάλογα με το είδος του φυτού και ότι θα πρέπει να ληφθεί υπόψη αυτή η μεταβλητή απόκρισης κατά την άρδευση με επεξεργασμένα λύματα, σε αυτά και άλλα είδη φυτών, για να αποφευχθεί η τοξικότητα. Μελέτη της επίδρασης της μεθόδου στην ανάπτυξη των ειδών Η επίδραση της μεθόδου TMWW στα χαρακτηριστικά της ανάπτυξης δασικών ειδών μελετήθηκε στην Ελλάδα από τους Μαυρογιαννόπουλο και Κυρίτση (Mavrogianopoulos and Kyritsis, 1995). Οι ερευνητές διεξήγαγαν πείραμα 20 χιλιόμετρα μακριά από την Αθήνα με τρεις μεθόδους επεξεργασίας (α. μη αρδευόμενα φυτά,β. συμβατικό νερό άρδευσης, γ. άρδευση με επεξεργασμένα αστικά λύματα). Τα παρακάτω δασικά είδη χρησιμοποιήθηκαν για το πείραμα: Eucalyptus sp, Β variabilis, Forsythia sp, M. arborea, και N. oleander. Παρατηρήθηκαν στατιστικώς σημαντικές διαφορές στο ύψος του Eucalyptus sp. μεταξύ αρδευόμενων και μη αρδευόμενων φυτών, καθώς και μεταξύ των φυτών που αρδεύονται με συμβατικό νερό και νερό από επεξεργασμένα λύματα. Αντίστοιχες παρατηρήσεις προέκυψαν και για τα άλλα είδη που εξετάστηκαν. Γενικά, τα φυτά που αρδεύτηκαν με νερό από επεξεργασμένα λύματα παρουσίασαν μεγαλύτερη αύξηση του ύψους και σε γενικές γραμμές, εξήχθη το συμπέρασμα ότι η ανάπτυξη των φυτών που αρδεύονται με νερό από επεξεργασμένα λύματα ευνοείται σημαντικά, ίσως λόγω της ευεργετικής επίδρασης των θρεπτικών συστατικών που υπάρχουν σε αυτά. Οι Manas et al. (2002) μελέτησαν την επίδραση των επεξεργασμένων αστικών λυμάτων στο φυτό μαρούλι (L. Sativa). Πραγματοποιήθηκε ένα πείραμα στάγδην άρδευσης με νερό δύο προελεύσεων, η μία εκ των οποίων ήταν η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένου νερού και η άλλη το πόσιμο νερό. Τα αποτελέσματα που ελήφθησαν έδειξαν αποδεκτή αγρονομική ποιότητα ανάκτησης κατά την επεξεργασία λυμάτων. 86

94 Τέλος, οι Pedrero και Alarcón (2009) κατά την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής επεξεργασμένων λυμάτων σε εσπεριδοειδή κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι: (1) η δυνατότητα χρήσης νερού από επεξεργασμένα αστικά λύματα αναμεμιγμένα με νερό γεώτρησης είναι μια καλή λύση για τη βελτίωση της αγρονομικής ποιότητας των επεξεργασμένων λυμάτων, (2) οι υψηλές συγκεντρώσεις αλατότητας και βορίου είναι τα κύρια προβλήματα που συνδέονται με την επεξεργασία των υγρών αποβλήτων στην περιοχή Μούρθια της Ισπανίας και (3) τα επεξεργασμένα αστικά λύματα φαίνεται να είναι μια εναλλακτική πηγή νερού για άρδευση εσπεριδοειδών με ορθή διαχείριση των αλάτων. Εφαρμογές σε συνδυασμό με συστήματα στάγδην άρδευσης Όπως ειπώθηκε, η χρήση αστικών λυμάτων σε καλλιέργειες προσλαμβάνει αυξημένη προσοχή στα περισσότερα μέρη του κόσμου, λόγω της αυξανόμενης σπανιότητας και το υψηλό κόστος γλυκού νερού και τροφίμων, ειδικά σε ημι-άνυδρες και άγονες περιοχές. Η χρήση των λυμάτων για γεωργικούς σκοπούς μπορεί να είναι ιδιαίτερα ελκυστική, αφού μπορεί να επιτρέψει την επέκταση της εντατικής γεωργίας διαφυλάσσοντας παράλληλα τους περιορισμένους πόρους υδάτων καλής ποιότητας για την αστική ανάπτυξη των πόλεων (Mutengu et al., 2007). Κατά το τελευταίο μέρος του 20ου αιώνα, η επαναχρησιμοποίηση λυμάτων θεωρείται μια κοινή διαδικασία σε πολλές χώρες του κόσμου και ένας μεγάλος αριθμός δημοσιεύσεων έχουν αναγνωρίσει τα οφέλη της (Mujeriego and Sala, 1991 & ASCE, 2001 & Levine και Asano, 2004 & Haruvy, 2006). Η απόφραξη των σταλακτήρων και φίλτρων είναι τα κυριότερα προβλήματα στη λειτουργία των συστημάτων στάγδην άρδευσης στις αναπτυσσόμενες χώρες και σε μικρές κοινότητες όπου τα επεξεργασμένα λύματα είναι κακής ποιότητας. Τα κύρια αποτελέσματα των πειραματικών δοκιμών σχετικά με τη συμπεριφορά πολλών ειδών φίλτρων και σταλακτήρων με χρήση κακής ποιότητας αστικά λύματα είναι: α) η απόδοση σταλακτήρων και φίλτρων εξαρτάται από την ποιότητα των λυμάτων, β) τα Ολικά αιωρούμενα στερεά (TSS) επηρεάζουν το ποσοστό των πλήρως φραγμένων σταλακτήρων, τη μέση παροχή που εφαρμόζεται, την ομοιομορφία της εκπομπής και το χρόνο λειτουργίας του φίλτρου μεταξύ δύο διαδικασιών καθαρισμού, γ) οι σταλακτήρες δίνης είναι πιο ευαίσθητοι στην απόφραξη από ό,τι οι σταλακτήρες τύπου λαβυρίνθου, δ) δεν παρατηρήθηκε καμία σημαντική διαφορά μεταξύ της τοποθέτησης του ίδιου είδους σταλακτήρα στο έδαφος ή στο υπέδαφος, ε) τα φίλτρα χαλικιού (gravel media filters) και τα φίλτρα δίσκων (disk filters) εξασφάλισαν καλύτερη απόδοση από ό, τι τα φίλτρα οθόνης (screen filters). Επίσης, η χρήση λυμάτων με μέτρηση TSS μεγαλύτερη από 50 mg/l, δεν επιτρέπει την επίτευξη βέλτιστης ομοιομορφίας στην απορροή (Capra and Scicolone, 2007). Μία μελέτη που διερεύνησε την άρδευση λαχανικών με χρήση της μεθόδου της στάγδην άρδευσης και με νερό που προήλθε από την επεξεργασία αστικών λυμάτων διενεργήθηκε 87

95 από τους ερευνητές Cirelli et al. το 2012 στη Σικελία της Ιταλίας. Στην εργασία τους παρουσιάζονται τα αποτελέσματα ενός σεναρίου επαναχρησιμοποίησης, όπου τριτοβάθμια επεξεργασμένα αστικά λύματα χρησιμοποιήθηκαν για την άρδευση καλλιεργειών λαχανικών (μελιτζάνας και ντομάτας) στην Ανατολική Σικελία της Ιταλίας. Αναλύθηκαν τα επίπεδα κοπρανώδους μόλυνσης των λαχανικών, που αρδεύτηκαν με επιφανειακή και υπόγεια στάγδην άρδευση (ενν. με επεξεργασμένα αστικά λύματα) και συγκρίθηκαν για δύο καλλιεργητικές περιόδους, τα έτη 2008 και Δείγματα αρδευτικού νερού και καρπών συλλέχθηκαν κατά τη διάρκεια των δύο περιόδων καλλιέργειας και αξιολογήθηκαν για τα βακτήρια κοπράνων (Escherichia coli, κολοβακτηριοειδή κοπράνων και στρεπτόκοκκοι κοπράνων), σαλμονέλα και τα αυγά ελμινθών. Επίσης, συλλέχθηκαν εδαφικά δείγματα και εκτιμήθηκαν στο πλαίσιο μιας ανάλυσης υδραυλικής συμπεριφοράς. Τελικά, τα αποτελέσματα της μελέτης συγκρίθηκαν με τα αποτελέσματα ενός δοκιμαστικού συστήματος, το οποίο αρδεύτηκε με συμβατικό γλυκό νερό. Το πιο σημαντικό σημείο της εργασίας αυτής είναι πως ως μέθοδος τριτοβάθμιας επεξεργασίας επιλέχθηκε η τεχνολογία των τεχνητών υγροτόπων (constructed wetlands ή CW στην αγγλόγλωσση βιβλιογραφία), ανάμεσα σε άλλους λόγους, λόγω και του χαμηλού κόστους λειτουργίας και συντήρησής τους κατά την επεξεργασία λυμάτων, που προέρχονται από μικρές και μεσαίου μεγέθους κοινότητες (Kadlec and Knight, 1996 & Toscano et al., 2009). Σε ό,τι αφορά τα συστήματα τεχνητών υγροτόπων, η εφαρμοσμένη έρευνα υπογραμμίζει το γεγονός ότι επεξεργασμένα αστικά λύματα που χρησιμοποιούνται για άρδευση μπορούν να περιέχουν άμεσα απορροφήσιμα χρήσιμα θρεπτικά συστατικά και εύκολα βιοαποικοδομήσιμες οργανικές ενώσεις, με μέση ποιότητα εκροής συμβατή με τα όρια απόρριψης των επεξεργασμένων αστικών λυμάτων σε υδάτινα σώματα τα οποία επιβάλλονται από τις ισχύουσες κανονιστικές διατάξεις (της Ιταλίας). Το πείραμα διεξήχθη σε ένα ανοικτό πεδίο κοντά στο σύστημα Τεχνητών υγροτόπων του San Michele di Ganzaria (Ανατολική Σικελία, 37ο 16 N, 14ο 25 E) κατά τη διάρκεια δύο αρδευτικών περιόδων, του 2008 και του Η μονάδα αυτή επεξεργάζεται δευτεροβάθμια επεξεργασμένα αστικά λύματα από τη συμβατική Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυμάτων του οικείου Δήμου (με πληθυσμό περίπου κατοίκων). Το εβδομήντα τοις εκατό της περιοχής άρδευσης καλύφθηκε από μαύρο/άσπρο πλαστικό προστατευτικό στρώμα, ενώ περιοχή πλάτους 0,6 m από το διάδρομο ανάμεσα σε κάθε χωράφι έμεινε γυμνό. Οφείλει να επισημανθεί σε αυτό το σημείο ότι το πλαστικό προστατευτικό στρώμα επηρεάζει άμεσα το μικροκλίμα γύρω από το φυτό τροποποιώντας το ισοζύγιο της ακτινοβολίας της επιφάνειας και μειώνοντας την απώλεια νερού από το έδαφος (Liakatas et al., 1986). 88

96 Στη συνέχεια, εφαρμόστηκαν τυπικές καλλιεργητικές πρακτικές κατά τη διάρκεια των δύο περιόδων καλλιέργειας. Στοιχεία/χημικές ενώσεις, όπως άζωτο(ν) (σε ποσότητα 89 kg ha -1 ), πεντοξείδιο του φωσφόρου (P 2 O 5 ) (σε ποσότητα 61 kg ha -1 ) και οξείδιο του καλίου (K 2 O) (σε ποσότητα 125 kg ha -1 ) εφαρμόστηκαν ομοιόμορφα στο πειραματικό πεδίο με τέσσερις λιπάνσεις κατά τη διάρκεια αμφότερων περιόδων άρδευσης. Η μελέτη διαπίστωσε αυξημένα επίπεδα E. Coli στο νερό άρδευσης, τα οποία ήταν συχνά πάνω από τις αυστηρά ιταλικά υποχρεωτικά όρια των 50 CFU 100 ml -1 για δευτερεύοντα αστικά λύματα που οδηγούνται σε επεξεργασία σε σε τεχνητούς υγροτόπους. Παρασιτικοί οργανισμοί, όπως η Salmonella και τα αυγά ελμινθών δεν ανιχνεύθηκαν στα επεξεργασμένα αστικά λύματα (TWW) ή σε δείγματα καρπών των λαχανικών. Μόνο δύο δείγματα μελιτζάνας, που αρδεύτηκαν με σύστημα επιφανειακής στάγδην άρδευσης, περιείχαν 10 2 CFU/100g κολοβακτηριοειδή κοπράνων και στρεπτοκόκκους κοπράνων. Η μέγιστη μόλυνση ντομάτας (της τάξεως των 10 2 CFU/100g για E. coli και 10 3 CFU/100g για κολοβακτηριοειδή κοπράνων και στρεπτοκόκκους κοπράνων) βρέθηκε σε δείγματα σε επαφή με το έδαφος ή με το πλαστικό επίστρωμα, καθώς παρατηρείται σημαντική αύξηση της μικροβιακής δραστηριότητας της βιομάζας σε αυτά τα υποστρώματα. Για τις καλλιέργειες μελιτζάνας και ντομάτας καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια της διετούς δοκιμαστικής περιόδου μέγιστες αποδόσεις καρπών 38,5 και 89,7 t ha -1, αντίστοιχα. Με βάση τα στοιχεία παραγωγής και ποιότητας, οι καλλιέργειες τομάτας αναπτύχθηκαν επιτυχώς σε χωράφια που παροχετεύθηκαν από επεξεργασμένα αστικά λύματα με υψηλότερες αποδόσεις (αύξηση της τάξεως περίπου του 20%) σε σχέση με οικόπεδα που τροφοδοτήθηκαν με φρέσκο νερό. Ειδικότερα, η χρήση της υπόγειας στάγδην άρδευσης οδήγησε σε μια σημαντική αύξηση της εμπορεύσιμης απόδοσης (ΕΑ/marketable yield) για τις καλλιέργειες ντομάτας, αυξάνοντας τον αριθμό των εμπορεύσιμων καρπών (ΕΚ) και μειώνοντας τον αριθμό των μη εμπορεύσιμων καρπών (ΜΕΚ). Οι μελιτζάνες ήταν ευαίσθητες στις συνθήκες υδατικής πίεσης όταν αυτή προκύπτει από την μερική απόφραξη των σταλακτήρων επιφανειακής άρδευσης, ιδιαίτερα εκείνων που παροχετεύονται με φρέσκο νερό. Κατά τη διάρκεια και των δύο ετών παρακολούθησης, μια τεχνητά επιβληθείσα έλλειψη νερού προκάλεσε υψηλά ποσοστά ξηράς ύλης για τις μελιτζάνες. Συμπερασματικά και από γεωπονικής άποψης, η έρευνα κατέληξε ότι το πειραματικό σύστημα χρησιμοποίησε επεξεργασμένα αστικά λύματα και ανέπτυξε επιτυχώς ντομάτες κάτω από ημι-άνυδρες συνθήκες, οδηγώντας σε 20% αύξηση στην απόδοση σε σύγκριση με την απόδοση καλλιεργειών με χρήση συμβατικού νερού. Τα αντίστοιχα αποτελέσματα δεν παρατηρήθηκαν για την καλλιέργεια τις μελιτζάνας, λόγω της ευαισθησίας του φυτού σε φυσικοχημικές ιδιότητες του νερού και του εδάφους. 89

97 Τελικά, η ανάλυση του σεναρίου της Επαναχρησιμοποίησης των αστικών λυμάτων επιβεβαιώνει ότι, υπό αυστηρά ελεγχόμενες συνθήκες, επεξεργασμένα αστικά λύματα χαμηλής ποιότητας μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως πρόσθετη πηγή νερού για να αυξήσουν την παραγωγή λαχανικών σε υδατικά φτωχές μεσογειακές περιοχές (Cirelli et al., 2012) Προοπτικές εφαρμογής στην περιοχή μελέτης Στο πλαίσιο, λοιπόν, της μελέτης αυτής δημιουργείται εύλογα απορία ως προς το αν η πρακτική αυτή μπορεί να προωθηθεί στην περιοχή όπου εστιάζει η εργασία, δηλαδή στην υπολεκάνη των Πρεσπών. Όπως φάνηκε από την παραπάνω ανάλυση των στοιχείων που αφορούν στην εφαρμογή της πρακτικής της επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων στη γεωργία, η εν λόγω μέθοδος προσφέρει μια εναλλακτική εύρεσης αρδευτικών πόρων σε μία χρονική περίοδο που τα υδατικά αποθέματα σε ορισμένες περιοχές επιτάσσουν την αναζήτηση τουλάχιστον συμπληρωματικών τρόπων εξασφάλισης του αρδευτικού νερού. Η περιοχή μελέτης δεν φαίνεται να αποτελεί μία από αυτές τις περιοχές. Παρόλα αυτά, με δεδομένη την ποσοτική και ποιοτική υποβάθμιση των υδατικών πόρων σε όλα τα μέρη του πλανήτη, οφείλει η κάθε περιοχή να είναι προετοιμασμένη για την αλλαγή και προσαρμογή των μεθόδων που χρησιμοποιεί για την εξασφάλιση των απαραίτητων για αυτήν αναγκών. Με αυτό το δεδομένο, η εφαρμογή συστήματος επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων λυμάτων στην περιοχή της Κλειστής υπολεκάνης Πρεσπών, όπως αυτή εμπεριέχεται στο Υδατικό διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας (GR09), αποτελεί μία πρόταση που μπορεί να εφαρμοστεί, περισσότερο σε σχέση με την εξοικονόμηση υδατικών πόρων γλυκού νερού, τα οποία υπό την υφιστάμενη κατάσταση αντλούνται από το υδατικό σύστημα των λιμνών Μικρής και Μεγάλης Πρέσπας, αλλά και δευτερευόντως σε σχέση με αγρονομικά κριτήρια, σχετικά δηλαδή με την ανάπτυξη των καλλιεργούμενων στην περιοχή ειδών. Όπως παρουσιάστηκε προηγουμένως, τα συστήματα τεχνητών υγροτόπων μπορούν να συνδυαστούν με θετικά αποτελέσματα με τη χρήση επεξεργασμένων λυμάτων για την άρδευση. Πριν από τη λήψη, όμως, οποιασδήποτε απόφασης για την εφαρμογή ή μη ενός τέτοιου συστήματος στην περιοχή μελέτης, οφείλει να εκπονηθεί η κατάλληλη μελέτη για να διερευνηθεί η δυνατότητα σύνδεσης ενός τέτοιου συστήματος με τις ήδη υπάρχουσες Εγκαταστάσεις Επεξεργασίας Λυμάτων,οι οποίες χρησιμοποιούν τη μέθοδο των τεχνητών υγροτόπων ως μέθοδο τριτοβάθμιας επεξεργασίας. Να διερευνηθεί και κατά πόσο οι ποσότητες των εκροών από ένα τέτοιο σύστημα είναι αρκετές ώστε να αξίζει να κατασκευαστεί. Επίσης, η επαναχρησιμοποίηση των αστικών λυμάτων για την άρδευση μπορεί να συνδυαστεί κατάλληλα και με τη μέθοδο της στάγδην άρδευσης, η οποία, όπως περιγράφηκε, πρόκειται να εφαρμοστεί στην περιοχή μελέτης τα προσεχή έτη. 90

98 Τέλος, πριν από και στο πλαίσιο της λήψης απόφασης για την εφαρμογή ενός συστήματος επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων, οφείλει να διενεργηθεί επιστημονική και επί τόπου έρευνα σε σχέση με την επίδραση τέτοιου συστήματος ακριβώς στα προϊόντα της γης της περιοχής μελέτης. Κατά κύριο λόγο οφείλει να διερευνηθεί η καταλληλότητα εφαρμογής στην άρδευση εκτάσεων όπου καλλιεργείται το φασόλι Πρεσπών και να διαπιστωθεί αν η εφαρμογή της μεθόδου αυτής επηρεάζει με οποιονδήποτε τρόπο τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του προϊόντος αυτού, καθώς ενδεχόμενη επίδραση στην ποιότητα των φασολιών της περιοχής των Πρεσπών μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της εμπορικής του αξίας και σε απαξίωσή του. Άλλωστε, τα φασόλια Πρεσπών αποτελούν προϊόντα τα οποία πιστοποιούνται με το σήμα ποιότητας ISO και επομένως ελέγχονται ποιοτικά και με βάση τα κριτήρια της συγκεκριμένης πιστοποίησης. Σε επόμενο στάδιο, οφείλουν να διερευνηθούν και οι επιδράσεις της χρήσης επεξεργασμένων λυμάτων και στους υπόλοιπους τύπους καλλιέργειας της περιοχής, δηλαδή τόσο στις καλλιέργειες που προορίζονται για κατανάλωση από τον άνθρωπο όσο και στις δασικές καλλιέργειες της περιοχής. Φυσικά, όλες οι παραπάνω διαδικασίες οφείλουν να γίνουν στο πλαίσιο των διεθνών κανόνων και οδηγιών εφαρμογής που αφορούν την επαναχρησιμοποίηση αστικών λυμάτων Νέες τεχνολογίες στην άρδευση Η αυξανόμενη χρήση ενέργειας παγκοσμίως και η αύξηση του κόστους της ενέργειας οδηγούν σε μία αύξηση στις τιμές των εξαρτώμενων από την ενέργεια προϊόντων, όπως οι καλλιέργειες. Η ανανεώσιμη ενέργεια χρησιμοποιεί αποτελεσματικά φυσικά αποθέματα, όπως η ηλιακή ακτινοβολία, ο άνεμος, η βροχή, οι παλίρροιες και η γεωθερμική θερμότητα, τα οποία μπορεί να αναπληρωθούν φυσικά. Η χρήση ανανεώσιμων ενεργειακών αποθεμάτων για την τροφοδοσία ενός συστήματος άρδευσης είναι ένας τρόπος μείωσης της εξάρτησης των διατροφικών προϊόντων από τις τιμές των καυσίμων αλλά και μειώνει την επίπτωση του αρδευτικού συστήματος στο περιβάλλον. Η Διαχείριση άρδευσης (Irrigation management) είναι ένα εργαλείο με το οποίο η έγκαιρη εφαρμογή του νερού άρδευσης μπορεί να βελτιώσει την αποδοτικότητα και τελικά την απόδοση της άρδευσης (Baille, 1997 & Gonzalez, 1992). Μια σειρά τεχνολογιών έχουν αναπτυχθεί με στόχο την πιο ομοιόμορφη εφαρμογή νερού χωρίς υπερβολική παραγωγή αποβλήτων (Elattir, 2005 & Luthra, 1997 & Serageldin, 1995). Η απόφαση για την άρδευση θα πρέπει να βασίζεται στην εκτίμηση της κατάστασης των καλλιεργειών και των υδάτων του εδάφους, σε συνδυασμό με κάποια υγρασία του εδάφους και την οικονομική απόδοση. 91

99 Από τη διερεύνηση στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία αναλύονται παρακάτω οι ακόλουθοι μέθοδοι εφαρμοσμένων νέων τεχνολογιών στην άρδευση, οι οποίες παρουσιάζουν ενδιαφέρον και μπορούν να παρέχουν λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζει το υπάρχον αρδευτικό δίκτυο. Μελετώντας τα προβλήματα που δημιουργούνται στα δίκτυα άρδευσης και διανομής έχει διαπιστωθεί η ανάγκη κατασκευής μιας υδροληψίας απλής και εύχρηστης, που θα εξασφαλίζει συγχρόνως την ομαλή λειτουργία, ασφάλεια και σταθερότητα στο δίκτυο. Μέσα από αυτή την ανάγκη και με την εξέλιξη της επιστήμης των νέων τεχνολογιών διαφαίνονται νέοι τρόποι άρδευσης οικονομικότεροι, ασφαλέστεροι και προηγμένοι. Οι νέοι τρόποι βρίσκουν εφαρμογή σταδιακά στη γεωργία και βρίσκονται σε κάποιες περιπτώσεις σε πειραματικές καλλιέργειες και σε πιλοτικά προγράμματα. Πλέον επιδιώκεται η εφαρμογή εξατομικευμένων λύσεων για εξοικονόμηση πόρων. Μέσα από τη μελέτη των νέων τεχνολογιών που εφαρμόζονται στη γεωργία είτε σε πειραματικό στάδιο είτε σε πλήρη εφαρμογή ξεχωρίζουν οι: α. Η ηλεκτρονική υδροληψία άρδευσης, β. η χρήση φωτοβολταϊκών διατάξεων για την άρδευση (χρήση φωτοβολταϊκών διατάξεων για άντληση και μεταφορά νερού) και γ. η γεωργία ακριβείας. α. Ηλεκτρονική υδροληψία άρδευσης Η ηλεκτρονική υδροληψία άρδευσης με χρήση ηλεκτρονικών καρτών στοχεύει στην προστασία του περιβάλλοντος μέσω της ορθολογικής χρήσης των υδάτινων πόρων καθώς επίσης και της ομαλής χρήσης του δικτύου με την χρησιμοποίηση ημερήσιου προγράμματος με συγκεκριμένες ποσότητες άρδευσης σε κάθε τμήμα του δικτύου. Με το σύστημα της ηλεκτρονικής υδροληψίας άρδευσης με κάρτα γίνεται προσπάθεια να ελεγχθεί πιθανή παράτυπη χρήση του δικτύου άρδευσης, να διευκολυνθεί η επιτήρηση του δικτύου και να εξοικονομηθεί ποσότητα πολύτιμου νερού και ενέργειας καθώς και χρόνος και κόπος για τους καλλιεργητές αφού δεν απαιτείται πλέον η παρουσία τους στα αγροτεμάχια που αρδεύονται καθ όλη την διάρκεια της άρδευσης (diavgeia.gov.gr, 2010). Η διαρκής αναζήτηση νέων λύσεων και η εξέλιξη στον τομέα της ύδρευσης και άρδευσης είχε σαν αποτέλεσμα την ανάπτυξη ενός νέου προϊόντος (Αυτόματη Ηλεκτρονική Υδροληψία) η οποία συνδυάζει την πολυετή εμπειρία και την υψηλή τεχνολογία. Η μέθοδος αναφέρεται σε συσκευή που προορίζεται για την μέτρηση και αυτόματη χρέωση ύδατος στον καταναλωτή, για τις ανάγκες άρδευσης και ύδρευσης με την χρήση ειδικής επαναφορτιζόμενης κάρτας. Η αυτόματη ηλεκτρονική υδροληψία με κάρτα ροής ύδατος δίνει την δυνατότητα στον Οργανισμό διαχείρισης νερού να πωλεί με την κάρτα, συγκεκριμένη ποσότητα νερού σε κάθε καταναλωτή πετυχαίνοντας να ελεγχθεί που διατίθεται και η τελευταία σταγόνα του νερού. Με την αυτόματη ηλεκτρονική υδροληψία γίνεται σωστή διαχείριση νερού χωρίς σπατάλη, είναι ένα πολύ απλό, εύχρηστο και οικονομικό σύστημα αυτόματης χρέωσης της 92

100 κατανάλωσης. Δεν απαιτoύνται υδρονομείς ή εξειδικευμένο προσωπικό για την λειτουργία του συστήματος. Ο τρόπος λειτουργίας συνήθως είναι ο εξής: Ο Οργανισμός διαχείρισης νερού (Τ.Ο.Ε.Β, Γ.Ο.Ε.Β κ.λ.π.) φορτίζει με τη συσκευή φόρτισης καρτών τις κάρτες, πληκτρολογώντας την επιθυμητή παροχή για κάθε καταναλωτή, εισπράττοντας το αντίστοιχο ποσό. Ο καταναλωτής τοποθετεί την κάρτα στην ηλεκτρονική υδροληψία, οι μονάδες μεταφέρονται αυτόματα στη συσκευή και η βαλβίδα ανοίγει. Επίσης, έχει την δυνατότητα να προγραμματίσει την ηλεκτρονική υδροληψία ώστε μετά από την κατανάλωση που επιθυμεί να διακοπεί αυτόματα η παροχή. Η διακοπή της άρδευσης επιτυγχάνεται με την επαφή της κάρτας στο σύστημα από τον καταναλωτή ενώ ταυτόχρονα επιστρέφεται το υπόλοιπο μονάδων στην κάρτα ( 2010) Σε περίπτωση κατανάλωσης όλων των μονάδων γίνεται αυτόματη διακοπή της παροχής (οπότε και ο καταναλωτής θα πρέπει να επαναφορτίσει την κάρτα στον Οργανισμό). Το σύστημα ενεργοποιείται και απενεργοποιείται μόνο από την ίδια κάρτα. Ο χρήστης έχει την δυνατότητα να ελέγχει το πιστωτικό όριο της κάρτας στην οθόνη, όπου αναγράφεται το υπόλοιπο μονάδων. Η κάρτα του συστήματος είναι επαναφορτιζόμενη, δέχεται απεριόριστες φορτίσεις και είναι κατασκευασμένη από ανοξείδωτο υλικό ώστε να έχει αντοχή στις δύσκολες συνθήκες που επικρατούν στα χωράφια (νερό, υγρασία, ζέστη, παγετός). Το οικονομικό όφελος από την εφαρμογή του συστήματος είναι τεράστιο διότι δεν γίνεται σπατάλη νερού, ενώ το κόστος της τοποθέτησης και της λειτουργίας είναι πάρα πολύ χαμηλό (promithies.gr, 2014). Η ηλεκτρονική διάταξη είναι τοποθετημένη σε ανθεκτικό κουτί και διαθέτει οθόνη απεικόνισης των καταναλωθέντων κυβικών μέτρων νερού με δυνατότητα άθροισης όλων των καταναλωθέντων κυβικών μέτρων. Συνδέεται απευθείας με όλους τους σωλήνες άρδευσης. Η ηλεκτρονική διάταξη μπορεί να είναι ατομική ή πολλών χρηστών έχοντας ο καθένας τους ξεχωριστό κωδικό χρήσης. Διαθέτει περιοριστή ροής με ρυθμιστικό δακτύλιο, τοποθετημένος μέσα στο σώμα της ογκομετρικής βαλβίδας, προστατευόμενος από βανδαλισμούς και παρεμβάσεις, προσβάσιμος μόνο αν αφαιρεθεί ο ταχυσύνδεσμος στην έξοδο. Σε αυτήν ο οργανισμός φορτώνει τα πωληθέντα κυβικά μέτρα νερού. Όταν τοποθετηθεί η κάρτα στην υποδοχή, αφού καταχωρήσει ο χρήστης τα κυβικά του ποτίσματος που επιθυμεί, αφαιρούνται από την κάρτα και συγχρόνως πατώντας τον διακόπτη λειτουργίας ξεκινά το πότισμα το οποίο θα σταματήσει μόλις τελειώσουν τα κυβικά που έχουν δηλωθεί. Σε περίπτωση που δεν ξοδευτούν τα προγραμματισμένα κυβικά για οποιονδήποτε λόγο (βλάβη κλπ) όταν γίνει επανεκκίνηση επιστρέφουν στην κάρτα (diavgeia.gov.gr, 2010). 93

101 Το λογισμικό φόρτισης των καρτών καθώς και το πρόγραμμα ελέγχου εγκαθίσταται από τους αρμόδιους οργανισμούς ώστε να έχουν την απόλυτη διαχείριση του αρδευτικού νερού που καταναλώνεται μέσω του ειδικού λογισμικού. Η μονάδα θα περιλαμβάνει ένα αντίγραφο ασφαλείας των αποθηκευμένων λειτουργιών με δυνατότητα αυτόματης επανάκτησης τους σε περίπτωση προβλήματος της μνήμης (diavgeia.gov.gr, 2010). Το λογισμικό παρέχει τη δυνατότητα διαχείρισης σημαντικών στοιχείων όπως: κωδικός υδροληψίας, όνομα καταναλωτή για κάθε υδροληψία, συνολική κατανάλωση ανά καταναλωτή, χρήσης ανά καταναλωτή και συνολική κατανάλωση ανά υδροληψία. Επίσης, έχει δυνατότητα να καταγράφει τη συνολική χρέωση σε κάθε υδροληψία για κάθε κάρτα χρήστη και για όλους τους χρήστες του έτους, να συλλέγει δεδομένα και να τα μεταφέρει με ειδική κάρτα ελέγχου και να τα εμφανίζει σε ειδικό λογισμικό, όπου αποθηκεύονται για παραπέρα επεξεργασία (diavgeia.gov.gr, 2010). Η εφαρμογή της ηλεκτρονικής υδροληψίας στις απολήψεις νερού παρέχει σημαντικά πλεονεκτήματα τόσο στη χρέωση των κυβικών μέτρων η οποία γίνεται στην αρχή της αρδευτικής περιόδου όπου στην συσκευή φορτώνονται τα αγορασθέντα κυβικά μέτρα, τα οποία μειώνονται κατά την χρήση της υδροληψίας. Δίνει τη δυνατότητα προγραμματισμού κατανάλωσης, ώστε να επιτυγχάνεται υδροοικονομία στο μέγιστο βαθμό και λήψη μέτρων σε περίπτωση ανάγκης η υδροληψία είτε μπλοκάρεται αυτόματα, είτε καταγράφει με τον μέσο όρο των καταναλωθέντων κυβικών μέτρων προσαυξημένο με πρόστιμο 10%. Μετά την εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου, σε ορισμένες περιπτώσεις, διαπιστώθηκε μέχρι και μείωση κατανάλωσης στο 25%, δηλαδή δίνει τη δυνατότητα άρδευσης τετραπλάσιων στρεμμάτων καλλιεργήσιμης και αρδεύσιμης γης με την ίδια ποσότητα νερού. Εφαρμογή στον ελληνικό χώρο Η ηλεκτρονική υδροληψία με χρήση επαναφορτιζόμενης κάρτας έχει αρχίσει να εφαρμόζεται σε πολλά μεγάλα αρδευτικά έργα στην Ελλάδα (Περ. Ενότητα Κοζάνης Δήμος Βοΐου, Περ. Ενότητα Πρέβεζας Δήμος Ζηρού, Ορεστειάδα, Ζίτσα Ν.Ιωαννίνων κ.α) με κύριο στόχο την εξοικονόμηση αρδευτικού νερού μέσα από το Πρόγραμμα «Αγροτική Ανάπτυξη της Ελλάδας ». Πραγματοποιείται προμήθεια ηλεκτρονικών υδροληψιών με χρήση επαναφορτιζόμενης κάρτας με σχετικά χαμηλό κόστος (ενδεικτικά προμήθεια 346 ηλεκτρονικών υδροληψιών κοστίζει ) (diavgeia.gov.gr, 2010). β. Χρήση φωτοβολταϊκών διατάξεων για άντληση νερού Από τις επιπτώσεις που επιβαρύνουν το περιβάλλον, διαπιστώνεται ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα προκύπτει από τη χρήση των ορυκτών πόρων για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας που χρησιμοποιείται για την άντληση του νερού άρδευσης και των ορυκτών καυσίμων, όπως του πετρελαίου στη χρήση του γεωργικού μηχανολογικού εξοπλισμού, με αποτέλεσμα να προκύπτει επίπτωση στους φυσικούς πόρους. 94

102 Συμπεραίνουμε ότι η καλλιέργεια φασολιών στις Πρέσπες επιβαρύνει τους φυσικούς πόρους και αυτό γιατί έχουμε μεγάλη κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας για τη λειτουργία των 8 αντλιών που διαθέτουν, προκειμένου να γίνει η άρδευση των χωραφιών. Από τα στοιχεία του ΤΟΕΒ προκύπτει ότι κατά την περίοδο άντλησης των υδάτων από τη λίμνη οι λογαριασμοί ηλεκτρικής ενέργειας είναι υπέρογκοι ( για λειτουργία δύο μηνών). Πιθανές προτάσεις βελτίωσης θα ήταν η χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία απαιτείται για την άντληση του νερού άρδευσης, καθώς όπως αποδείχτηκε αυτή συνοδεύεται από επιβάρυνση των φυσικών πόρων. Η εφαρμογή ανεμογεννητριών για την άντληση και μεταφορά θα ήταν μια πολύ καλή εναλλακτική πρόταση, όμως οι φορείς Προστασίας της περιοχής έχουν εκφράσει αντίθετη άποψη για παρόμοια έργα, μιας και οι ανεμογεννήτριες ενδέχεται να εμποδίζουν την πτήση των πτηνών ή αυτά να προσπίπτουν πάνω τους με αποτέλεσμα να τραυματίζονται σοβαρά (Βουρδούμπας και Κολοκότσα, 2009). Η χρήση πλέον των φωτοβολταϊκών συστημάτων έχει εξαπλωθεί σε όλες τις δράσεις του ανθρώπου, όπως και στις αντλήσεις νερού από ποτάμια και λίμνες με στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας Επομένως, δεν θα ήταν δυνατόν η παρούσα έρευνα για το αρδευτικό σύστημα της υπολεκάνης Πρεσπών να μην λάβει υπόψη την τεχνολογία των φωτοβολταϊκών πάνελς, τόσο για το ήδη υπάρχον αρδευτικό δίκτυο όσο και για αυτό που μελετάται να γίνει. Οι ηλιακές αντλίες είναι προϊόντα υψηλής ποιότητας σχεδιασμένα για να παρέχουν πολύ υψηλές ποσότητες νερού σε ένα ευρύ μανομετρικό φάσμα (αρδευτικά έργα και εφαρμογές πόσιμου νερού) αξιόπιστα και τις πιο απαιτητικές ανάγκες, οικονομικά και χωρίς τη χρήση ορυκτών καυσίμων ή τη σύνδεση με ηλεκτρικό δίκτυο. Ένα αυτόματο φωτοβολταϊκό σύστημα παράγει την απαραίτητη ηλεκτρική ενέργεια για την τροφοδοσία ενός αυτομαποιημένου συστήματος άρδευσης, το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για την παροχή νερού σε διάφορες καλλιέργειες (Βουρδούμπας και Κολοκότσα, 2009). Η εγκατάστασή τους είναι γρήγορη και εύκολη με φωτοβολταϊκά είτε σε βάσεις σταθερού προσανατολισμού είτε με βάσεις παρακολούθησης της τροχιάς του ήλιου (tracer) με υψηλή αξιοπιστία και μεγάλη διάρκεια ζωής, γρήγορη απόσβεση της επένδυσης με αποτέλεσμα να πετυχαίνει χαμηλότερο συνολικό κόστος από τη λειτουργία του συστήματος λόγω εξοικονόμησης ενέργειας. Ένα αυτόνομο σύστημα άντλησης με τις φωτοβολταϊκές αντλίες και με l (30m³) ανά ημέρα είναι δυνατό να ποτίσει με νερό μια μεγάλη περιοχή άρδευσης με σταγόνες. Από μία πρώτη έρευνα τα απαραίτητα τμήματα του συστήματος είναι: Φωτοβολταϊκή αντλία νερού, φωτοβολταϊκά πάνελ, βάσεις φωτοβολταϊκών, σωλήνα νερού 1,5, καλώδιο, επιτηρητής ροής νερού, συρματόσκοινο αντλίας νερού, δεξαμενή νερού κατά περίπτωση. Για διαφορετικές περιοχές εγκατάστασης με την ίδια φωτοβολταϊκή ισχύ μπορεί 95

103 να παρατηρηθεί μείωση ή αύξηση στο μέσο όρο παραγωγής νερού. Με βάσεις παρακολούθησης της τροχιάς του ηλίου (tracer), παρατηρείται αύξηση της παραγωγής σε νερό μεγαλύτερης του 30%. γ. Η γεωργία ακριβείας Η Γεωργία Ακριβείας (Precision Agriculture) είναι μια νέα μέθοδος γεωργικής πρακτικής, η οποία χρησιμοποιεί σαφή πληροφορία προσδιορισμένη ως προς το χώρο και το χρόνο, προκειμένου να μεγιστοποιήσει την αποδοτικότητα των εισροών και να ελαχιστοποιήσει τις περιβαλλοντικές τους επιπτώσεις (Καρυδάς και Συλλαίος, 2001). Είναι το σύνολο των γεωργικών πρακτικών που εστιάζονται σε συγκεκριμένες περιοχές του χωραφιού και σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Αυτή η πρακτική έρχεται σε αντίθεση με τις πιο παραδοσιακές πρακτικές, στις οποίες οι διάφορες γεωργικές δραστηριότητες, όπως η άρδευση, η εφαρμογή λιπασμάτων, εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων εφαρμόζονται ομοιόμορφα σε ολόκληρο το χωράφι, αγνοώντας κάθε μεταβλητότητα μέσα στο χωράφι. Η Γεωργία Ακριβείας βασίζεται σε τεχνολογίες και μέσα ικανά να καταγράψουν με ακρίβεια την υπάρχουσα κατάσταση στον αγρό, στη συνέχεια να διαχειριστούν τη συγκεντρωμένη πληροφορία και δεδομένα και τέλος να εφαρμόσουν τις εισροές έτσι, ώστε να καλύπτουν τις ανάγκες κάθε σημείου και χρονικής στιγμής ξεχωριστά (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2012). Στις χρησιμοποιούμενες τεχνολογίες συμπεριλαμβάνονται: - Συστήματα και μηχανισμοί καταγραφής δεδομένων όπως χάρτες αποδόσεων, εργαστηριακές αναλύσεις, μέθοδοι τηλεπισκόπησης, συστήματα εντοπισμού θέσης (GPS) και Αισθητήρες - Συστήματα διαχείρισης και απόδοσης αποτελεσμάτων, όπως Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (Γ.Σ.Π. GIS) και Έμπειρα συστήματα. - Συστήματα μεταβαλλόμενης εφαρμογής (της ροής ή του είδους), όπως λιπασματοδιανομείς, σπορείς, ψεκαστήρες. Στις μέρες μας υπάρχει μεγάλη πληθώρα διαφόρων τύπων αισθητήρων, με μικρό κόστος για τις περισσότερες εφαρμογές. Η ανάπτυξη της ασύρματης τεχνολογίας επιτρέπει την καταγραφή και ανάλυση σε πραγματικό χρόνο των δεδομένων. Οι κύριες κατηγορίες αισθητήρων είναι οι εξής (Zhang, Wang et al., 2002): 1. Αισθητήρες σοδειάς. 2. Αισθητήρες αγρού (GPS) 3. Αισθητήρες εδάφους 4. Αισθητήρες φυτών. 5. Αισθητήρες ζιζανίων ή προσβολών Στο διεθνή ακαδημαϊκό χώρο έχουν ήδη διαμορφωθεί εργαστήρια, τμήματα και κέντρα Γεωργίας Ακριβείας, ενώ στο τεχνικοοικονομικό οικοδόμημα έχουν αναπτυχθεί νέες σχέσεις και συνεργασίες γύρω από τις ανάγκες του νέου γεωργικού κλάδου. Στην Ελλάδα έχει 96

104 αρχίσει η ενασχόληση σε ερευνητικό επίπεδο (Α.Π.Θ. Μ.Α.Ι.Χ.) και κάποιες απόπειρες σε επίπεδο εφαρμογής (Καρυδάς και Συλλαίος, 2001). Στο διεθνή χώρο όχι μόνο η ερευνητική προσπάθεια, αλλά και ο βαθμός εφαρμογής της μεθόδου έχουν ήδη αναπτυχθεί σε πολύ σημαντικό βαθμό. Το 1992 επετράπη στις Η.Π.Α. η λειτουργία ιδιωτικών συστημάτων διαστημικής τηλεπισκόπησης, ενώ το 1993 πραγματοποιήθηκε στη Μινεσότα η πρώτη διεθνής συνάντηση, με θέμα τη Γεωργία Ακριβείας ( First Work shop on Soil-specific Crop Management ). Το 1994, επίσης στις Η.Π.Α., επετράπη η ελεύθερη χρήση από τους πολίτες δορυφορικών δεδομένων με χωρική ανάλυση 1 μέτρου, ενώ η πρώτη ευρωπαϊκή συνάντηση για τη Γεωργία Ακριβείας πραγματοποιήθηκε στη Μ. Βρετανία, το Τον Ιούλιο του 2000, πραγματοποιήθηκε στη Μινεσότα, το 5 ο Διεθνές Συνέδριο Γεωργίας Ακριβείας, ενώ τον Ιούνιο του 2001 διεξήχθη στο Μονπελιέ της Γαλλίας, το αντίστοιχο τρίτο ευρωπαϊκό. Έως το 1998, το 15 % περίπου των γεωργών στη Μ. Βρετανία είχαν χρησιμοποιήσει τεχνικές Γεωργίας Ακριβείας και, όπως δήλωσαν οι ίδιοι σε σχετική έρευνα του ίδιου έτους, οι προσδοκίες τους, σε γενικές γραμμές, επαληθεύτηκαν (Fountas, 1998). Στις Η.Π.Α., η γεωργία ακριβείας εφαρμόζεται κυρίως σε περιοχές όπου υπάρχουν προβλήματα λειψυδρίας (μεσοδυτικές και δυτικές πολιτείες), ανωμαλίες ή ιδιαιτερότητες ως προς διάφορα χαρακτηριστικά των εδαφών, ή έντονες ελλείψεις θρεπτικών στοιχείων, λόγω παρατεταμένης εξαντλητικής εκμετάλλευσης. Υπάρχουν πολλές εταιρείες σε αυτόν τον τομέα, όπως. η εταιρεία αεροπορικής τηλεπισκόπησης RESOURCE21. Τα προϊόντα (χάρτες και σχετικοί στατιστικοί δείκτες) φθάνουν στους γεωργούς - πελάτες, είτε σε ηλεκτρονική, είτε σε έντυπη μορφή (Morgan and Ess, 1997). Εφαρμογή στον ελληνικό χώρο Με τη βοήθεια της τεχνολογίας, νέες και καινοτόμες ιδέες μειώνουν το κόστος παραγωγής, αυξάνοντας παράλληλα την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών προϊόντων (Μονάδα Καινοτομίας Δ.Π.Θ, 2014). Τον Ιανουάριο του 2010 άρχισε η υλοποίηση του ερευνητικού προγράμματος HydroSense που έχει ως στόχο να εφαρμόσει τις αρχές της γεωργίας ακριβείας (ή σημειακής διαχείρισης) στην καλλιέργεια βάμβακος στο Θεσσαλικό κάμπο και να επιδείξει νέες τεχνολογίες για την εξοικονόμηση αρδευτικού νερού, αζωτούχου λίπανσης και φυτοπροστατευτικών ουσιών. Το πρόγραμμα HydroSense συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μέσω του προγράμματος για το περιβάλλον LIFE+ (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Για τη διεξαγωγή του πειραματισμού στο πλαίσιο του προγράμματος HydroSense επιλέχθηκαν 3 πειραματικοί αγροί σε διαφορετικές περιοχές του θεσσαλικού κάμπου, που αντιπροσωπεύουν διαφορετικούς τύπους εδαφών και παρουσιάζουν σχετικά μεγάλη ανομοιομορφία στις εδαφικές τους ιδιότητες, όπως αυτές εμφανίζονται στη δορυφορική 97

105 εικόνα της περιοχής μελέτης. Οι σύγχρονες δορυφορικές εικόνες έχοντας αυξημένη διακριτική ικανότητα αποτελούν σημαντικά εργαλεία για τον εντοπισμό χωρικών διαφορών στις εδαφικές ιδιότητες ενός αγροτεμαχίου με βάση τις διαφοροποιήσεις στο χρωματισμό του εδάφους. Σε κάθε πειραματικό αγροτεμάχιο οριοθετήθηκε πιλοτική περιοχή 10 στρεμμάτων, στην οποία εφαρμόζεται το σύστημα διαχείρισης που προτείνει το πρόγραμμα HydroSense. Στο υπόλοιπο τμήμα του αγρού η διαχείριση γίνεται με τη συμβατική μέθοδο κάθε παραγωγού και αποτελεί το μάρτυρα προκειμένου να συγκριθεί με το νέο σύστημα διαχείρισης. Σε επόμενο στάδιο πραγματοποιήθηκε ο διαχωρισμός της πιλοτικής περιοχής κάθε πειραματικού αγρού σε διαφορετικές ζώνες διαχείρισης, με τη χρήση πολυφασματικών αισθητήρων. Όταν οι πολυφασματικοί αισθητήρες εκπέμπουν ακτινοβολία 3 φασμάτων στο γυμνό έδαφος, μέσω της ανακλώμενης ακτινοβολίας, υπολογίζουν την ακτινοβολία που έχει απορροφήσει το έδαφος. Σημαντικός παράγοντας που σχετίζεται με την απορρόφηση της προσπίπτουσας ακτινοβολίας στο γυμνό έδαφος είναι η περιεκτικότητα σε οργανική ουσία. Με τη χρήση συστήματος πολυφασματικών αισθητήρων, το οποίο είναι συνδεδεμένο με σύστημα καταγραφής της ακριβούς θέσης κατά την καταγραφή (διαφορικό GPS), πραγματοποιήθηκε σάρωση του γυμνού εδάφους κάθε πειραματικού αγροτεμαχίου πριν τη σπορά, και δημιουργήθηκε χάρτης που προσομοιάζει τη συγκέντρωση της οργανικής ουσίας για το σύνολο του πειραματικού αγροτεμαχίου. Σε κάθε ζώνη διαχείρισης προσδιορίστηκαν 4 σημεία στα οποία πραγματοποιούνται οι απαραίτητες δειγματοληψίες εδάφους, φύλλων, και εγκαταστάθηκαν τα συστήματα αισθητήρων για την παρακολούθηση των αναγκών της καλλιέργειας σε νερό. Σε κάθε πιλοτική περιοχή του πειραματικού αγροτεμαχίου εγκαταστάθηκε σύστημα μεταβλητής παροχής νερού άρδευσης, με το οποίο υπάρχει η δυνατότητα άρδευσης κάθε ζώνης διαχείρισης αυτόνομα, τόσο ως προς την ποσότητα του αρδευτικού νερού όσο και ως προς το χρόνο άρδευσης. Στο υπόλοιπο κομμάτι του πειραματικού αγρού η άρδευση πραγματοποιείται με τη συμβατική μέθοδο που ακολουθεί ο κάθε παραγωγός. Για την παρακολούθηση των αναγκών της καλλιέργειας συστήματα αισθητήρων: Σύστημα αισθητήρων υπέρυθρης ακτινοβολίας για την καταγραφή της θερμοκρασίας του φυλλώματος της καλλιέργειας (Smart Crop) το οποίο αποτελεί μια καινοτόμο επιλογή για την ανίχνευση των πραγματικών αναγκών για άρδευση των καλλιεργειών, κυρίως ως προς το χρόνο εκκίνησης της άρδευσης. Το νέο μοντέλο Smart Crop της αμερικάνικης εταιρείας Dynamax που χρησιμοποιείται στο HydroSense είναι το πρώτο που χρησιμοποιείται στην Ευρώπη (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Κάθε σύστημα, αποτελείται από αισθητήρες υπέρυθρης ακτινοβολίας και ένα σταθμό βάσης. Οι αισθητήρες υπέρυθρης ακτινοβολίας που εγκαθίστανται στα τέσσερα σημεία κάθε 98

106 ζώνης διαχείρισης, καταγράφουν τη θερμοκρασία στο φύλλωμα της καλλιέργειας και στην ατμόσφαιρα, ανά τακτά χρονικά διαστήματα και στέλνουν ασύρματα τις μετρήσεις στο σταθμό βάσης που είναι εγκατεστημένος σε κάθε πειραματικό αγροτεμάχιο. Ο σταθμός βάσης συλλέγει τα δεδομένα από κάθε αισθητήρα χωριστά και αναλύει τα αποτελέσματα συνεκτιμώντας μετρήσεις κλιματικών παραγόντων μέσω ενός μικρού μετεωρολογικού σταθμού που διαθέτει. Η φιλοσοφία της τεχνολογίας Smart Crop στηρίζεται στο ίδιο το φυτό ως το βασικό αισθητήρα προκειμένου να ανιχνευθούν εγκαίρως οι ανάγκες της καλλιέργειας σε νερό. Με τη συνεχή παρακολούθηση της θερμοκρασίας στο φύλλωμα της καλλιέργειας και τη σύγκρισή της με τη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας, το σύστημα Smart Crop, παρακολουθεί τη διαθεσιμότητα του νερού για διαπνοή από τα στομάτια των φύλλων του φυτού (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Όταν το φυτό δε διψάει η θερμοκρασία του φυλλώματος της καλλιέργειας είναι λίγο μικρότερη από τη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας κατά τις ώρες της ηλιοφάνειας το καλοκαίρι, λόγω της εξάτμισης των υδρατμών που διαπνέει το φυτό. Όταν η θερμοκρασία του φυλλώματος της καλλιέργειας αρχίσει να αυξάνεται και υπερβαίνει τη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας, το φυτό δε διαθέτει το απαραίτητο νερό για τις ανάγκες της διαπνοής και αυτή τη στιγμή το σύστημα ειδοποιεί για την ανάγκη άρδευσης, πριν την εμφάνιση αρνητικών επιπτώσεων στις φυσιολογικές διεργασίες του φυτού που θα είχαν πιθανό αντίκτυπο στην απόδοση της καλλιέργειας. Χρησιμοποιούνται υπέρυθροι αισθητήρες καταγραφής της υγρασίας του εδάφους σε δύο διαφορετικά βάθη (25cm και 50cm)προκειμένου να υπάρχει καταγεγραμμένη η πορεία μείωσης της εδαφικής υγρασίας στην περιοχή του ριζοστρώματος της καλλιέργειας μετά από κάθε άρδευση καθώς και συσκευή μέτρησης της εξατμισοδιαπνοής με στόχο την ένδειξη των απωλειών νερού σε κάθε πειραματικό αγροτεμάχιο από τη διαπνοή των φύλλων της καλλιέργειας και την εξάτμιση του εδάφους (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Η παρακολούθηση των αναγκών της καλλιέργειας του βάμβακος πραγματοποιείται για κάθε ζώνη διαχείρισης προκειμένου να εφαρμοστεί η ποσότητα νερού σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Οι αισθητήρες Smart Crop μας δίνουν πληροφορίες για τη χρονική στιγμή της άρδευσης και η συσκευή εξατμισοδιαπνοής μας δίνει πληροφορίες για την ποσότητα νερού που απαιτείται. Οι αισθητήρες υγρασίας εδάφους χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο της σωστής λειτουργίας του συστήματος και των διαχειριστικών αποφάσεων άρδευσης (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Η αζωτούχος λίπανση στο HydroSense γίνεται μέσω τηλεπισκόπησης και μεταβλητής παροχής. Προκειμένου να παρακολουθηθούν οι ανάγκες των φυτών για λίπανση και να ληφθούν σχετικές αποφάσεις εφαρμογής λιπάσματος η οποία στηρίχθηκε στο δείκτη της χλωροφύλλης αποτελεί μια πρόσφατη καινοτομία καθώς αυτό το μήκος κύματος είναι 99

107 ιδιαίτερα ευαίσθητο στην περιεκτικότητα χλωροφύλλης και δεν απορροφάται πλήρως, όπως γίνεται με το κόκκινο φάσμα, σε συνθήκες πλήρους φυτοκάλυψης (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Στις καινοτομίες του προγράμματος HydroSense συγκαταλέγεται η ταυτόχρονη μεταβλητή παροχή αρδευτικού νερού και αζωτούχου λίπανσης σε αγροτεμάχια τα οποία έχουν προηγουμένως διαιρεθεί σε διαχειριστικές ζώνες, δηλαδή σε περιοχές του αγρού που έχουν ομοιογενείς ιδιότητες του εδάφους (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). Στο τέλος της καλλιεργητικής περιόδου, η απόδοση της καλλιέργειας σε κάθε διαχειριστική ζώνη συγκρίνεται με εκείνη της συμβατικής καλλιέργειας του παραγωγού με τη δημιουργία χαρτών απόδοσης για κάθε πειραματικό αγρό με τη χρήση ειδικού εξοπλισμού yield monitor- έτσι ώστε να αξιολογηθούν τα πλεονεκτήματα της χρήσης της νέας τεχνολογίας σε οικονομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. Το HydroSense έχει στόχο να επιδείξει τα πλεονεκτήματα της χρήσης δορυφορικών εικόνων και του γεωγραφικού συστήματος πληροφοριών (GIS) για την αναγωγή των δεδομένων από το επίπεδο των αγροτεμαχίων σε ευρύτερες αγροτικές εκτάσεις του θεσσαλικού κάμπου. Η σύγκριση της χρήσης νερού και χημικών εισροών μεταξύ της συμβατικής μεθόδου καλλιέργειας βάμβακος και της νέας τεχνολογίας θα αναδείξει στρατηγικές για την έξυπνη διαχείριση και κοστολόγηση νερού σε επίπεδο λεκάνης απορροής (Ευαγγέλου και Τσαντήλας, 2011). 5.4 Εμπειρική διερεύνηση με έρευνα ερωτηματολογίου Η δειγματοληπτική έρευνα με ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις και στατιστικές μεθόδους ανάλυσης είναι η πιο διαδεδομένη μορφή εμπειρικής έρευνας. Η τυποποίηση των στοιχείων που συλλέγονται, η δυνατότητα προσέγγισης μεγάλου μέρους του πληθυσμού, η επιδεκτικότητα των στοιχείων σε αριθμητικές και στατιστικές μεθόδους ανάλυσης για την ανάδειξη γενικών τάσεων καθιστούν την δειγματοληπτική έρευνα την πλέον καθιερωμένη μέθοδο για την μελέτη των οικονομικών και κοινωνικών φαινομένων. Η στρωματοποιημένη δειγματοληψία είναι σχεδιασμένη για να εξασφαλίσει την αντιπροσώπευση κάθε τμήματος του πληθυσμού, τη μείωση του σφάλματος εκτίμησης και την ύπαρξη ικανού αριθμού υποκειμένων που προέρχονται από υποπληθυσμούς. Ο πληθυσμός χωρίζεται σε στρώματα και στη συνέχεια επιλέγονται επιμέρους δείγματα με απλή τυχαία δειγματοληψία από κάθε στρώμα. Τα στρώματα μπορούν να υφίστανται ήδη όπως οι δήμοι και τα δημοτικά διαμερίσματα (Ζαφειρόπουλος, 2005). Το πρώτο βήμα στην δειγματοληπτική διαδικασία είναι ο προσδιορισμός του πληθυσμού τον οποίο θα αφορούν τα συμπεράσματα της έρευνας. Η έρευνα απευθύνεται σε άτομα που διαμένουν μόνιμα στην Πρέσπα, ασχολούνται με την καλλιέργεια φασολιών είτε ως κύριο 100

108 επάγγελμα είτε ως συμπληρωματική δραστηριότητα και οι γεωργικές τους εκμεταλλεύσεις καλύπτονται από το υφιστάμενο αρδευτικό δίκτυο. Ο συνολικός πληθυσμός με τα παραπάνω χαρακτηριστικά ανέρχεται στον αριθμό των 150 ατόμων (στοιχεία από Δήμο Πρεσπών). Ως στρώματα επιλέχθηκαν τα 7 δημοτικά διαμερίσματα που οι κάτοικοι τους ασχολούνται με την καλλιέργεια φασολιών και αρδεύονται από το αρδευτικό δίκτυο του ΤΟΕΒ και στη συνέχεια επιλέχθηκε το μέγεθος του δείγματος στον αριθμό των 6 ερωτηθέντων. Συνολικά δηλαδή το 25% των παραγωγών φασολιών της περιοχής, δείγμα που κρίθηκε αντιπροσωπευτικό. Στην συγκεκριμένη έρευνα, χρησιμοποιήθηκε η απλή τυχαία δειγματοληψία η οποία είναι η πιο γνωστή μέθοδος για την επιλογή αντιπροσωπευτικού δείγματος. Χαρακτηριστικό της μεθόδου είναι ότι κάθε μονάδα του πληθυσμού έχει την ίδια πιθανότητα να επιλεγεί στο δείγμα, σε κάθε κλήρωση η πιθανότητα επιλογής είναι ίδια για όλες τις μονάδες. Η απλή τυχαία δειγματοληψία οδηγεί σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του υπό έρευνα πληθυσμού και συνεπώς τα αποτελέσματα είναι γενικεύσιμα προς τον πληθυσμό (Ζαφειρόπουλος, 2005). Η έρευνα αποσκοπούσε στο να διερευνήσει στην πράξη τις απόψεις των παραγωγών του προϊόντος με τη μεγαλύτερη έκταση καλλιεργειών στην περιοχή μελέτης σε σχέση με το υπάρχον αρδευτικό δίκτυο, τις παρούσες καλλιεργητικές πρακτικές, τις επιπτώσεις αυτών στο περιβάλλον των Πρεσπών αλλά και σε σχέση με σύγχρονα συστήματα σχετικά με την άρδευση, τα οποία μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο προτάσεων για τη βελτίωση της διαχείρισης των υδατικών πόρων και του περιβάλλοντος συνολικά στην περιοχή. Η λεπτομερής ανάλυση και τα αποτελέσματα της εμπειρικής, αυτής, έρευνας γίνεται στη συνέχεια Η μεθοδολογία της έρευνας Με σκοπό να ερευνηθεί στην πράξη η στάση των αγροτών της περιοχής Πρεσπών για τα νέα συστήματα άρδευσης και το περιβάλλον οργανώθηκε έρευνα πεδίου, από τις 17 έως τις 21 Οκτωβρίου του Η έρευνα, λόγω του σκοπού της, στόχευε σε αγρότες που ασκούν γεωργική εκμετάλλευση και καλλιέργειες στην γεωργική περιοχή του Δήμου Πρεσπών και οι καλλιέργειες του (φασόλια) αρδεύονται από το δίκτυο του ΤΟΕΒ. Για τον λόγο αυτό στην έρευνα δεν συμπεριελήφθησαν κάτοικοι των κοινοτικών διαμερισμάτων Ψαράδες και Βροντερό, λόγω διαφοροποίησης ασχολιών και καλλιεργειών. Το πεδίο της έρευνας αποτέλεσαν τα δημοτικά διαμερίσματα: Λαιμός, Άγιος Γερμανός, Καλλιθέα, Λευκώνας, Μικρολίμνη, Πλατύ και Καρυές, τα οποία εξυπηρετούνται από το υφιστάμενο αρδευτικό δίκτυο. Σκοπός της διενέργειας της έρευνας ερωτηματολογίου ήταν να διαπιστωθεί η άποψη των κατοίκων για το υφιστάμενο αρδευτικό δίκτυο. Αυτό έγινε επειδή το αρδευτικό δίκτυο 101

109 αποτελεί την πιο σοβαρή πίεση στους υδατικούς πόρους και επιλέχθηκε η έρευνα να εστιάσει εκεί. Επίσης, σκοπός ήταν να αποτυπωθεί το επίπεδο γνώσης τους για τις διερευνώμενες μεθόδους στην παρούσα εργασία (στάγδην άρδευση, άρδευση με επεξεργασμένα αστικά λύματα κ.α.) και να καταγραφούν οι απόψεις τους για την άρδευση σε σχέση με το περιβάλλον αλλά και η άμεση εξάρτησή τους από τους υδατικούς πόρους της περιοχής. Για τις ανάγκες της έρευνας προετοιμάστηκε κατάλληλα δομημένο ερωτηματολόγιο. Το ερωτηματολόγιο δομήθηκε σε 7 ενότητες. Οι έξι ενότητες περιλαμβάνουν ερωτήσεις κλειστού τύπου και η έβδομη τρεις ερωτήσεις ανοιχτού τύπου. Πριν την οριστικοποίηση του ερωτηματολογίου έγινε δοκιμαστική συμπλήρωση με 2 αγρότες, ώστε να ελεγχθεί η καταλληλότητά του. Η πρώτη ενότητα, με συνολικά 6 ερωτήσεις αφορά στα δημογραφικά χαρακτηριστικά των συμμετεχόντων στην έρευνα. Συγκεκριμένα καταγράφει το φύλο, την ηλικία, το επίπεδο εκπαίδευσης, την οικογενειακή & επαγγελματική κατάσταση και τον τόπο μόνιμης κατοικίας. Η δεύτερη ενότητα αφορά στην καλλιεργητική ταυτότητα της περιοχής και περιλαμβάνει 10 ερωτήσεις. Συγκεκριμένα, καταγράφει αν η γεωργία αποτελεί κύρια απασχόληση, τον χρόνο ενασχόλησης με αυτήν, την καλλιεργούμενη έκταση, ιδιόκτητες και ενοικιαζόμενες εκτάσεις, είδος καλλιεργειών και παραγόμενων προϊόντων, παράλληλη ενασχόληση με την κτηνοτροφία, χρήση λιπασμάτων, συχνότητα λίπανσης, είδος λιπασμάτων και εκτιμήσεις για την χρήση φυτοφαρμάκων σε σχέση με την ποιότητα του νερού.. Η τρίτη ενότητα, με 4 ερωτήσεις καταγράφει τις εφαρμοζόμενες πρακτικές άρδευσης. Συγκεκριμένα, καταγράφεται η συχνότητα ποτίσματος, το κόστος χρήσης του Αρδευτικού Δικτύου της περιοχής, το ποσοστό κάλυψης των αρδευτικών αναγκών από το αρδευτικό σύστημα της περιοχής (ΤΟΕΒ) και η ύπαρξη ιδιόκτητων γεωτρήσεων. Η τέταρτη ενότητα με 3 ερωτήσεις αφορά στον βαθμό γνώσης και τις εκτιμήσεις των αρδευτικών συστημάτων και των σχετικών τεχνολογιών καθώς των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων τους. Η Πέμπτη ενότητα με 5 επί μέρους ερωτήσεις αφορά στην εκτίμηση μελλοντικών σεναρίων όσον αφορά στην εγκατάσταση και χρήση για το «σύστημα στάγδην άρδευσης», το «σύστημα επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων για την άρδευση», το φωτοβολταϊκό σύστημα για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών αντλιοστασίων και την ηλεκτρονική υδροληψία. Η έκτη ενότητα, με 5 ερωτήσεις καταγράφει εκτιμήσεις των γεωργών για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις των συστημάτων και τέλος, ακολουθούν τρεις ερωτήσεις ανοιχτού τύπου για σχολιασμό και προτάσεις σχετικά με τα αρδευτικά συστήματα, το περιβάλλον στην περιοχή και την παρούσα έρευνα. Υπόδειγμα του ερωτηματολογίου, όπως αυτό υποβλήθηκε στους συμμετέχοντες της έρευνας, παρατίθεται στο Παράρτημα Α της παρούσας εργασίας. 102

110 5.4.2Τα ευρήματα της έρευνας Κατά την καθορισμένη περίοδο πραγματοποιήθηκαν 42 συναντήσεις με κατοίκους της περιοχής. Συμπληρώθηκαν, με την μέθοδο της προσωπικής συνέντευξης, συνολικά35 ερωτηματολόγια με αγρότες.οι 7 από αυτούς αρνήθηκαν να απαντήσουν. Η μέθοδος που επιλέχθηκε για την επεξεργασία των ερωτηματολογίων είναι η περιγραφική στατιστική. Μετά την στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων διαπιστώνονται τα ακόλουθα: Οι συμμετέχοντες στην έρευνα είναι στην συντριπτική τους πλειοψηφία άνδρες (ποσοστό 94%) και λιγότερες γυναίκες, αφού στην έρευνα μετείχαν μόνο 2 γυναίκες (ποσοστό 6%). Όσον αφορά στην ηλικιακή κλίμακα, οι συμμετέχοντες σε ποσοστό 49%είναι από 51 μέχρι 65 ετών, σε ποσοστό 23% είναι από 36 έως 50 ετών. Συνολικά, η πλειοψηφία βρίσκεται σε ηλικία από 36 έως 65 ετών. Οι νεώτερης ηλικίας γεωργοί, ηλικίας από 20 έως 35 ετών αποτελούν το 25% του δείγματος. Η ηλικιακή διάρθρωση αποτυπώνεται στο Γράφημα 1, που ακολουθεί: Γράφημα 1: Ηλικιακή σύνθεση Οι γεωργοί είναι στην πλειοψηφία τους έγγαμοι (ποσοστό 94%), οι άγαμοι και οι ευρισκόμενοι σε χηρεία αποτελούν μόλις το 6%. Όσον αφορά στο επίπεδο εκπαίδευσης, υπάρχει εύρος από απόφοιτους δημοτικού μέχρι απόφοιτους ΙΕΚ. Η πλειοψηφία έχει αποφοιτήσει από Γυμνάσιο (56%), ενώ δεν είναι λίγοι και αυτοί που αποφοίτησαν από το Λύκειο (20%). Το επίπεδο εκπαίδευσης φαίνεται στο Γράφημα 2, που ακολουθεί: 103

111 Γράφημα 2: Επίπεδο εκπαίδευσης Όλοι οι συμμετέχοντες στην έρευνα διαμένουν μόνιμα στην περιοχή των Πρεσπών και όλοι έχουν κύριο επάγγελμα την γεωργία (100%). Παράλληλα με την γεωργία, ως δεύτερο επάγγελμα σε ποσοστό 3% ασκούν και επιχειρηματική δραστηριότητα, που αφορά σε κατάστημα πώλησης φασολιών και σε ποσοστό 3% ασκούν παράλληλα και την κτηνοτροφία. Όλοι οι συμμετέχοντες έχουν μακρά ενασχόληση με την γεωργία, που κυμαίνεται από 16 το ελάχιστο μέχρι 50 χρόνια. Συγκεκριμένα, σε ποσοστό 40% δήλωσαν ότι ασχολούνται με την γεωργία από 16 έως 30 έτη και σε ποσοστό 60% ασχολούνται από 31 έως 50 έτη. Η έκταση των καλλιεργειών που διαθέτουν οι συμμετέχοντες στην έρευνα κυμαίνεται σε ποσοστό 40% από στρέμματα. Στο ίδιο ποσοστό βρίσκονται όσοι καλλιεργούν από 46 μέχρι 60 στρέμματα, ενώ μόνο 20% καλλιεργεί περισσότερα από 91 στρέμματα. Οι παραπάνω καλλιεργούμενες εκτάσεις δεν είναι όλες ιδιόκτητες, αφού μόνο το 40% δεν ενοικιάζει εκτάσεις. Οι υπόλοιποι ενοικιάζουν χωράφια για τις καλλιεργητικές τους ανάγκες. Συγκεκριμένα το 40% ενοικιάζει από 16 μέχρι 40 στρέμματα και το 20% ενοικιάζει από 46 μέχρι 60 στρέμματα. Το Γράφημα 3, που ακολουθεί, αποτυπώνει την έκταση των καλλιεργειών. 104

112 Γράφημα 3: Καλλιεργούμενες & ενοικιαζόμενες εκτάσεις Τα προϊόντα που καλλιεργούν και παράγουν οι συμμετέχοντες είναι φασόλια (όλων των τύπων) σε ποσοστό 100% και μόνο σε ποσοστό 20% καλλιεργούν συμπληρωματικά και κάποια άλλα προϊόντα, τα οποία δεν κατονόμασαν. Όπως έχει ήδη αναφερθεί, σε ποσοστό 3%δηλώθηκε παράλληλη ενασχόληση και με την κτηνοτροφία. Όλοι οι αγρότες αγοράζουν και χρησιμοποιούν 1 φορά τον χρόνο λιπάσματα για την ενίσχυση της παραγωγής τους και μόνο ένας, επειδή έχει παράλληλη ενασχόληση με την κτηνοτροφία, χρησιμοποιεί μέθοδο φυσικής λίπανσης, με την επεξεργασία της κοπριάς που διαθέτει. Γράφημα 4: Χρησιμοποιούμενα λιπάσματα 105

113 Οι αγρότες της περιοχής (ποσοστό 60%) θεωρούν ότι τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα νερού της περιοχής τους. Ποσοστό 20% των αγροτών θεωρεί πιθανό να υπάρχουν αρνητικές επιπτώσεις από τα φυτοφάρμακα και τα λιπάσματα στα νερά, ενώ στο ίδιο ποσοστό καταγράφονται όσοι πιστεύουν ότι δεν υπάρχει καμία αρνητική επίπτωση. Οι εκτιμήσεις τους φαίνονται στο Γράφημα 5. Γράφημα 5: Εκτίμηση για επιπτώσεις στα νερά Το σύνολο των ερωτηθέντων (σε ποσοστό 100%) ποτίζουν τις καλλιέργειές τους κάθε 2 έως 5 μέρες και το μέσο κόστος που καταβάλλουν για τη χρησιμοποίηση του Αρδευτικού Δικτύου της περιοχής ανέρχεται στα26,50 /στρέμμα, τιμή που για το 65% θεωρείται πολύ ακριβό, όπως συμπληρωματικά καταγράφηκε κατά την έρευνα. Κανείς δεν έχει εγκαταστήσει δική του γεώτρηση. Οι αρδευτικές ανάγκες των καλλιεργητών καλύπτονται σε σημαντικό βαθμό από το αρδευτικό σύστημα της περιοχής (ΤΟΕΒ Πρεσπών). Το 85% των γεωργών δήλωσε ότι από το αρδευτικό σύστημα της περιοχής καλύπτει σε ποσοστό % τις αρδευτικές του ανάγκες και 15% των γεωργών καλύπτουν τις αρδευτικές τους ανάγκες σε ποσοστό από 51-75%.Το Γράφημα 6 αντικατοπτρίζει αυτά τα χαρακτηριστικά. 106

114 Γράφημα 6: Βαθμός ικανοποίησης αρδευτικών αναγκών Ο βαθμός γνώσης και εξοικείωσης των γεωργών της περιοχής Πρεσπών με τα σύγχρονα συστήματα άρδευσης, διαφέρει κατά σύστημα. Όλοι (ποσοστό 100%) γνωρίζουν πολύ καλά το σύστημα «Στάγδην άρδευσης». Όσον αφορά στην μέθοδο επαναχρησιμοποίησης μετά από επεξεργασία των λυμάτων, το 65% των συμμετεχόντων το γνωρίζει σε μέτριο βαθμό, το 15% λίγο και το 20% καθόλου. Την χρήση ενέργειας με φωτοβολταϊκά συστήματα στα αντλιοστάσια τη γνωρίζει μέτρια το 80% των συμμετεχόντων στην έρευνα και λίγο το 20%. Την ηλεκτρονική υδροληψία, δηλαδή την υδροληψία με την χρήσης Επαναφορτιζόμενης κάρτας, δεν την γνωρίζει κανένας τους.το γράφημα που ακολουθεί παρουσιάζει τον βαθμό γνώσης που έχουν οι αγρότες της περιοχής για τα σύγχρονα συστήματα στην άρδευση. Οι παραπάνω διαπιστώσεις αντικατοπτρίζονται στο Γράφημα 7. Γράφημα 7: Βαθμός γνώσης αρδευτικών συστημάτων 107

115 Οι εκτιμήσεις για την αποδοτικότητα και χρησιμότητα των σύγχρονων τεχνικών άρδευσης των γεωργών ποικίλουν. Όσον αφορά στην στάγδην άρδευση, γενικώς, θεωρούν ότι είναι ένα μέτριο αρδευτικό σύστημα (ποσοστό 20%), καλό σε ποσοστό 60% και εξαιρετικό σε ποσοστό 20% επίσης. Δεν φαίνεται να εκτιμούν ιδιαίτερα ως αποδοτικό σύστημα την επαναχρησιμοποίηση μετά από επεξεργασία των λυμάτων για την γεωργία, αφού το 20% των γεωργών τη θεωρούν ως αδιάφορη, το 25% πιστεύουν ότι έχει ελάχιστη απόδοση και σε ποσοστό 55% εκτιμούν μέτρια την απόδοσή της. Διαφορετική εκτίμηση εκφράζουν για τη χρήση ενέργειας με φωτοβολταϊκά συστήματα. Συγκεκριμένα, σε ποσοστό 40% θεωρούν ότι είναι αδιάφορη η αποδοτικότητά τους, σε ίδιο ποσοστό καλή και σε ποσοστό 20% μέτρια. Μετά την παρουσίαση της μεθόδου ηλεκτρονικής υδροληψίας από τον ερευνητή, ο οποίος τους την περιέγραψε, την χαμηλότερη εκτίμηση αποδοτικότητας συγκέντρωσε η ηλεκτρονική υδροληψία, που για την πλειοψηφία των γεωργών (80%) είναι αδιάφορη και για τους υπόλοιπους (20%) μέτρια. Η εκτίμηση της αποδοτικότητας φαίνεται ανάγλυφα στο Γράφημα 8. Γράφημα 8: Εκτίμηση αποδοτικότητας αρδευτικών συστημάτων Ο βαθμός γνώσης των συστημάτων και η αξιολόγηση της αποδοτικότητας τους είναι άμεσα συνδεδεμένες και δείχνουν ότι: Οι γεωργοί γνωρίζουν πολύ καλά την στάγδην άρδευση και δίνουν σε αυτήν ανάλογη αποδοτικότητα. Ο βαθμός γνώσεων που έχουν για την επαναχρησιμοποίηση των λυμάτων στην γεωργία για άρδευση είναι μέτρια με αντίστοιχη εκτίμηση αποδοτικότητας, ενώ η έως τότε άγνοια για την ηλεκτρονική υδροληψία οδηγεί σε χαμηλή εκτίμηση αποδοτικότητας. Η εικόνα αποκλίνει μόνο όσον αφορά στη χρήση ενέργειας με φωτοβολταϊκά συστήματα στα αντλιοστάσια, που παρά την μέτρια γνώση που διαθέτουν 108

116 για το συγκεκριμένο σύστημα, του αποδίδουν εύρος αποδοτικότητας. Ενδεικτικά, παρατίθεται στο Γράφημα 9 η σχέση γνώσεων και αποδοτικότητας της επαναχρησιμοποίησης λυμάτων. Γράφημα 9: Σχέση γνώσεων & εκτιμήσεων απόδοσης της επαναχρησιμοποίησης λυμάτων Οι παραγωγοί εκτιμούν ως πλεονεκτήματα της στάγδην άρδευσης το γεγονός ότι συμβάλλει στην εξοικονόμηση νερού, λιπασμάτων και το ότι παρουσιάζει τις λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Παρόλα αυτά εκτιμούν ότι στην περιοχή το σύστημα μειονεκτεί και δύσκολα θα εγκατασταθεί γιατί με κυρίαρχη την καλλιέργεια φασολιών στην περιοχή, έχει υπολογίσιμο κόστος εγκατάστασης, απαιτείται εγκατάσταση ανά ρίζα φασολιού και η διαφορά απόδοσης δεν δικαιολογεί τις δαπάνες εγκατάστασης και χρήσης του. Όσον αφορά στην επαναχρησιμοποίηση των λυμάτων οι αγρότες θεωρούν ότι η μέθοδος έχει σημαντικότατο πλεονέκτημα την αξιοποίηση των λυμάτων και την προστασία του περιβάλλοντος αλλά μειονεκτεί γιατί όλοι την θεωρούν εξαιρετικά ακατάλληλη για την παραγωγή φασολιών με την πεποίθηση ότι αν εφαρμοστεί θα ζημιώσει τα «φασόλια Πρεσπών» που σήμερα κατέχουν σημαντική εκτίμηση ποιότητας και κατακτούν πολύ υψηλές τιμές πώλησης. Θεωρούν ότι αν χρησιμοποιηθούν επεξεργασμένα λύματα στην καλλιέργεια φασολιών, οι καταναλωτές θα αρχίσουν να τα αποφεύγουν ως μη υγιεινά και οι παραγωγοί θα καταστραφούν. Η χρησιμοποίηση ενέργειας από φωτοβολταϊκά συστήματα έχει σημαντικότατο για τους γεωργούς πλεονέκτημα αφού θα γίνεται εκμετάλλευση της ηλιακής ενέργειας ιδίως τους θερινούς μήνες, εξοικονόμηση ηλεκτρικής ενέργειας και θα προστατεύεται το περιβάλλον. Σημειώνεται ότι, σύμφωνα με τον σχολιασμό τους, τους θερινούς μήνες που ποτίζουν πληρώνουν κατά μέσο όρο ανά δύο μήνες στην υπηρεσία ηλεκτρισμού για το ρεύμα.σημαντική επιφύλαξη και πιθανό μειονέκτημα θεωρούν ότι τα αντλιοστάσια του 109

117 σημερινού αρδευτικού συστήματος λειτουργούν με πολύ μεγάλη ισχύ και είναι αμφίβολο αν θα μπορούσε να εφαρμοστεί η μέθοδος συνολικά & κεντρικά στον Τ.Ο.Ε.Β.. Η ηλεκτρονική υδροληψία φαίνεται να έχει πλεονέκτημα στην δικαιότερη χρέωση της κατανάλωσης που θα κάνει ο κάθε γεωργός αλλά όλοι δηλώνουν επιφυλακτικοί γιατί πιστεύουν ότι πιθανότατα η εφαρμογή της μεθόδου να τους επιβαρύνει οικονομικά περισσότερο. Στην περίπτωση που η αρμόδια κρατική αρχή εγκαταστήσει σύστημα για την παροχή νερού άρδευσης κατάλληλου για «σύστημα στάγδην άρδευσης», θεωρούν πολύ πιθανό να το εγκαταστήσουν (ποσοστό 40%), θα το εγκαταστήσουν σίγουρα (ποσοστό 20%) και λιγότερο πιθανό (ποσοστό 20%). Οι υπόλοιποι συμμετέχοντες στην έρευνα, που αποτελούν περίπου το 20% είναι επιφυλακτικοί και δήλωσαν ότι θα χρειαστεί μελέτη για την εφαρμογή στην πράξη, ότι θα απαιτηθεί μεγάλος χρόνος εγκατάστασης, επιβάρυνση από το κόστος εγκατάστασης και ότι πρακτικά δεν γνωρίζουν την αποτελεσματικότητα. Στην περίπτωση που η αρμόδια κρατική αρχή εγκαταστήσει «σύστημα επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων για την άρδευση» στην περιοχή, το 20% των γεωργών δεν προτίθεται να το χρησιμοποιήσει καθόλου, το 20% σκέφτεται να το χρησιμοποιήσει λίγο, το 40% θεωρεί πολύ πιθανό να το χρησιμοποιήσει και το 20% θα το χρησιμοποιήσει σίγουρα. Η αρνητική στάση των γεωργών για το συγκεκριμένο σύστημα έγκειται στον φόβο ότι αν χρησιμοποιούνται, έστω και επεξεργασμένα λύματα για την άρδευση των καλλιεργειών φασολιών, οι καταναλωτές θα αποφεύγουν την αγορά τους. Γράφημα 10: Πρόθεση χρησιμοποίησης επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση Επί πλέον, σε ποσοστό 25% θεωρούν ότι η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων αστικών λυμάτων είναι κατάλληλη για ορισμένες μόνο καλλιέργειες στην περιοχή και σε ποσοστό 75% θεωρούν ότι το συγκεκριμένο σύστημα άρδευσης ίσως είναι κατάλληλο για άλλες πλην φασολιών καλλιέργειες, αλλά επιφυλάσσονται. 110

118 Κατηγορηματικά θετική (85%) είναι η στάση των αγροτών σχετικά με την χρησιμοποίηση ενέργειας από φωτοβολταϊκά συστήματα για την λειτουργία των αντλιοστασίων, στην περίπτωση που εγκαταστήσουν δικά τους αντλιοστάσια στο μέλλον. Ελαφρώς συγκεχυμένη είναι η εκτίμηση των συμμετεχόντων για μελλοντική χρήση συστήματος ηλεκτρονικής υδροληψίας με επαναφορτιζόμενες κάρτες, την οποία όμως σε ποσοστό 94% θεωρούν θετική για την κατανάλωση νερού στην περιοχή. Οι προτάσεις- απαντήσεις που δόθηκαν στις ερωτήσεις ανοιχτού τύπου, συνοπτικά αφορούν: Το παρόν αρδευτικό δίκτυο που σήμερα είναι σάπιο. Χρειάζεται να καθαριστούν οι αποστραγγιστικές, να αυξηθεί ο χρόνος ποτίσματος και οργανωθεί με δικαιότερο τρόπο η χρέωση. Η περιοχή είναι προστατευόμενη, ελέγχεται από Οικολογικές οργανώσεις, οι αγρότες αντιμετωπίζουν πολλούς περιορισμούς και θα ήθελαν όποια μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος στην περιοχή να φροντίζουν και για την επιβίωση των κατοίκων. Όλοι προτείνουν περιορισμό της χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Τέλος, όλοι δήλωσαν ότι η περιοχή της Πρέσπας είναι ιδανική για την εφαρμογή νέων μεθόδων άρδευσης γιατί υπάρχει μονοκαλλιέργεια του φασολιού, το οποίο οικονομικά αποδίδει αρκετά,είναι μία περιορισμένη λεκάνη, υπάρχουν οι λίμνες και το ποτάμι του Αγίου Γερμανού. Επομένως σήμερα μπορεί να εφαρμοστεί (είτε πιλοτικά είτε σε πλήρη κλίμακα) ό,τι νέο και σύγχρονο ανακαλύπτεται και θα ωφελήσει στην εξοικονόμηση υδατικών και ενεργειακών πόρων. 5.5 Η ανάλυση SWOT Στο πλαίσιο της εργασίας και κατόπιν της επεξεργασίας των ερωτηματολογίων, διενεργήθηκε ανάλυση SWOTγια καθεμιά από τις προτεινόμενες αρδευτικές μεθόδους και τεχνολογίες που διερευνήθηκαν. Συνδυάζοντας τις αναλύσεις που έγιναν στα προηγούμενα κεφάλαια και τα βασικότερα σημεία της παράθεσης των μεθόδων άρδευσης, επόμενο απαραίτητο βήμα είναι η σύνταξη SWOT Analysis των προτεινόμενων θεμάτων και η οποία αποτελεί και την βάση για την κατάστρωση ενός στρατηγικού σχεδιασμού στο θέμα της άρδευσης της Πρέσπας. Συνοπτικά, τα στάδια εφαρμογής της SWOT Analysis περιλαμβάνουν : Την λεπτομερή καταγραφή του αρδευτικού δικτύου του ΤΟΕΒ της επιλεγμένης περιοχής, που πραγματοποιήθηκε εκτεταμένα και παρουσιάστηκε περιεκτικά σε προηγούμενη ενότητα. Με άλλα λόγια, την διερεύνηση των σημαντικότερων προβλημάτων, τάσεων και προοπτικών που είναι πιθανόν να επηρεάσουν το μέλλον της περιοχής της Πρέσπας μέσω της καταγραφής και εξέτασης των κυριοτέρων υδατικών παραμέτρων, της καλλιέργειας των φασολιών και των περιβαλλοντικών παραγόντων. Ο στόχος είναι η συνέχιση της 111

119 καλλιέργειας των φασολιών και η επέκταση των εκτάσεων άρδευσης με συγχρόνως αύξηση της απόδοσης της παραγωγής και η ταυτόχρονη εξοικονόμηση υδάτινων πόρων με σκοπό ουσιαστικά τη αρμονική συνύπαρξη περιβάλλοντος και φασολιών. Την ανάλυση των ενδογενών δυνατών και αδυνάτων σημείων. Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει μία καταγραφή και παράθεση των παραγόντων που βρίσκονται έστω και μερικώς υπό τον έλεγχο της τοπικής κοινωνίας και είτε προάγουν ή δυσχεραίνουν τις προσπάθειες της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Την ανάλυση των εξωτερικά προερχόμενων ευκαιριών και απειλών. Η ανάλυση αυτή συνιστά την αποτύπωση των παραγόντων του εξωτερικού περιβάλλοντος που δεν είναι υπό τον άμεσο έλεγχο της τοπικής κοινωνίας και επηρεάζουν ισχυρά την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη της Πρέσπας που θα πρέπει οι ίδιοι οι κάτοικοι είτε μεμονωμένα είτε συλλογικά με θεσμικά όργανα να αξιοποιήσουν (χρηματοδοτικά προγράμματα-καπ ενισχύσεις οικονομικές κ.α.) ή να αποφύγουν. Η ορθή και λεπτομερής καταγραφή των ανωτέρω, συντελεί στην κατάστρωση της στρατηγικής του τοπικού προγράμματος, παράγοντας ένα μίγμα δραστηριοτήτων που ως στόχο έχουν την σύνδεση ευκαιριών και δυνατών σημείων, αποσκοπώντας ταυτόχρονα στην «θεραπεία» των αδυνάτων σημείων και την άμβλυνση των απειλών. Η κατάστρωση της SWOT Analysis στηρίχθηκε στην ενδελεχή ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης, όπως αυτή αποτυπώθηκε από τα διαθέσιμα τεχνικοοικονομικά δεδομένα και στατιστικά στοιχεία. Επιπρόσθετα, η δομή της είναι τέτοια που κατηγοριοποιεί σωστά τα δυνατά και αδύνατα σημεία, προερχόμενα από την εκτίμηση του εσωτερικού περιβάλλοντος, αποφεύγοντας την σημειακή εστίαση, στοχεύοντας πάντα στην ευρύτερη περιγραφή ομαδοποιημένων παραγόντων που αποδίδουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις ενδογενείς παραμέτρους που συμβάλλουν στην κοινωνικοοικονομική εξέλιξη της περιοχής Πρεσπών. Επιπρόσθετα περιλαμβάνει την διακριτή καταγραφή των απειλών και ευκαιριών, προερχόμενα από την θεώρηση του εξωτερικού περιβάλλοντος, βασισμένα στις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις της εν λόγω περιόδου, τα μεγέθη και οι τάσεις των οποίων, επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την δυναμική τους. Υπό το πρίσμα αυτό, η ανάλυση Δυνατών Αδυνάτων σημείων, Ευκαιριών και Απειλών για τα θέματα που πραγματεύεται η παρούσα εργασία, σε πινακοποιημένη πλέον μορφή, διαρθρώνεται ως κάτωθι: 112

120 Εφαρμογή Συστήματος Στάγδην άρδευσης στην υπολεκάνη Πρεσπών Strengths Μείωση έκπλυσης εδαφών Weaknesses Κόστος κεφαλαίου Χρήση μικρότερης ποσότητας λιπασμάτων Κόστος ενέργειας λειτουργίας του Περιορισμένη ανάπτυξη ζιζανίων Περιορισμός χρήσης ζιζανιοκτόνων Υποστήριξη από την πλειονότητα των γεωργών της περιοχής Δυνατότητα εφαρμογής υδρολίπανσης Μείωση βλαβερών ουσιών στον υδροφορέα συστήματος άρδευσης Κόστος συντήρησης Αύξηση στο επίπεδο διαχείρισης για τη λειτουργία και συντήρηση του συστήματος στάγδην άρδευσης Απαραίτητη γνώση κατάρτιση γεωργών Ποσοτική απόδοση νερού Υψηλό κόστος εγκατάστασης και Υψηλότερες αποδόσεις παραγωγής αβεβαιότητα ως προς την έναρξη Εξοικονόμηση νερού Εξοικονόμηση ηλεκτρικής ενέργειας εφαρμογής Opportunities Χρηματοδότηση από ποικίλα χρηματοδοτικά προγράμματα της περιοχής Χρηματοδότηση από ΚΓΠ Ένταξη στο Πρόγραμμα Αγροτικής Ανάπτυξης Ευκαιρία για μεγαλύτερες αποδόσεις παραγωγής Ευκαιρία για μεγαλύτερο εισόδημα παραγωγών Ευκαιρία για τη στήριξη του υδατικού συστήματος Threats Κίνδυνος έλλειψης χρηματοδότησης λόγω οικονομικής κρίσης Διστακτικότητα έλλειψη τεχνογνωσίας αγροτών Αυξημένο κόστος συντήρησης Κίνδυνος από τις ενισχύσεις της ΚΓΠ να εξαρτηθεί η φυτική παραγωγή από επιδοτούμενες καλλιέργειες 113

121 Εφαρμογή Συστήματος Επαναχρησιμοποίησης αστικών λυμάτων Strengths Μείωση ποσότητας νερού που αντλείται από τον υδροφορέα Παρουσία συστατικών θρεπτικών για την ανάπτυξη των φυτών Μείωση χρήσης λιπασμάτων Μείωση ποσοτήτων που διατίθενται άμεσα στους αποδέκτες Ενθαρρυντικά δείγματα εφαρμογής σε συνδυασμό με τη μέθοδο τριτοβάθμιας επεξεργασίας Τεχνητών υγροτόπων Weaknesses Έκθεση αγροτών και καταναλωτών σε παθογόνους οργανισμούς Αυξημένη απόφραξη σταλακτήρων και φίλτρων στάγδην άρδευσης Πιθανή συγκέντρωση βαρέων μετάλλων στα καλλιεργούμενα είδη Επιστημονικά δεν έχει αποδειχθεί η ασφάλεια χρήσης τους Ποσότητες λυμάτων μικρές για να στηρίξουν την ενέργεια Opportunities Χρηματοδότηση από ΚΓΠ Προστασία των υδατικών πόρων από τα αστικά λύματα Εναλλακτικός τρόπος εύρεσης νερού Threats Αρνητική αντίδραση-αντιμετώπιση από τους κατοίκους Πιθανή αρνητική επίπτωση στην ποιότητα των παραγόμενων προϊόντων 114

122 Εφαρμογή συστημάτων νέων τεχνολογιών: α. ηλεκτρονική υδροληψία άρδευσης β. φωτοβολταϊκά συστήματα για άρδευση γ. γεωργία ακριβείας Strengths Εξοικονόμηση ενεργειακών και υδατικών πόρων Προστασία περιβάλλοντος Ακριβέστερη άρδευση Εξατομικευμένη εφαρμογή σε επίπεδο αγροτεμαχίου και φυτού Κεντρική διαχείριση εποπτεία συστημάτων από ΤΟΕΒ Ομοιογένεια χαρακτηριστικών περιοχής Μείωση κόστους ηλεκτρικής ενέργειας Weaknesses Περίπλοκο σύστημα για γεωργούς που έχουν συνηθίσει διαφορετικά Δυσχερής επιδιόρθωση βλαβών Σε πειραματικό επίπεδο μεγάλο κόστος Opportunities Ευκαιρίες χρηματοδότησης από εθνικά και κοινοτικά προγράμματα Δυνατότητα εφαρμογής σε πιλοτική μορφή και στη συνέχεια επέκταση Threats Επιφυλακτική αντιμετώπιση από πιθανούς χρήστες Κίνδυνος σταδιακής απαξίωσης λόγω έλλειψης γνώσεων 115

123 Κεφάλαιο 6 Δείκτες 6.1 Η σημασία και ο ρόλος των περιβαλλοντικών δεικτών στη διαχείριση του Περιβάλλοντος Με τον όρο «δείκτης» εννοείται µια απλή µεταβλητή ή µια µεταβλητή η οποία έχει προκύψει από τη σύνθεση επί µέρους παραµέτρων και παρέχει πληροφορία ή περιγράφει ένα φαινόµενο. Οι δείκτες ως αποτέλεσµα πρωτογενών και επεξεργασµένων δεδοµένων χρησιµοποιούνται για να απλοποιήσουν και να ποσοτικοποιήσουν την πληροφορία που αφορά σύνθετα φαινόµενα, συµβάλλοντας κατ αυτόν τον τρόπο στη διευκόλυνση της επικοινωνίας. Η χρήση των δεικτών για αρκετές δεκαετίες έγινε µε σκοπό την παροχή πληροφοριών για διάφορες παραµέτρους, για τις οποίες οι άνθρωποι ενδιαφέρονται, κυρίως σχετικά µε την εκτίµηση της οικονοµικής ανάπτυξης. Με την εισαγωγή της έννοιας «βιώσιµη ανάπτυξη» έγινε προφανές ότι η χρήση των παραδοσιακών δεικτών όπως π.χ. το ΑΕΠ (GDP), δεν ήταν δυνατό να διαχειριστούν θέµατα σχετικά µε την αειφορία και γι αυτό το λόγο επιβαλλόταν η ανάπτυξη διαφορετικών µεταβλητών. Οι δείκτες αειφορίας δηµιουργήθηκαν για να καλύψουν αυτό το κενό ενώ µετά τη ιάσκεψη στο Ρίο για το Περιβάλλον, το 1992, η χρήση τους γνώρισε µεγαλύτερη εξάπλωση. Στην Ατζέντα 21 αναφέρεται η ανάγκη αναγνώρισης της σηµασίας των δεικτών αειφορίας από εθνικές κυβερνήσεις αλλά και από διεθνείς οργανισµούς. Πρέπει να σηµειωθεί δε, ότι πολλά κράτη και οργανισµοί έχουν µπει στη διαδικασία ανάπτυξης του δικού τους συστήµατος δεικτών για την επίτευξη της βιώσιµης ανάπτυξης (Λέκα, Γκούμας και Κάσσιος, 2005). Οι δείκτες αποτίμησης της Βιώσιμης Ανάπτυξης περιλαμβάνουν δείκτες περιβαλλοντικούς, οι οποίοι περιγράφουν τη σχέση μεταξύ περιβάλλοντος και ανθρώπου, προσδιορίζουν δε εκείνα τα στοιχεία που συνδέουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις και τις κοινωνικές αντιδράσεις σε αυτές τις επιπτώσεις (Κολοκυθά,σημειώσεις). Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου είναι να εξετασθεί ο τρόπος µε τον οποίο οι περιβαλλοντικοί δείκτες µπορούν να αποτελέσουν ένα αξιόπιστο και εύχρηστο εργαλείο για τη διαχείριση του περιβάλλοντος στα πλαίσια της αειφορικής ανάπτυξης µια περιοχής. 116

124 Πολλές µέθοδοι και τεχνικές (εργαλεία) έχουν αναπτυχθεί για να υποστηρίξουν ένα περιβαλλοντικό σύστηµα διαχείρισης. Οι περιβαλλοντικοί δείκτες (environmental indicators) αποτελούν ένα σύγχρονο εργαλείο που µπορεί να συντελέσει στην αειφορική διαχείριση του περιβάλλοντος. Η χρήση των περιβαλλοντικών δεικτών είναι δυνατό να αποδώσει σηµαντικές πληροφορίες για την υπάρχουσα κατάσταση του περιβάλλοντος και την αντοχή του σε οποιαδήποτε αναπτυξιακή δραστηριότητα και να συµβάλλει στην παρακολούθηση της προόδου των πολιτικών στόχων που έχουν τεθεί για την καταστολή ή την επανόρθωση µιας κατάστασης που έχει προκληθεί από την αρνητική ανθρώπινη δράση στο περιβάλλον. 6.2 Δείκτες αειφορίας Πιο συγκεκριµένα, οι δείκτες αειφορίας µπορούν να παρέχουν πληροφορίες για: την κατάσταση του περιβάλλοντος, της οικονοµίας και της κοινωνίας, περιγράφοντας ένα φαινόµενο (U.N., 1998; World Bank, 1992) διάφορες αδυναµίες και έντονα προβλήµατα, µε έµφαση σε θέµατα που πρέπει να επιλυθούν. επιδόσεις πράξεων πολιτικής ως εργαλεία εκτίµησης της επίδοσης, τα οποία ελέγχουν κατά πόσο οι πολιτικές και αναπτυξιακές επιλογές είναι επιτυχείς και τελικά κατά πόσο οι άνθρωποι οδηγούνται σωστά στο δρόµο προς τη βιώσιµη ανάπτυξη (Hardi & Barg, 1997). Είναι δυνατό να χρησιµοποιηθούν είτε στιγµιαία, για µελέτη µιας κατάστασης σε δεδοµένη χρονική στιγµή, είτε εντός ενός πλαισίου, για µια τακτική και συστηµατική παρακολούθηση. 6.3 Περιβαλλοντικοί δείκτες Στην ευρύτερη κατηγορία των δεικτών αειφορίας ανήκουν οι Περιβαλλοντικοί Δείκτες, οι οποίοι αντίστοιχα µε τους δείκτες αειφορίας είναι δυνατό να συµβάλλουν στην αειφορική διαχείριση του περιβάλλοντος. Οι Π.Δ. αντικατοπτρίζουν διάφορες τάσεις στην κατάσταση του περιβάλλοντος και παρακολουθούν την αναπτυσσόµενη πρόοδο σε στόχους περιβαλλοντικής πολιτικής. Οι Π.Δ. δίνουν πληροφορίες για φαινόµενα που θεωρούνται χαρακτηριστικά ή κρίσιµα για την ποιότητα του περιβάλλοντος. Οι Π.Δ. ακόµα αποκαλύπτουν την κατάσταση και την ποιότητα του περιβάλλοντος παρέχοντας έγκυρες πληροφορίες, υπό την προϋπόθεση πάντα ότι σχεδιάζονται σωστά, παρακολουθούνται στενά και µεταφράζονται συνετά. Υπό αυτή την έννοια, οι Π.. χρησιµοποιούνται είτε, σε πρώτο στάδιο, κατά τη διαδικασία σχεδιασµού ολοκληρωµένων συστηµάτων περιβαλλοντικής πολιτικής όπως προαναφέρθηκε, είτε, σε δεύτερο στάδιο, κατά τη διαδικασία ελέγχου της αποτελεσµατικότητας και της επιτυχίας των εφαρµοσµένων αυτών συστηµάτων περιβαλλοντικής πολιτικής (Storksdieck, Otto-Zimmermann 1994) 117

125 Στα πλαίσια ευρύτερων προσεγγίσεων, όπως στην περίπτωση ενός περιβαλλοντικού ελέγχου, οι Π.. επιτελούν και τους δυο ρόλους χρησιµεύοντας τόσο ως εργαλεία σχεδιασµού, όσο και ως εργαλεία ελέγχου. Σύµφωνα µε την κατηγοριοποίηση των Storksdieck και Κ. Otto-Zimmermann, οι Π.Δ. µπορούν να ανήκουν σε τρεις οµάδες: α) τους περιβαλλοντικούς δείκτες που ανήκουν στο κλασικό µοντέλο οι οποίοι διαφέρουν ανάλογα µε το θέµα και την κατηγορία στην οποία αναφέρονται, β) τους δείκτες βιωσιµότητας, και γ) τους δείκτες συνολικής ποιότητας (total quality indicators) ή µοναδικούς ολοκληρωµένους δείκτες, όπως ο HDI (Human Development Index). Οι πρώτοι χρησιµοποιούνται για να µετρήσουν εκείνα τα περιβαλλοντικά συστατικά που θεωρούνται σηµαντικά, λόγω της σπανιότητας τους, των επιπτώσεών τους, ή τέλος, επειδή θεωρούνται ενδεικτικά της συνολικής ποιότητας του περιβαλλοντικού πόρου ή των βασικών τάσεων. Παραδείγµατα τέτοιων δεικτών αποτελούν η µέτρηση του SO 2 (υποδηλώνει ατµοσφαιρική ρύπανση) και του CO 2 (υποδηλώνει κλιµατική αλλαγή). Οι δείκτες βιωσιµότητας είναι αποτέλεσµα της πιο πρόσφατης θεώρησης του περιβάλλοντος ως αναπόσπαστου τµήµατος της οικονοµικής ανάπτυξης και της κοινωνικής ευηµερίας. Εποµένως στους δείκτες βιωσιµότητας περιλαµβάνονται δείκτες που βασίζονται στο συνδυασµό των περιβαλλοντικών, οικονοµικών και κοινωνικών στοιχείων, µε αποτέλεσµα οι δείκτες του κλασικού µοντέλου να εµπλουτίζονται από άλλους όπως για παράδειγµα το ποσοστό νοικοκυριών που στεγάζουν το πλησίον καταστηµάτων, ή η µέση απόσταση των οικοδοµικών τετραγώνων από χώρους πρασίνου. Η τρίτη κατηγορία περιβαλλοντικών δεικτών, δηλαδή οι δείκτες συνολικής ποιότητας, συνιστούν µια διαφορετική προσέγγιση, αφού παρακολουθούν έµµεσα την ποιότητα του περιβάλλοντος, εξετάζοντας την πρόοδο που επιτελείται κάθε φορά σε ποικιλία επιπέδων. Έτσι αντί να παρακολουθούνται κάθε φορά συγκεκριµένα περιβαλλοντικά συστατικά που περιγράφουν την κατάσταση του συνολικού περιβάλλοντος (δείκτες του κλασικού µοντέλου), ή να προσδιορίζεται το επίπεδο βιωσιµότητας που επιτυγχάνεται κάθε φορά (δείκτες βιωσιµότητας), παρακολουθείται η απόδοση ποικιλίας έµµεσων στοιχείων. Για παράδειγµα, ελέγχεται η επίτευξη των διακηρυγµένων στόχων και σκοπών, η πρόοδος που συντελέστηκε ή τα αποτελέσµατα που διαπιστώθηκαν. Ο καθορισµός των δεικτών βασίζεται κυρίως σε περιβαλλοντικά θέµατα, όπως κλιµατική αλλαγή, τρύπα του όζοντος, ευτροφισµός, όξινη βροχή, φυσικοί πόροι (δασικοί, υδάτινοι κ.λ.π.), υποβάθµιση των εδαφών κ.ο.κ. (OECD,1993) Παγκόσµια τράπεζα πληροφοριών (World Bank): measuring the wealth of nations Επιδιώκει την ανάπτυξη ενός δείκτη (δείκτη συνολικής ποιότητας) ο οποίος προκύπτει από 118

126 τη σύνθεση επιµέρους µεταβλητών και είναι ενδεικτικός όσον αφορά στο επίπεδο βιωσιµότητας που βρίσκεται κάθε χώρα µετρώντας τον πλούτο της. Επιτροπή Ηνωµένων Εθνών για τη Βιώσιµη Ανάπτυξη Στην παγκόσµια διάσκεψη στο Ρίο, το 1992, δόθηκε έµφαση στην ανάγκη για ανάπτυξη δεικτών βιωσιµότητας προκειµένου να καθοδηγηθούν και να διευκολυνθούν στη λήψη σχετικών αποφάσεων. Ακολουθώντας αυτή την οδηγία η Επιτροπή Ηνωµένων Εθνών για τη Βιώσιµη Ανάπτυξη εισήγαγε στην τρίτη της συνάντηση το 1995 ένα πρόγραµµα εργασίας σχετικό µε την ανάπτυξη δεικτών αειφορίας. Στην πρώτη έκδοση, λοιπόν, αυτής της προσπάθειας περιγράφονται αειφορικοί δείκτες και σχετικές µεθοδολογίες οι οποίοι χωρίζονται σε τέσσερις κύριες κατηγορίες: κοινωνικοί, οικονοµικοί, περιβαλλοντικοί και θεσµικοί και σχετίζονται µε τα θέµατα των κεφαλαίων της Agenda 21. Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) έχοντας αναγνωρίσει τη σηµασία ανάπτυξης συστήµατος δεικτών αειφορίας για την αξιολόγηση των περιβαλλοντικών πολιτικών των κρατών µελών πρότεινε ένα κεντρικό σύστηµα δεικτών που περιλαµβάνει δύο τύπους δεικτών: αυτών που σχετίζονται άµεσα µε περιβαλλοντικά θέµατα και αυτών που στηρίζονται σε τοµεακή διάκριση. Και οι δύο τύποι δεικτών παρέχουν πληροφορίες σχετικά µε την κατάσταση του περιβάλλοντος σε αναφορές σχετικά µε το αν περιβαλλοντικά ζητήµατα έχουν ενσωµατωθεί σε τοµεακές πολιτικές καθώς και να ελεγχθεί ο βαθµός στον οποίο έχει επιτευχθεί η βιώσιµη ανάπτυξη σε τοµεακές πολιτικές αλλά και στην κοινωνία συνολικά (CEC, 1999). Ετήσια αναφορά δεικτών - είναι µια αναφορά που συντάσσεται από το Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος (European Environmental Agency) και καλύπτει πλήθος περιβαλλοντικών θεµάτων και περιλαµβάνει δείκτες. Όσον αφορά τη συµµετοχή της Ελλάδας σχετικά µε τη χρήση Π.Δ. είναι πολύ µικρή. Αυτό οφείλεται κυρίως στην απουσία βάσεων µετρητικών αλλά και ποιοτικών περιβαλλοντικών δεδοµένων που χρειάζονται για να αναπτυχθεί ένα τέτοιο σύστηµα. Η περιβαλλοντική πληροφορία στην Ελλάδα περιορίζεται σε δεδοµένα που αφορούν το σύνολο της ελληνικής επικράτειας και κατά περίπτωση τα µεγάλα αστικά κέντρα (όπως π.χ. εκποµπές αέριων ρύπων) ή µεµονωµένα στοιχεία από µελέτες σε συγκεκριµένες περιοχές. 6.4 Περιβαλλοντική Διαχείριση σε τοπικό επίπεδο Για την εφαρµογή των βασικών δεικτών στην περιοχή μελέτης ακολουθήθηκαν κάποια βήματα: Βήµα 1ο: Προσδιορισµός των ζητηµάτων και των αρχών Προσδιορίστηκαν μέσα από την καταγραφή περιβαλλοντικών παραμέτρων τα ζητήματα που αφορούν την ολοκληρωµένη διαχείριση των πόρων και την εφαρμογή των αρχών 119

127 βιώσιµης ανάπτυξης µε στόχο την περιβαλλοντική ακεραιότητα δηλαδή τη βελτίωση των υδατικών πόρων της Πρέσπας. Προσδιορίστηκε το επίπεδο της ανθρώπινης δραστηριότητας (συµπεριλαµβάνοντας και τις δυναµικές του πληθυσµού και την οικονοµική δραστηριότητα) Βήµα 2ο: Καθορισµός των δραστηριοτήτων ανάπτυξης και περιγραφή των αποδεκτών καταστάσεων. Καθορίστηκε µια σειρά από δραστηριότητες ανάπτυξης δηλαδή τουριστική ανάπτυξη, με εναλλακτικούς τρόπους κ.α.. Βήµα 3ο: Επιλογή δεικτών των πόρων και των κοινωνικο-οικονοµικών καταστάσεων. Επιλογή περιβαλλοντικών και κοινωνικο-οικονοµικών δεικτών που περιγράφουν δραστηριότητές ανάπτυξης. Για παράδειγµα, επιλέχθηκαν Περιβαλλοντικοί Δείκτες για τους υδάτινους πόρους δηλαδή μια φυσική µεταβλητή όπως έδαφος, νερό, βλάστηση κ.λ.π. Βήµα 4ο: Καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης των περιβαλλοντικών πόρων (φυσικών και τουριστικών) και των κοινωνικο-οικονοµικών συνθηκών Έγινε καταγραφή των διατιθέµενων φυσικών πόρων και κοινωνικο-οικονοµικών συνθηκών που επικρατούν στην περιοχή µελέτης. Βήµα 5ο: Προσδιορισµός µετρήσιµων προτύπων για τους δείκτες. Ουσιαστικά, τα πρότυπα είναι τα επίπεδα/κατώφλια γύρω από τα οποία δοµούνται οι δράσεις διαχείρισης και προγραµµατισµού. Βήµα 6ο: Προσδιορισµός εναλλακτικών λύσεων για κάθε δραστηριότητα ανάπτυξης Για παράδειγµα παράλληλα µε τη δραστηριότητα της αναψυχής προτείνεται και η ανάπτυξη γαστρονομικού τουρισµού Βήµα 7ο: Προσδιορισµός των µέτρων διαχείρισης για κάθε εναλλακτική λύση Προσδιορίστηκαν τα µέτρα διαχείρισης ώστε η υπάρχουσα κατάσταση να προσεγγίσει τα πρότυπα. Βήµα 8ο: Εκτίµηση και επιλογή της βέλτιστης λύσης Βήµα 9ο: Εφαρµογή της βέλτιστης λύσης και έλεγχος Περιλαµβάνει την εφαρµογή του σχεδίου καθώς και τις διαδικασίες συλλογής στοιχείων, ελέγχου και παρακολούθησης των προτεινόµενων δραστηριοτήτων ανάπτυξης. Στόχος βασικός της παρούσας εργασίας είναι η διερεύνηση των πιέσεων που ασκούνται στο περιβάλλον και ειδικά στους υδατικούς πόρους στην υπολεκάνη των Πρεσπών και επομένως εστιάζει στην καταγραφή των σημαντικότερων από αυτούς. Οι περιβαλλοντικοί δείκτες που επιλέχθηκαν για την παρούσα εργασία είναι περιγραφικοί δείκτες και εκπληρώνουν τα ακόλουθα κριτήρια. Θα πρέπει να ακολουθούν τον μνημονικό κανόνα «Οι δείκτες πρέπει να είναι S.M.A.R.T», δηλ.: 120

128 Specific: Συγκεκριμένοι, να μετρούν αυτό για το οποίο προορίζονται. Measurable: Μετρήσιμοι, με όρους ποιότητας και ποσότητας. Available: Προσιτοί, με ένα αποδεκτό κόστος. Relevant: Σχετικοί/Συναφείς, με τις ανάγκες των στόχων. Timebound: Ορισμένοι, εντός συγκεκριμένου χρονικού πλαισίου «Οι δείκτες πίεσης περιγράφουν τις εξελίξεις στην έκλυση διαφόρων ουσιών (εκπομπές), φυσικούς και βιολογικούς παράγοντες, τη χρήση των φυσικών πόρων και τις χρήσεις γης. Ο βαθμός πίεσης που ασκείται στο περιβάλλον από την κοινωνία μεταφέρεται και μετατρέπεται σε μια πληθώρα φυσικών διεργασιών οι οποίες εκδηλώνονται ως αλλαγές στις περιβαλλοντικές συνθήκες. Παραδείγματα δεικτών είναι οι εκπομπές CO 2 ανά τομέα, η χρήση αμμοχάλικου, πέτρας και άμμου για κατασκευές και η επιφάνεια γης που χρησιμοποιείται για την κατασκευή δρόμων». «Οι δείκτες «υφιστάμενης κατάστασης» περιγράφουν την ποσότητα και την ποιότητα των φυσικών φαινομένων (όπως η θερμοκρασία), τα βιολογικά φαινόμενα (όπως τα ιχθυοαποθέματα) και τα χημικά φαινόμενα (όπως η συγκέντρωση CO 2 στην ατμόσφαιρα) σε μια συγκεκριμένη περιοχή. Οι δείκτες αυτοί μπορεί για παράδειγμα να περιγράφουν φυσικούς πόρους (δάση, χλωρίδα και πανίδα), τη συγκέντρωση του φωσφόρου (Ρ) και θείου (S) στις λίμνες ή το επίπεδο θορύβου στις ευρύτερες περιοχές αεροδρομίων» (Γεωργαράκος, 2009). Συμπληρωματικά εκτός των περιβαλλοντικών δεικτών, χρησιμοποιούνται και κάποιοι άλλοι δείκτες, οι οποίοι εκπληρώνουν και κάποια άλλα κριτήρια: Να βρίσκονται σε συμμόρφωση με τις εθνικές, ευρωπαϊκές και διεθνείς Οδηγίες Να έχουν θεωρητική τεκμηρίωση και να είναι επιστημονικά σωστοί Να ανταποκρίνεται στις μεταβολές στο περιβάλλον και στις σχετικές ανθρώπινες δραστηριότητες Να βρίσκεται σε συμφωνία με τις ευρωπαϊκές και διεθνείς οδηγίες για τα πολλαπλά καθεστώτα προστασίας 6.6 Διαπιστώσεις Οι δείκτες (indicators) και συγκεκριµένα οι Π.Δ. αποτελούν χρήσιµο εργαλείο για τους αποφασίζοντες στο σχεδιασµό και στην εφαρµογή σχεδίων περιβαλλοντικής διαχείρισης σε τοπικό, εθνικό και διεθνές επίπεδο. Κρίνεται σκόπιµο να αναφερθεί ότι η χρήση περιβαλλοντικών δεικτών για την εκτίµηση των επιπτώσεων που έχουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες στο περιβάλλον καθώς επίσης και για την εξαγωγή συµπερασµάτων για την κατάσταση ενός πολύπλοκου συστήµατος µέσω περιληπτικών στατιστικών στοιχείων είναι σηµαντική αλλά εγκυµονεί σοβαρούς κινδύνους. 121

129 Πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στο µέγεθος της αξιοπιστίας που αποδίδεται κάθε φορά σε ένα δείκτη. Επιπλέον οι δείκτες είναι ένας συµβιβασµός µεταξύ χρόνου και πόρων, γι αυτό η αναζήτηση δεικτών, καθολικά αποδεκτών αποτελεί µια ουτοπία. Δεν υπάρχουν καθολικά αποδεκτοί δείκτες αλλά µόνο βέλτιστοι δείκτες για συγκεκριµένες περιστάσεις. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να γίνεται µια επιλογή µεταξύ των υπαρχόντων βάσει των συγκεκριµένων συνθηκών που επικρατούν, του διοικητικού και πολιτικού συστήµατος και των στόχων που κάθε φορά επιδιώκονται (Λέκα, Γκούμας και Κάσσιος, 2005). Πολλά περιβαλλοντικά προγράµµατα χρησιµοποιούν δείκτες για να καθορίσουν ποσοτικά προσδιορίσιµα πρότυπα (standards). Στην πραγµατικότητα, τα αποδεκτά επίπεδα αλλαγής και οι δείκτες που επιλέγονται να τα αντιπροσωπεύσουν χρησιµοποιούνται ως όρια ή όροφοι όταν παίρνονται αποφάσεις διαχείρισης και αξιολογείται η σπουδαιότητα των προτεινόµενων δραστηριοτήτων. Οι δείκτες πρότυπα είναι τόσο συγκεκριµένοι όσο το παρόν επίπεδο γνώσης (επιστηµονικό και άλλο), οι επιµέρους ανάγκες και τα διαθέσιµα εργαλεία για τη µέτρησή τους το επιτρέπουν. Σε ότι αφορά τα ελληνικά δεδοµένα επιβάλλεται σε πρώτο στάδιο η καταγραφή και η ανάλυση της περιβαλλοντικής πληροφορίας στην Ελλάδα τουλάχιστον σε επίπεδο περιοχής, κατόπιν η αξιοποίηση της υπάρχουσας πληροφορίας για τον Περιβαλλοντικό Σχεδιασµό, ο οποίος πρέπει να δρα συµπληρωµατικά στον ευρύτερο Χωροταξικό Σχεδιασµό και τη διαχείριση του περιβάλλοντος µε το βέλτιστο τρόπο. Αυτό µπορεί να προκύψει από τη συνεργασία όλων των αντίστοιχων φορέων κυβερνητικών και µη καθώς και µε τη συµµετοχή των απλών πολιτών στα πλαίσια βέβαια και στις αρχές που τίθενται από την Ε.Ε. για τη βιώσιµη ανάπτυξη. Η χρήση και η ταξινόμηση των δεικτών για την περίπτωση της υπολεκάνης των Πρεσπών σκοπεύουν να αποτιμήσουν τη συνολική κατάσταση του περιβάλλοντος, την κατάσταση του οικοσυστήματος, την ποιότητα και την ποσότητα των υδατικών πόρων, την οικονομία στην περιοχή μελέτης και την κατάσταση των υποδομών της περιοχής. Χρησιμοποιούνται δείκτες που περιγράφουν την κατάσταση και την τάση της οικονομίας, της ανάπτυξης και των προβλημάτων, είτε αυτά εντοπίζονται σε τοπικό επίπεδο, είτε σε εθνικό και την εξέλιξη των παραπάνω ως προς τους εθνικούς και διεθνείς στόχους. Τελική Ομάδα Δεικτών για την περιοχή Πρεσπών Ετήσια άντληση επιφανειακών υδάτων ως % των υδατικών πόρων Ζήτηση νερού για άρδευση Συγκεντρώσεις φωσφόρου, αζώτου στο νερό (από γεωργική δραστηριότητα) Απασχόληση κατοίκων Δείκτης αποδοτικότητας καλλιεργειών φασολιών 122

130 Περιβαλλοντικοί δείκτες Η κάλυψη του συνόλου των τοπικών αναγκών σε νερό γίνεται από τους υδατικούς πόρους της περιοχής. Με άλλα λόγια, η περιοχή της λεκάνης των Πρεσπών χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια σε υδατικούς πόρους. Σωστή διαχείριση των υδάτων σημαίνει έλεγχος της παροχής που επηρεάζεται από βροχοπτώσεις, επιφανειακές ροές, υπόγεια ύδατα και εξατμισοδιαπνοή. Η άρδευση, όμως, καταναλώνει τις μεγαλύτερες ποσότητες του νερού συγκριτικά με άλλες χρήσεις, ποσοστό που κυμαίνεται στο 90% της συνολικής κατανάλωσης νερού και καλύπτεται ως επί το πλείστον από απολήψεις από τη λίμνη Μικρή Πρέσπα και το ρέμα του Αγίου Γερμανού ενώ η ύδρευση από γεωτρήσεις και φυσικές πηγές. Οι αρδευόμενες γεωργικές εκτάσεις χρησιμοποιούν το 90% των απολήψεων από τα υδατικά συστήματα. Αρδεύονται συνολικά στρ. και από αυτά τα στρ. από το αρδευτικό δίκτυο του ΤΟΕΒ Πρεσπών με την μέθοδο της άρδευσης με κατάκλυση και με λωρίδες. Λόγω της συγκεκριμένης μεθόδου άρδευσης (αναλυτικά στο αντίστοιχο κεφάλαιο) και της παλαιότητας του, παρατηρείται μεγάλη άντληση υδάτων τα οποία, όμως, δεν αξιοποιούνται για την ανάπτυξη των φυτών και διαπιστώνεται κατασπατάληση των υδάτων. Η στάγδην άρδευση αποτελεί τη λύση για την εξοικονόμηση υδατικών πόρων αλλά και την οικολογική κατάσταση των λιμνών. Η αποδοτικότητα στην άρδευση ποικίλει ανάλογα με το σύστημα άρδευσης. Τα συστήματα στάγδην άρδευσης χαρακτηρίζονται από αποδοτικότητα της τάξης του 80-95%, τα συστήματα με άρδευση υπό τη μορφή καταιονισμού από αποδοτικότητα της τάξης του 60-80% και τέλος οι επιφανειακές μέθοδοι άρδευσης από αποδοτικότητα 50-80% (Παπαμιχαήλ, 2006) Ο προσωρινός Δείκτης Εκμετάλλευσης Υδάτων (11% για την περίοδο και 17% για την περίοδο ) υποδεικνύει περιοχή όπου δεν παρατηρούνται σημαντικές υδατικές πιέσεις, αν και η τιμή 17% του ΔΕΥ για την περίοδο προσεγγίζει το πρώτο κατώφλι επιφυλακής (που είναι για τιμή ΔΕΥ 20%). Ο ΔΕΥ κάτω του 20% σημαίνει ότι δεν παρουσιάζονται υψηλά ποσοστά υδροληψίας σε σχέση με τους διαθέσιμους πόρους. Δείχνει τη σχέση μεταξύ της ζήτησης νερού και των φυσικών πηγών ύδατος (προσφορά) και στην περιοχή δείχνει ότι ικανοποιείται η ζήτηση χωρίς κανένα πρόβλημα. Πάντα, βέβαια, πρέπει να υπάρχει επιχειρηματική παρακολούθηση των μεταβολών της έντασης απολήψεων και σε περίπτωση ανόδου του ΔΕΥ να υπάρξει άμεσος περιορισμός απολήψεων. Απορροές από γεωργική δραστηριότητα Η ρύπανση των ΥΣ, επιφανειακών και υπόγειων από τη γεωργική δραστηριότητα αφορά στις επιστροφές νερού από τις αρδευθείσες εκτάσεις, παρασύροντας διαλυμμένες ουσίες στα επιφανειακά και υπόγεια νερά. Τα ρυπαντικά φορτία που προέρχονται από γεωργικές 123

131 δραστηριότητες περιλαμβάνουν τα φορτία αζώτου, φωσφόρου και τα υπολείμματα των γεωργικών φαρμάκων. Οι μηχανισμοί και οι διεργασίες που συμβάλλουν στη μεταφορά και κατάληξη αυτών των ρύπων από την περιοχή εφαρμογής τους (επιφάνεια εδάφους αγρού) προς τα βαθύτερα εδαφικά στρώματα και προς τους παρακείμενους υδατικούς αποδέκτες, επιφανειακούς ή υπόγειους, περιλαμβάνουν μεθοδολογίες ποσοτικοποίησης των πιέσεων ώστε να μπορούν να εκτιμηθούν οι επιπτώσεις για το κάθε υδατικό σύστημα. Η μεταφορά των φορτίων αζώτου και φωσφόρου προς τους επιφανειακούς και υπόγειους αποδέκτες, επιτυγχάνεται μέσω της επιφανειακής απορροής, της υπεδάφιας απορροής και της βαθειάς διήθησης, αντίστοιχα. Το μέγεθος του φορτίου που καταλήγει τελικά στο υδατικό σύστημα εξαρτάται από μεγάλο πλήθος εδαφικών παραγόντων και το είδος του ρυπαντικού φορτίου. Ειδικά τα νιτρικά ιόντα έχουν μεγάλη κινητικότητα και μετακινούνται εύκολα, στην ακόρεστη ζώνη κατακόρυφα προς την υπόγεια ζώνη και στην κορεσμένη ζώνη οριζόντια. Όσον αφορά την εκτίμηση επιβαρύνσεων των υπογείων υδάτων θα πρέπει να αναφερθεί ότι σε αντίθεση με την ύπαρξη προσεγγιστικών τιμών απώλειας γεωργικών φαρμάκων με την επιφανειακή απορροή, δεν υπάρχουν αντίστοιχες τιμές που να μπορούν να χρησιμοποιηθούν, ώστε να γίνει ασφαλής ποσοτική και ποιοτική εκτίμηση ρύπανσης των νερών των υπογείων θυλάκων. Τα φορτία ρύπανσης από αγροτική δραστηριότητα στα νερά της υπολεκάνης Πρεσπών σε Νάτριο και Φώσφορο ανέρχονται σε 79 τον/έτος και 984 kg/έτος αντίστοιχα, τα οποία εναποτίθενται στις λίμνες (ΥΠΕΚΑ, 2014). Από τη στιγμή που η βιομηχανική δραστηριότητα είναι περιορισμένη στην περιοχή, το μεγαλύτερο μέρος των βαρέων μετάλλων αποδίδεται στην εντατική εφαρμογή φυτοφαρμάκων. Η κύρια πηγή εισροών φωσφόρου στο σύστημα είναι η έκπλυση των γεωργικών εκτάσεων και ακολουθούν τα ανεπεξέργαστα ζωικά απόβλητα της κτηνοτροφίας και τα λύματα από αστικά απόβλητα και βιομηχανίες (Kaiserli et al. 2002, Fytianos & Lourantou 2004). Σύμφωνα με PCA ανάλυση που πραγματοποιήθηκε από τους Petaloti et al.(2004), φαίνεται πως παρόμοιες είναι οι συνθήκες σε όλες τις λίμνες στη Βόρεια Ελλάδα με τη βιομηχανική λειτουργία και την έκπλυση των γεωργικών εκτάσεων να είναι οι κύριοι υπεύθυνοι για την κατάσταση στις λίμνες και τη διακύμανση των θρεπτικών. Ο λόγος Ν/Ρ παρουσιάζει εποχική διακύμανση με τις χαμηλότερες τιμές να παρουσιάζονταικατά τη διάρκεια του φθινοπώρου και το χειμώνα (λόγω περιορισμού στη διαθεσιμότητα του αζώτου) και υψηλότερες τιμές την άνοιξη και το καλοκαίρι (λόγω περιορισμού στη διαθεσιμότητα του φωσφόρου) (Moustaka-Gouni 1993, Petaloti et al. 2004). Τη θερμή περίοδο αυξάνονται οι εισροές Ν λόγω της περιόδου των αρδεύσεων και των έντονων αλλά σύντομης διάρκειας βροχοπτώσεων και της έκπλυσης των γεωργικών εδαφών. Κατά τις ξηρές περιόδους (μετά τα τέλη Μαΐου) παρατηρείται μείωση στη διαθεσιμότητα του αζώτου και αύξηση αυτής του φωσφόρου (Moustaka-Gouni 1993). Η 124

132 λίμνη βάσει των φυσικοχημικών χαρακτηριστικών της και του λόγου Ν/Ρ βρίσκεται στο όριο της μεσότροφης εύτροφης κατάστασης (Petaloti et al. 2004, Fytianos & Kotzakioti 2005). Στόχος είναι η συνεχώς μειούμενη χρήση φυτοφαρμάκων που μέσω της έκλπυσης των εδαφών κατά την αρδευτική εργασία καταλήγουν στους υδατικούς πόρους. Για σταθερές, υδρόβιες φυτοκοινωνίες χωρίς την απειλή κυριαρχίας του φυτοπλαγκτόν, τα επίπεδα φωσφόρου πρέπει να είναι γύρω στα mg/l ολικού φωσφόρου ανά λίτρο και του αζώτου στα mg/l ανά λίτρο. Η παρουσία θρεπτικών σε μεγαλύτερα επίπεδα θα μεταστρέψει τελικά το σύστημα από επικράτηση υδρόβιων φυτών σε κυριαρχία του φυτοπλαγκτόν. Η ενθάρρυνση και υποστήριξη (τεχνική και οικονομική) των παραγωγών να μετατρέψουν τις συμβατικές καλλιεργητικές μεθόδους σε βιολογικές για μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων. Σχεδόν το σύνολο της έκτασης της υπολεκάνης Πρεσπών είναι εντεταγμένο σε δίκτυα και καθεστώτα προστασίας. Συγκεκριμένα, το Εθνικό Πάρκο Πρεσπών περιλαμβάνει το σύνολο της υδρολογικής λεκάνης ( στρέμματα), με συγκεκριμένη ζώνωση και μέτρα προστασίας. Επίσης, η περιοχή είναι εντεταγμένη στο Δίκτυο Natura Παρουσία και έντονη δραστηριότητα, επιστημονική και πρακτική, περιβαλλοντικών φορέων, συγκεκριμένα του WWF, της Εταιρείας Προστασίας Πρεσπών και του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών, με πλήθος μελετών για τη βιοποικιλότητα της περιοχής, για μεμονωμένα ήδη χλωρίδας, πανίδας και με δραστηριότητες ελέγχου και παρατήρησης της ποσοτικής και ποιοτικής κατάστασης των υδατικών πόρων της περιοχής. Ουσιαστικό στοιχείο της προστασίας του περιβάλλοντος θεωρείται για την περιοχή η ύπαρξη δικτύου σταθμών επιχειρησιακής παρακολούθησης της χημικής και οικολογικής κατάστασης των υδάτων. Στην περιοχή παρατηρείται παρουσία σπάνια βιοποικιλότητας, που την καθιστά ειδική περίπτωση σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Σημαντικοί περιβαλλοντικοί φορείς τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αναλάβει και απασχολούνται με τη διατήρηση και προστασία της σπάνιας αυτής βιοποικιλότητας (χλωρίδας και πανίδας). Δείκτες Οικονομικής δραστηριότητας Εκφράζει τη διάρθρωση της οικονομικής παραγωγής της περιοχής ανά τομείς. Ο τοπικός πληθυσμός απασχολείται κατά 65 % στον πρωτογενή τομέα (Δήμος Πρεσπών, 2013) ποσοστό πολύ μεγάλο και αυτό δείχνει μια δυναμική περιοχή στον τομέα αυτόν. Στην περιοχή της λεκάνης των Πρεσπών υπάρχει ήδη τουριστική υποδομή, η οποία αποτυπώνεται στην ύπαρξη ξενώνων και ξενοδοχείων και διαπιστώνεται αρκετή εμπειρία και υποδομή στον αγροτουρισμό και περιβαλλοντικό τουρισμό. Επομένως, ως προς την βιώσιμη ανάπτυξη, την τοπική οικονομία και την απασχόληση, η ενίσχυση ενός πλέγματος εναλλακτικών μορφών τουρισμού, θα έδινε διέξοδο επαγγελματική σε νέους ανθρώπους 125

133 καθώς θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν και τα χρηματοδοτούμενα προγράμματα με στόχο την προσέλκυση περισσότερων επισκεπτών που θα αποτυπωθεί αριθμητικά στις καταγεγραμμένες αφίξεις τουριστών. Η δημιουργία μέσω χρηματοδοτικών προγραμμάτων των κατάλληλων τουριστικών υποδομών και ενός γρήγορου και ασφαλούς οδικού δικτύου θα συνέβαλε τα μέγιστα προς την κατεύθυνση αυτή. Με βάση έρευνα μέσω διαδικτύου και από επισκέψεις στην περιοχή μελέτης προκύπτει πως υπάρχουν 26 τουριστικές επιχειρήσεις που προσφέρουν διαμονή στους επισκέπτες με συνολική δυναμικότητα 566 κλινών. Δεν παύει παρ όλα αυτά να ελλοχεύει ο κίνδυνος της ασύμμετρης τουριστικής ανάπτυξης της περιοχής με μοναδική επένδυση στην προσφορά καταλύματος χωρίς την ανάπτυξη παράλληλων και συμπληρωματικών δραστηριοτήτων ώστε να διοχετευθούν οι τουρίστες κατά την διάρκεια της παραμονής τους. Τα κύρια επενδυτικά προγράμματα που χρηματοδότησαν τουριστικές δραστηριότητες εναλλακτικών ήπιων μορφών ήταν η κοινοτική πρωτοβουλία Leader και το Ολοκληρωμένο Πρόγραμμα Ανάπτυξης Αγροτικών Χώρων (Ο.Π.Α.Α.Χ.). Η τουριστική ανάπτυξη αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι συνολικά ο Νομός Φλώρινας έχει συμπεριληφθεί στους 10 πιο ταχέως αναπτυσσόμενες τουριστικά περιοχές της Ευρώπης και πρώτος στην Ελλάδα (δεν υπάρχει καταγραφή των αφίξεων και διανυκτερεύσεων). Η περιοχή της Πρέσπας ενδείκνυται για ανάπτυξη πολλών εναλλακτικών τουρισμού όπως: Οδικές, ορειβατικές, ποδηλατικές διαδρομές, περιβαλλοντικές κατασκηνώσεις, αθλητικές και πολιτιστικές συναντήσεις, γαστρονομικός προορισμός, οικοτουρισμός, Περιήγηση στη λίμνη, Δραστηριότητες extreme sport, Μαθήματα αναρρίχησης Πεζοπορία Μαγειρική παραδοσιακών συνταγών καλλιτεχνικές δημιουργίες, πολιτιστικές εκδηλώσεις κ.α. Η περιοχή των Πρεσπών είναι μια περιοχή με μεγάλο φυσικό, πολιτισμικό, ιστορικό και αρχαιολογικό πλούτο. Διαθέτει όλες τις απαραίτητες πρώτες ύλες ώστε να αναπτύξει ένα τουριστικό προϊόν αειφόρο αλλά και εξαιρετικά επικερδές που θα συμβάλει σημαντικά στην αύξηση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της. Ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Πρεσπών είναι το γεγονός της γειτνίασης τριών διαφορετικών χωρών με αρκετές πολιτικές διαφορές. Με την δημιουργία εκδηλώσεων με συμμετέχοντες από όλες τις χώρες δίνεται η δυνατότητα στο να γνωρίσουν νέοι άνθρωποι και άλλες κουλτούρες και να αμβλυνθούν οι διαφορές σε επίπεδο διαπροσωπικών σχέσεων και κατανόησης. Μια τέτοια εκδήλωση μπορεί να αποτελέσει και την έναρξη για την δημιουργία μιας πολυπολιτισμικής κατασκήνωσης ή και ολόκληρου δικτύου κατασκηνώσεων τέτοιου είδους σε διάφορες χώρες των Βαλκανίων ή και ευρύτερα. Τα διασυνοριακά προγράμματα σε πολλούς τομείς θα έδιναν πνοή στην περιοχή και σε πολιτιστικό επίπεδο και σε οικονομικό επίπεδο. Ένα από τα πάγια αιτήματα των κατοίκων των λιμνών των τριών χωρών είναι το άνοιγμα των συνόρων και η άμεση επικοινωνία μεταξύ 126

134 τους καθώς επίσης και η δημιουργία μέσω χρηματοδοτικών προγραμμάτων ενός ασφαλούς, σύγχρονου οδικού δικτύου εντός και εκτός Ελλάδος. Η καλλιέργεια φασολιού είναι από τις πλέον αποδοτικές οικονομικές δραστηριότητες στην περιοχή με Καθαρό Περιθώριο Κέρδους σε ποσοστό 70 % και χωρίς να υπολογιστούν οι ενισχύσεις της ΚΑΠ για την περιοχή που είναι επαυξημένες. Η έννοια της αποδοτικότητας αναφέρεται στην ικανότητα και τις επιλογές μιας επιχείρησης να δημιουργεί κέρδη από το σύνολο των δραστηριοτήτων της. Επειδή με τους δείκτες αυτούς κρίνεται ουσιαστικά το αποτέλεσμα μιας οικονομικής μονάδας, συχνά η έννοια της αποδοτικότητας ταυτίζεται και με την έννοια της αποτελεσματικότητας της Διοίκησης μιας επιχείρησης. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει τους αριθμοδείκτες που εξυπηρετούν τις ανάγκες αναλύσεως της δυναμικής εικόνας της επιχειρηματικής προσπάθειας και του αποτελέσματος που προκύπτει από τη λειτουργία της οικονομικής μονάδας. Τα αποτελέσματα των δεικτών αποδοτικότητας είναι ενδεικτικά για τη διαχρονική πορεία παρουσίασης κερδών μιας επιχείρησης, γεγονός που συνδέεται άρρηκτα με τη μακροχρόνια βιωσιμότητά της ενώ επηρεάζουν την άποψη των ομάδων που σχετίζονται και ενδιαφέρονται για την επιχείρηση. Λόγω του υψηλού δείκτη αποδοτικότητας της καλλιέργειας φασολιών διαπιστώνεται ότι η ασχολία των κατοίκων αποβαίνει προς όφελός τους και θα πρέπει να συνεχίσουν την παραγωγή των συγκεκριμένων προϊόντων, αλλά με πιο οικολογικές και φιλοπεριβαλλοντικές μεθόδους. Καθαρό περιθώριο Κέρδους = Καθαρό κέρδος προ φόρων Χ 100 Πωλήσεις Οι αποδόσεις των φασολιών κυμαίνονται από 250 έως και 320 κιλά το στρέμμα, άρα η μέση απόδοση μπορεί να ληφθεί ίση με 285 κιλά /στρ., οι τιμές πώλησης κυμαίνονται από 2,00 (χονδρεμπορική τιμή ) έως 4,00 (λιανική τιμή) το κιλό άρα η μέση τιμή μπορεί να ληφθεί ίση με 3,00 το κιλό. Το μεγαλύτερο ποσοστό του κόστους παραγωγής το καταλαμβάνουν το αναλώσιμο κεφάλαιο (κυρίως τα λιπάσματα) και η αμοιβή της ανθρώπινης εργασίας (για βοτανίσματα, ξερίζωμα φυτών, υποστύλωση φασολιών, ποτίσματα, συγκομιδή και απομάκρυνση καλαμιών). Ακολουθούν οι δαπάνες μηχανικής εργασίας τόσο κατά την προεργασία του χωραφιού όσο και κατά τη συγκομιδή και καθαρισμό των φασολιών. Η μέση τιμή ενοικίου αρδευόμενων χωραφιών υπολογίζεται στα 30 /στρ. Ανάλυση κόστους παραγωγής: Σπόροι Μεταβλητές δαπάνες /στρ. 15 /στρ. 127

135 Λιπάσματα 40 >> Κόστος καταπολέμησης 15 >> Αμοιβή ξένης εργασίας 70 >> Αμοιβή ξένης μηχανικής εργασίας 40 >> Διάφορα (τέλη ΤΟΕΒ,καλάμια,κ.α.) 40 >> Σύνολο μεταβλητών δαπανών 220 /στρ Σταθερές δαπάνες /στρ Ενοίκιο μέση τιμή 30 /στρ Σύνολο κόστους παραγωγής : 250 /στρ. Το κόστος παραγωγής υπολογίζεται στο ποσό των 250 το στρέμμα. Ακαθάριστα έσοδα : Κόστος παραγωγής : 285 κιλά στρ. Χ 3 /κ. = 855 /στρ. 250 /στρ. Καθαρά κέρδη : 605 /στρ. Καθαρό περιθώριο Κέρδους = Καθαρό κέρδος προ φόρων Χ 100 = 605 Χ100 = Πωλήσεις 855 =70 % (υψηλό περιθώριο κέρδους) 128

136 Κεφάλαιο 7 Συμπεράσματα Συνοψίζοντας, το αντικείμενο της παρούσας εργασίας ήταν η διερεύνηση του περιβάλλοντος και κάποιων πλευρών της οικονομίας των Πρεσπών. Ακολουθώντας την προσέγγιση από την κορυφή στη βάση με τη μέθοδο Logical Framework Approach (LFA), αποτυπώθηκε η υφιστάμενη κατάσταση των υδατικών πόρων αλλά και όλης της περιοχής με το βασικό εργαλείο της S.W.O.T analysis και εντοπίστηκαν τα δυνατά σημεία της περιοχής, τα οποία μαζί με τις αναδεικνυόμενες ευκαιρίες μπορούν να λειτουργήσουν σωστά στη διαχείριση των υδατικών πόρων σύμφωνα πάντα με τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες με περιορισμό των πιέσεων που ασκούνται στις λίμνες. Τα χρηματοδοτικά προγράμματα και οι οικονομικές ενισχύσεις της ΚΑΠ ευνοούν τόσο την οικονομική ενίσχυση των αγροτών για χρήση φιλοπεριβαλλοντικών γεωργικών πρακτικών αλλά και την ενασχόλησή τους με ήπιες μορφές τουρισμού. Σπουδαία ευκαιρία θα αποτελέσει για τη μονοκαλλιέργεια των φασολιών η εφαρμογή της στάγδην άρδευσης μέσω του ΤΟΕΒ για εξοικονόμηση πόρων (υδατικών και ενέργειας) και προστασία της λίμνης από έκπλυση των εδαφών από τα φυτοφάρμακα. Οι τεχνολογικές εξελίξεις επηρεάζουν και τον αγροτικό τομέα και μπορούν να αξιοποιηθούν για την δικαιότερη και ουσιαστικότερη χρήση των πόρων. Προτείνεται η αξιοποίηση προγραμμάτων χρηματοδοτικών για ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των αγροτών σε θέματα εξοικονόμησης πόρων και συνεργασία με όμορες χώρες για αποφυγή επιπλέον επιβάρυνσης και περιορισμό των πιέσεων στις λίμνες. Στη διαχείριση των υδατικών πόρων, που είναι ο κύριος στόχος της περιοχής, η μέθοδος Logical Framework Approach ή LogFrame ή LFA προσφέρει ένα ευέλικτο πλαίσιο μέσα στο οποίο έγινε συλλογή πληροφοριών χρησιμοποιήθηκαν ποικίλοι δείκτες και κριτήρια, ούτως ώστε να καθοριστεί επακριβώς η απόδοση που πρέπει να υπάρχει ώστε να επιτευχθεί ο στόχος, να καλυφθεί ο σκοπός και να επαρκούν τα παραγόμενα αποτελέσματα. Με την ανάλυση των ομάδων ενδιαφερομένων (Stakeholder Analysis) αποτυπώθηκαν όλοι οι χρήστες των υδατικών πόρων, οι οποίοι από την δική του σκοπιά ο καθένας έχει διαφορετικές επιδιώξεις-συμφέροντα (αρδεύσεις, αλιεία, προστασία) αλλά όλοι αντιλαμβάνονται το όφελος της ποιοτικής και ποσοτικής αναβάθμισης των υδάτων. 129

137 Μέσα από τη σχεδίαση του δενδρογράμματος προβλήματος (Problem Analysis) αποτυπώθηκε το βασικό πρόβλημα της κακής κατάστασης των υδατικών πόρων και καταγράφηκαν οι λόγοι που οφείλεται αυτό (σχέση αιτίας αιτιατού) όπως είναι η ρίψη φυτοφαρμάκων, η υπεράντληση αρδευτικού νερού και η συγκεκριμένη μέθοδος του παλαιού δικτύου και τα αποτελέσματα, δηλαδή η υποβάθμιση των υδατικών πόρων. Μόλις ολοκληρώθηκε, το δέντρο παρουσίασε μια περιληπτική εικόνα της υπάρχουσας αρνητικής κατάστασης. Αφού αναγνωρίστηκαν οι ουσιαστικές και άμεσες σχέσεις μεταξύ των αιτιών και των επιπτώσεων σχεδιάστηκε το δενδρόγραμμα των στόχων (Analysis of Objectives) κατά το οποίο έγινε αντιστροφή των αρνητικών στοιχείων του δενδρογράμματος προβλήματος σε θετικά βήματα επίλυσης των προβλημάτων. Με την Ανάλυση των Στόχων (Analysis of Objectives) αναγνωρίστηκαν οι διάφορες πιθανές στρατηγικές που μπορούν να ακολουθηθούν προκειμένου να δοθεί μια λύση για κάθε αίτιο (παράδειγμα εφαρμογή στάγδην άρδευσης) που προκαλεί το κύριο πρόβλημα και στη συνέχεια αυτές εξετάστηκαν και επιλέχθηκε η βέλτιστη λύση του προβλήματος. Η αρνητική κατάσταση, αυτή δηλαδή του Δέντρου του προβλήματος μετατράπηκε σε λύσεις που εκφράζονται ως θετικοί στόχοι. Το δέντρο στόχων παρουσίασε μια περιληπτική εικόνα της επιθυμητής μελλοντικής κατάστασης. Τέλος, στην Ανάλυση Στρατηγικών (Analysis of strategies) καθορίζονται οι δράσεις που είναι απαραίτητες προκειμένου να επιτευχθεί ο κάθε στόχος-λύση. Τα αποτελέσματα όλων των Αναλύσεων Ενδιαφερομένων, Προβλήματος, Στόχων και Στρατηγικής χρησιμοποιήθηκαν στη συνέχεια ως βάση για την κατασκευή του μητρώου Λογικού Πλαισίου (Logical Framework Matrix). Μέσα από την ανάλυση που ακολουθήθηκε και τη χάραξη στρατηγικού σχεδιασμού η λύση του προβλήματος της κακής ποιότητας των υδάτων θα προέρθει από δράσεις όπως οι παρακάτω: - Η στάγδην άρδευση αποτελεί την πλέον κατάλληλη μέθοδο για εφαρμογή στην περιοχή. - Η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων λυμάτων για άρδευση αποτελεί κύριο εναλλακτικό τρόπο εύρεσης νερού με αξιοποίηση των λυμάτων αλλά δεν έχει αποδειχτεί η ασφάλεια της χρήσης του και παρόλο που προστατεύει το περιβάλλον από υποβάθμιση υπάρχει κίνδυνος εφόσον εγκατασταθεί να είναι επικίνδυνο για τη δημόσια υγεία. - Η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών δίνει σπουδαίες λύσεις στην εξοικονόμηση υδάτινου δυναμικού φιλικές προς το περιβάλλον χωρίς ιδιαίτερους κινδύνους από την εφαρμογή τους παρά μόνο την άγνοια των γεωργών: 130

138 - Η γεωργία ακριβείας θα είναι το μελλοντικό σύστημα παραγωγής κυρίως για μονοετή φυτά, υδρόφιλα και θα ασκείται εξατομικευμένα ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε φυτού με μεγάλη εξοικονόμηση πόρων - Η ενσωμάτωση φωτοβολταϊκών διατάξεων στην άντληση υδάτων αποτελεί ουσιαστική λύση στην χρήση μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και στην εξοικονόμηση ενέργειας που καταναλώνεται για τη λειτουργία των αντλιών. - Η εφαρμογή της ηλεκτρονικής υδροληψίας με τη χρήση ηλεκτρονικών καρτών είναι μια εύκολη, όχι δαπανηρή από άποψη κόστους και ακριβέστερη μέθοδος, καθώς εξατομικευμένα κάθε χρήστης πληρώνει το νερό που χρησιμοποιεί ανάλογα με την έκταση και τη σύνθεση του χωραφιού του. Η χρήση και η ταξινόμηση των δεικτών για την περίπτωση της υπολεκάνης των Πρεσπών αποτίμησαν την κατάσταση του περιβάλλοντος, την κατάσταση του οικοσυστήματος, την ποιότητα και την ποσότητα των υδατικών πόρων, την τοπική οικονομία στην περιοχή μελέτης και την κατάσταση των υποδομών της περιοχής. Μετά την ανάλυση των δεικτών διαφαίνονται οι επιθυμητές λύσεις των προβλημάτων και οι προοπτικές που διακρίνονται στην περιοχή μελέτης. Οι αναγκαίες ενέργειες σχετικά με τη μελλοντική παρέμβαση του ανθρώπου στην περιοχή διαπιστώνεται ότι επικεντρώνονται στους ακόλουθους στόχους: Προστασία του περιβάλλοντος, Βελτίωση ποιότητας νερού, Εξοικονόμηση του νερού, Ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού (αγροτουρισμού, οικοτουρισμού περιβαλλοντικού, πολιτιστικού, αθλητικού κ.α.), Επαναπροσδιορισμός γεωργίας προς πιο βιώσιμες κατευθύνσεις και Βελτίωση των υποδομών τόσο για την πρόσβαση όσο και για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. 131

139 Κεφάλαιο 8 Προτάσεις Για να εφαρμοστούν οι στρατηγικές που αναλύθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια με βασικό κίνητρο την καλύτερη διαχείριση των υδατικών πόρων της περιοχής σε πλήρη συμφωνία με την Οδηγία 2000/60 και τις Αρχές της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των Υδατικών πόρων, θα ήταν σκόπιμο να εξειδικευτούν κάποια μέτρα-προτάσεις. Τα Βραχυπρόθεσμα μέτρα αφορούν άμεσα μέτρα με προοπτική ενός έτους μέχρι το τέλος του Τα Μεσοπρόθεσμα μέτρα αφορούν έναν ορίζοντα χρόνου δεκαετίας έως και δεκαπενταετίας περίπου και μπορούν να προετοιμαστούν σταδιακά από τώρα. Τα Μακροπρόθεσμα μέτρα απαιτούν μεγάλο χρόνο έρευνας και στη συνέχεια εφαρμογής τους και αφορούν μια περίοδο σε βάθος χρόνου πολύ μεταγενέστερη. Βραχυπρόθεσμος ορίζοντας Εφαρμογή των νέων τεχνολογιών (φωτοβολταϊκά συστήματα) τόσο στο ήδη υπάρχον αντλιοστάσιο (άμεσα οφέλη) όσο και στη μελλοντική εγκατάσταση της στάγδην άρδευσης (εξοικονόμηση ηλεκτρικής ενέργειας και εκμετάλλευση των νέων τεχνολογιών). Άμεση εφαρμογή της Ηλεκτρονικής Υδροληψίας άρδευσης με αποτέλεσμα τη μεγάλη εξοικονόμηση ύδατος τόσο κατά την άντληση του νερού από τη λίμνη όσο και κατά τη διοχέτευση του νερού στα χωράφια και μπορεί να εφαρμοστεί άμεσα τόσο στο υπάρχον σύστημα αλλά κυρίως στη στάγδην άρδευση για ισορροπημένη χρήση νερού. Προγραμματισμός ενημέρωσης των κατοίκων για θέματα ΚΓΠ και χρηματοδοτικά προγράμματα. Συνεχής παρακολούθηση και έλεγχος των ποσοτικών και ποιοτικών παραμέτρων των υδατικών πόρων Μεσοπρόθεσμος ορίζοντας Τα ενδιαφερόμενα μέρη (stakeholders) να μετέχουν στη διαμόρφωση των θεμάτων που τους αφορούν Κατάρτιση/θεσμοθέτηση Σχεδίων Διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών του δικτύου Natura 2000 που εξαρτώνται άμεσα από το νερό 132

140 Άμεση εφαρμογή της μεθόδου στάγδην άρδευσης, αναμένοντας σημαντικά οφέλη για την περιοχή (εξοικονόμηση υδατικών πόρων, μείωση της ρύπανσης της λίμνης, αναβάθμιση της χημικής και οικολογικής κατάστασης των υδάτων, αποδοτικότερη άρδευση). Η γεωργία ακριβείας αποτελεί την πλέον ενδεδειγμένη και τεχνολογικά προηγμένη λύση για περιοχές με μονοκαλλιέργειες, όπως η Πρέσπα. Θα ήταν δυνατόν να ξεκινήσει η εφαρμογή της πιλοτικά με κάποια στρέμματα αρχικά με τη χρήση υπερσύγχρονων συστημάτων και η καταγραφή εξατομικευμένα των αναγκών κάθε φυτού και της κάθε έκτασης καλλιέργειας φασολιού ούτως ώστε να παρέχεται η ανάλογη υγρασία και λίπανση σε κάθε φυτό με αποτέλεσμα τον ακριβή υπολογισμό των εισροών στα φυτό. Αξιοποίηση της νέας ΚΑΠ και κυρίως για την καλλιέργεια του φασολιού, με τα χρηματοδοτικά εργαλεία που προσφέρει (άμεσες ενισχύσεις, πρόσθετες «πράσινες» ενισχύσεις για νέους αγρότες, μικροκαλλιεργητές, για ορεινές μειονεκτικές περιοχές, μέτρα στήριξης της αγροτικής ανάπτυξης), Αξιοποίηση οικονομοτεχνικά διασυνοριακών προγραμμάτων που έχουν ως στόχο τη βιώσιμη ανάπτυξη της περιοχής (σε όλους τους οικονομικούς τομείς). Σταδιακή Εφαρμογή του Ειδικού Διαχειριστικού Σχεδίου Υπολεκάνης Πρεσπών Έλεγχος των απολήψεων με όρια για απολήψεις υδάτων Δημιουργία εγκαταστάσεων επεξεργασίας κτηνοτροφικών αποβλήτων Ενίσχυση της διασυνοριακής συνεργασίας (ίδρυση νέων και βελτίωση υφισταμένων δικτύων διασυνοριακής συνεργασίας) Ολοκλήρωση των δράσεων που εμπίπτουν στην Οδηγία για την προστασία από τη νιτρορύπανση (91/676/ΕΟΚ), περιορισμός γενικά στη χρήση φυτοφαρμάκων και αναζήτηση εναλλακτικών μεθόδων λίπανσης και ζιζανιοκτόνων Αξιοποίηση από συλλογικούς φορείς χρηματοδοτικών προγραμμάτων για την προστασία του περιβάλλοντος (εμπλουτισμός της βιοποικιλότητας) Περιορισμός των πιέσεων που ασκεί η κτηνοτροφία (σταβλισμένη και μη) στους υδατικούς πόρους Μακροπρόθεσμος ορίζοντας Έρευνα για την δυνατότητα εφαρμογής της μεθόδου επεξεργασίας αστικών λυμάτων (στην περιοχή δεν υπάρχουν βιομηχανικά απόβλητα) για την άρδευση (ελαχιστοποίηση πιέσεων) ή τον τεχνητό εμπλουτισμό των υδροφορέων.ο τρόπος που θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην περίπτωση της Πρέσπας με πολύ αυστηρούς υγειονομικούς όρους, είναι συνδυαστικά με άλλη μέθοδο άρδευσης μετά την επεξεργασία των αστικών λυμάτων τα οποία είναι λίγα σχετικά- με τη μέθοδο της αποθήκευσης και απολύμανσης, ανάμιξης με νερό 133

141 αντλημένο από τη λίμνη να αρδεύει εκτάσεις άλλων φυτών και ίσως πιθανόν φασολιών (κατόπιν ερευνών για τη χρήση στα φασόλια). Επέκταση της εφαρμογής της γεωργίας ακριβείας σταδιακά σε όλες τις αρδευόμενες εκτάσεις εφόσον αποδειχθεί ότι αποτελεί την άριστη λύση στην αναβάθμιση τόσο της ποιότητας όσο και της ποσότητας των υδατικών πόρων. Πλήρης Εφαρμογή του Ειδικού Διαχειριστικού Σχεδίου Πρεσπών Προσαρμογή τιμολογιακής πολιτικής της κατανάλωσης νερού Σκοπός όλων των παραπάνω μέτρων είναι προστασία, η σωστή διαχείριση και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος των Πρεσπών, με τις ιδιαίτερες αρχαιολογικές, ιστορικές, πολιτιστικές και αισθητικές εκφάνσεις και η ταυτόχρονη ανάπτυξη νέων οικονομικών δραστηριοτήτων εναρμονισμένων στο περιβάλλον σε συνδυασμό με τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων. 134

142 Βιβλιογραφία-Πηγές 1. agrotypos.gr (2014). Η ΕΕ δημοσίευσε δύο κατ' εξουσιοδότηση πράξεις στις οποίες δίνονται διευκρινήσεις στα προγράμματα αγροτικής ανάπτυξης, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 13/8/ American Society of Civil Engineers (ASCE) (2001), Standard guidelines for artificial recharge of groundwater, EWRI/ASCE, New York, USA: ASCE Baille, A. (1997). Principles and methods for predicting crop water requirement in greenhouse environments, IHEAM, Cahiers Options Méditerranéennes, 31, Bar-Yosef, Β. (1999). Advances in fertigation, Advances in Agronomy, 65, Biswas, A.K. (2004) Integrated water resources management: a reassessment. Water International, 29 (2), Bosch, P., Buchele, M., Gee, D. (1999) Environmental indicators: Typology and overview. European Environmental Agency 7. Boyle Engineering Corporation (1994). Demonstration of Emerging Irrigation Technologies, Vol. 1, Final Report to the California State Department of Water Resources. 8. Candela, L. et al. (2007). Assessment of soil and groundwater impacts by treated urban wastewater reuse. A case study: Application in a golf course (Girona, Spain), Science of the total environment, 374, Capra, A. and Scicolone, B. (2007). Recycling of poor quality urban wastewater by drip irrigation systems, Journal of Cleaner Production,15, Cassel Sharmasarkar, F. et al., (2001), Assessment of drip and flood irrigation on water and fertilizer use efficiencies for sugarbeets, Agricultural Water Management, 46 (3), Christophoridis, Ch. & Fytianos, K.(2006). Conditions affecting the release of phosphorus from surface lake sediments. Journal of Environmental Quality, Cirelli, G.L. et al., (2012). Treated municipal wastewater reuse in vegetable production, Agricultural Water Management, 104, Commission of the European Communities, Directorate General for Development, Evaluation Unit (1993), Manual Project Cycle Management. Integrated Approach and 135

143 Logical Framework, Evaluation Unit Methods and Instruments for Project Cycle Management no Dawood, S.A. and Hamad, S.N. (1985). A comparison of on-farm irrigation systems performance, Drip/Trickle Irrigation in Action, Proceedings of the Third International Drip/Trickle Irrigation Congress, U.S.A. 15. diavgeia.gov.gr. (2010), Προμήθειες ηλεκτρονικών καρτών για Ορεστειάδα Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση : 24/09/ econews.gr (2012). Καταδίκη της Ελλάδας για παραβίαση της Οδηγίας για τα Ύδατα, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/10/ Elattir, H. (2005). La conduite et le pilotage de l irrigation goutte-à-goutte en maraîchage, Bulletin mensuel d information et de liaison du programme national de transfert de technologie en agriculture (PNTTA), pp Ensink, H.H., et al. (2004). A nation-wide assessment of wastewater use in Pakistan: an obscure activity or a vitally important one?,water Policy, 6, ESCI (2007). The TRABOREMA project, Final Activity Report, EC-Project Contract No. INCO-CT EC-FP6 Specific Measures in support of International Cooperation Western Balkan Countries. 20. European Commission Agriculture and Rural Development - History of the CAP (2014) Διαθέσιμο: (Πρόσβαση: 20 Αυγούστου). 21. European Community (1993), Towards sustainability. A European Community programme of policy and action in relation to the environment and sustainable development, Official Journal of the European Communities, N. C European Environment Agency (1999): Environmental indicators: Typology and overview. Smeets, E.,& Weterings, R. (eds) Copenhagen, The Netherlands. 23. European Environmental Agency,(EEA) Environmental indicators: Typology and overview,edith Smeets and Rob Weterings, TNO Centre for Strategy, Technology and Policy, The Netherlands, EEA, Technical Report No European Parliament and Council (2000). Directive 2000/60/EC of the Parliament and of the Council of 23 October 2000 establishing a framework for Community action in the field of water policy, Official Journal of the European Communities, L 327/1, Luxembourg 25. European Training Foundation (1996) Tempus Tacis Project management handbook. Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg Διαθέσιμο στη διεύθυνση : Πρόσβαση 20/10/ Fytianos, K. and Kotzakioti A.: Sequential Fractionation of phosphorus in lake sediments of northern Greece. Environmental Monitoring and Assessment, 100,

144 27. Fytianos, K. and Lourantou, A.: (2004). Speciation of elements in sediment samples collected at lakes Volvi and Koronia, N. Greece. Environment International, 30, gaiapedia.gr (2014), Μέθοδοι άρδευσης σε καλλιέργειες ανοιχτού τύπου Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 9/8/ geodata.gov.gr (2014). Χάρτης υδατικών διαμερισμάτων της Ελλάδας. Διαθέσιμος στη διεύθυνση: tid=30&sobi2id=146&itemid=, Πρόσβαση: 19/10/ GfA Consulting Group GmbH (2005). KfW Feasibility Study. Project Preparation & Development of the Transboundary Prespa Park Project. Part V: Hydrology Report, KfW Entwicklungsbank, Frankfurt. 31. Gonzalez, R.A. et al. (1992). A computer-controlled drip irrigation system for container plant production, Horticultural Technology, 2(3), Hanson, B.R. et al. (1997). A comparison of furrow, surface drip and subsurface drip on lettuce yield and applied water, Agricultural Water Management,33, Hardi & Barg, (1997), Measuring Sustainable Development: review of current practice 34. Haruvy, N. (2006). Reuse of wastewater in agriculture economic assessment of treatment and supply alternatives as affecting aquifer pollution, NATO Security though Science Series, 5, (2014). Πρόσβαση: 19/8/ INTERREG EUROPA (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 18/9/2014) 37. INTERREG IV (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 20/8/ INTERREG IVC (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 20/8/ Jiménez-Cisneros, B., (1995). Wastewater reuse to increase soil productivity, Water Science and Technology, 32, Kadlec, R.H. and Knight, R.L. (1996), Treatment Wetlands, Lewis Publishers, New York, USA. 41. Kaiserli, A., Voutsa, D., Samara, C. (2002) Phosphorus fractionation in lake sediments Lakes Volvi and Koronia, N.Greece. Chemospere, Kaiserli, A., Voutsa, D., Samara, C. (2002): Phosphorus fractionation in lake sediments Lakes Volvi and Koronia, N.Greece. Chemospere, 46 pp Kalavrouziotis, I.K. and Drakatos, P.A. (2002). Irrigation of certain Mediterranean plants with heavy metals, International Journal of Environment and Pollution, 18, (3)

145 44. Keraita, B.N. and Drechsel, P. (2004). Agricultural use of untreated urban wastewater in Ghana, in Wastewater Use in Irrigated Agriculture, Scott, C.A., Faruqui, N.I., Raschid- Sally, L. (Eds.), CABI Publishing, Wallingford, UK. 45. Kotler, P. (2000). Μάρκετινγκ Μάνατζμεντ. Ανάλυση, Σχεδιασμός, Υλοποίηση και Έλεγχος, Εκδοτικός οίκος Interbooks, Αθήνα 46. Lai, T.V. (2000). Perspectives of peri-urban vegetable production in Hanoi,Background paper prepared for the Action Planning Workshop of the CGIAR Strategic Initiative for Urban and Peri-urban Agriculture (SIUPA), Hanoi, Vietnam. 47. Levine, A. and Asano, T. (2004). Recovering sustainable water from wastewater, Environmental science technology, 201A. 48. Liakatas, A.J. et al. (1986). Measurements of the heat balance under plastic mulches. Part-1. Radiation balance and soil heat flux, Agricultural Meteorology, 36, LIFE (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/8/ Logical Framework Handbook - World Bank.pdf (EuropeanTraining Foundation (1996) 51. Logical Framework Handbook - World Bank.pdf(EuropeanTraining Foundation (1996) 52. Luquet, D. (2005). More crop per drop : how to make it acceptable for farmers?, Agricultural Water Management, 73, Luthra, S. K et al. (1997). Design and development of an auto irrigation system, Agricultural Water Management, 33, Manas, P. et al. (2002). Aptitud agronomica del aguaresidual depurada procedente de la E.D.A.R. de Albacete, Invest. Agr.: Prod. Prot.Veg., 17 (1). 55. Mavraki, D., Sitara, A., Loukatos, A. (2005) Sustainable Indicators, the case of Romania. Heleco 05,TEE, Athens, 3-6 Febr Mavrogianopoulos, G. and Kyritsis, S. (1995). Use of municipal wastewater for biomass production, Project report of Agricultural University of Athens. 57. Mexico CAN (Comision Nacional del Agua) (2004), Water Statistics, National Water Commission, Mexico City, Mexico. 58. Moustaka Gouni, M. (1993): Phytoplankton succession and diversity in a warm monomictic, relatively shallow lake: Lake Volvi, Macedonia, Greece. Hydrobiologia, Vol. 249, Mujeriego, R. and Sala, L (1991). Golf course irrigation with reclaimed wastewater, Water Science Technology, 24(9), Mutengu, S. et al. (2007). An assessment of the public health hazard potential of wastewater reuse for crop production. A case of Bulawayo city, Zimbabwe, Physics and Chemistry of the Earth, 32,

146 61. Narda, N. K. and Chawla, J. K. (2002). A simple nitrate submodel for trickle fertigated potatoes. Irrigation and drainage, 51(4), Norwegian Agency for Development Cooperation (NORAD) (1999), The Logical Framework Approach (LFA), Handbook for objectives-oriented planning 63. OECD (1991). Environmental indicators: a preliminary set., OECD, Paris. 64. Organization for Economic Cooperation and Development (OECD), (1993). OECD core set of indicators for environmental performance reviews. A synthesis report by the Group on the State of the Environment, Environmental Monographs, 83.,OECD,Paris. 65. Pedrero, F. and Alarcon, J.J. (2009). Effects of treated wastewater irrigation on lemon trees, Desalination, 246, Pedrero, F. et al. (2010). Use of treated municipal wastewater in irrigated agriculture Review of some practices in Spain and Greece, Agricultural Water Management, 97, Petaloti et al.,2004 (Envir., Sc., Poll., Res., 11, 11-17, Nutrient dynamic in shallows lakes of northern Greece -Volvi, Prespes, Doirani, Koronia), 68. Pettygrove, G.S. and Asano, T. (1985). Irrigation with Reclaimed Municipal Wastewater A Guidance Manual, Lewis Publishers, Inc., Chelsea, Michigan, U.S.A. 69. Pollice, A. (2004). Tertiary filtered municipal wastewater as alternative water source in agriculture: a field investigation in Southern Italy, Science of the total environment, 324, (1 3), Pradhan, K. B. (2010). The Logical Framework Approach, Public Helath Epidemiology, [Online], Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 28/10/ promithies.gr (2014), Προμήθειες ηλεκτρονικών καρτών για Ζίτσα Ιωαννίνων, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση : 23/09/ Qadir, M. et al. (2010). The challenges of wastewater irrigation in developing countries, Agricultural Water Management, 97, Serageldin, I. (1995). Water resources management: A new policy for sustainable future, Water International, 21, sotele.gr (2014). Ανάλυση Λογιστικών καταστάσεων, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 9/9/ Storksdieck and Otto-Zimmermann,K. (1994). Advanced Environmental Management Tools and Environmental Budgeting at the Local Level Organization for Economic Cooperation and Development 76. Toscano, A. (2009). Modelling pollutant removal in a pilot-scale two-stage subsurface flow constructed wetland, Ecogical Engineering, 35,

147 77. Toze, S., (2006). Reuse of effluent water - benefits and risks, Agricultural Water Management, 80, United Nations (UN),(1998), Indicators of sustainable development: guidelines and methodologies. 79. Van der Kooij, S. et al. (2013). The efficiency of drip irrigation unpacked, Agricultural Water Management, 123, Wang, J. et al. (2013). Impact of drip and level basin irrigation on growth and yield of winter wheat in the North China Plain, Irrigation Science, Water In Core (2011). Sustainable Water Management through Common Responsibility enhancement in Mediterranean River Basins 82. World Bank (1992). World development report 1992: development and the environment, The World Bank, Washington DC, USA. 83. Wu, I. P. and Gitlin H. M. (1983). Drip irrigation application efficiency and schedules, Transactions of the American Society of Agricultural Engineers, 26(1), WWF (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: _more_nature/, Πρόσβαση: 19/8/ Zhang, N., M. Wang, et al. (2002). "Precision agriculture a worldwide overview.", Computers and Electronics in Agriculture, 36(2-3), Αγγελάκης, Α. και Tsobanoglous, G. (1995). Υγρά Απόβλητα. Φυσικά Συστήματα Επεξεργασίας και Ανάκτηση, Επαναχρησιμοποίηση και Διάθεση εκροών, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. 87. Αργυρόπουλος, Δ. και Γιαννάκης, Ν. (συντονιστές) (2001). Επικαιροποιημένη Ειδική περιβαλλοντική μελέτη Πρεσπών, Νομαρχιακή αυτοδιοίκηση Φλώρινας, Φλώρινα 88. Βουρδούμπας Ι, Κολοκότσα Δ. (2009). Εργαστηριακές ασκήσεις, Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας Ι, ΤΕΙ Κρήτης, Χανιά 89. Γεωργαράκος, Ι.(2009). Μεταπτυχιακή Εργασία: Δείκτες Περιβαλλοντικής Ποιότητας: Κατασκευή και Ερμηνεία, Αθήνα 90. Γκέκας, Ρ. (2014). ΕΣΠΑ: Πως μπορούν να χρηματοδοτηθούν οι δήμοι από τις Ολοκληρωμένες Χωρικές Επενδύσεις, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 9/8/ Δήμος Πρεσπών (2013). Γεωργία. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/10/ Δήμος Πρεσπών (2013). Γεωργία. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/10/

148 93. Ειδική Γραμματεία Υδάτων (2014), Σχέδιο Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Δυτικής Μακεδονίας, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, Αθήνα. 94. ΕΣΠΑ (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/8/ Ευαγγέλου Ε. και Τσαντήλας Χ. (2012), Γεωργία ακριβείας: Αποτελέσματα πειραματικών εφαρμογών σε καλλιέργεια βάμβακος στη Θεσσαλία, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 12/8/ Ευαγγέλου, Ε. και Τσαντήλας, Χ. (2011), Γεωργία Ακριβείας: το μελλοντικό σύστημα παραγωγής αγροτικών προϊόντων - Πρόγραμμα HYDROSENSE - Μια ερευνητική προσπάθεια στον ελληνικό χώρο, ΕΘΙΑΓΕ, Τριμηνίαια Έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας 97. Ευαγγέλου, Ε. και Τσαντήλας, Χ. (2011), Γεωργία Ακριβείας: το μελλοντικό σύστημα παραγωγής αγροτικών προϊόντων - Πρόγραμμα HYDROSENSE - Μια ερευνητική προσπάθεια στον ελληνικό χώρο, ΕΘΙΑΓΕ, Τριμηνιαία Έκδοση του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας. 98. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ NATURA 2000 (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/8/ Ζαφειρόπουλος, Κ. (2005). Πώς γίνεται μια επιστημονική έρευνα; Επιστημονική έρευνα και συγγραφή εργασιών, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 100. Θεοχάρης Μ., (2000). Αρδεύσεις-Στραγγίσεις, ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ, Άρτα Ινστιτούτο Εδαφολογίας Θεσσαλονίκης (2014), Φυσικά συστήματα επεξεργασίας αστικών λυμάτων, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 29/10/ Καζόγλου, Ι., Παπαναστάσης, Β., Κατσαδωράκης, Γ., Μαλακού, Μ., Μαρίνος, Ι., Παπαδόπουλος, Α., Λαµπρινού, Ε. (2005). Εταιρία Προστασίας Πρεσπών,. Μελέτη για την αποκατάσταση και διαχείριση των υγρών λιβαδιών στη λίµνη Μικρή Πρέσπα 103. Κατσαδωράκης Γ. (1999), ΠΡΕΣΠΑ Μια ιστορία για τη φύση και τον άνθρωπο, Εκδόσεις Εταιρία Προστασίας Πρεσπών, Αγιος Γερμανός 104. Κουτσερή, Ε. (2012), Ιχθυοπανίδα και βιώσιμη αλιεία στις Πρέσπες, Εταιρία Προστασίας Πρεσπών 105. Λατινόπουλος, Π. (2011). Οικονομική των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη, Θεσσαλονίκη 106. Λέκα, Α., Γκούμας, Σ., Κάσσιος, Κ. (2005). Η σύγχρονη σημασία και ο ρόλος των περιβαλλοντικών δεικτών (environmental Indicators) στη διαχείριση του Περιβάλλοντος, Heleco 05, 3-6 Φεβρουαρίου 2005, ΤΕΕ, Αθήνα 141

149 107. Μιμίκου, Μ. (2002). Η εφαρμογή της Οδηγίας 2000/60 σε επίπεδο λεκανών απορροής. Προοπτικές με βάση την ελληνική πραγματικότητα, Ημερίδα Τομέα ΥΠΥΘΕ «Οδηγία Πλαίσιο 2000/60 Ε.Ε. Εναρμόνιση με την ελληνική πραγματικότητα», ΕΜΠ, Αθήνα Μίχος, Γ. (2012). Η συμβολή των Τοπικών Προϊόνταν στην Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη των λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών.Η περίπτωση των προϊόντων Προστατευόμενης Γεωγραφικής Ενδειξης (Π.Γ.Ε) Φασόλια Πρεσπών Φλώρινας, Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη και Διαχείριση Αγροτικού Χώρου, Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 109. Μονάδα καινοτομίας και επιχειρηματικότητας, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης (2014), Γεωργία Ακριβείας, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 15/10/ Μυλόπουλος Γ. (2013). Βιώσιμη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων, Σημειώσεις Προγράμματος ΜΠ Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη, Θεσσαλονίκη 111. Μυλόπουλος, Ι. και Κολοκυθά, Ε. (2007), Σχεδιασμός Αρδευτικών Έργων, Πανεπιστημιακές σημειώσεις στο μάθημα «Αρδεύσεις Διευθετήσεις Υδατορρευμάτων», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 112. Νόμος 3199/2003: Προστασία και διαχείριση των υδάτων-εναρμόνιση με την Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου ΦΕΚ 280/Α/ Οδηγία 2000/60/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 23ης Οκτωβρίου 2000 για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων. Επίσημη Εφημερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, L327/1, Luxembourg 114. Πανώρας, Α. Ηλίας, Α. (1999), Άρδευση με επεξεργασμένα υγρά αστικά απόβλητα, Θεσσαλονίκη 115. Παπαδάκης, B. (1999). Στρατηγική των Επιχειρήσεων Εκδόσεις Ευγ.Μπένου, Παπαζαφειρίου, Ζ. (1999). Οι ανάγκες των καλλιεργειών σε νερό, Εκδόσεις ΖΗΤΗ, Θεσσαλονίκη 117. Παπαμιχαήλ, Δ. Μ. (2006). Βέλτιστη διαχείριση υδατικών πόρων στη γεωργία. Πρακτικά Ημερίδας με θέμα «Διαχείριση Υδατικών Πόρων». Agrotica, 3 Φεβρουαρίου 2006, Θεσσαλονίκη 118. Πάπια, Χ. (2010). Περιβαλλοντική Αξιολόγηση της καλλιέργειας φασολιών Εθνικού Δρυμού Πρεσπών, Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Βιώσιμη Ανάπτυξη», Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα 119. ΠΑΣΕΓΕΣ (2014). Η Κοινή Αγροτική Πολιτική μετά το Ανάλυση προτάσεων και σεναρίων κατανομής των άμεσων ενισχύσεων, ΠΑΣΕΓΕΣ, Αθήνα 120. Πατακιούτας, Γ. (2001), Αρδεύσεις Στραγγίσεις, ΤΕΙ ΗΠΕΙΡΟΥ, Άρτα 142

150 121. ΠΡΑΣΙΝΟ ΤΑΜΕΙΟ (2014). Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/8/ Πρόγραμμα LIFE, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Προμήθειες ηλεκτρονικών καρτών για Ζίτσα Ιωαννίνων, Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Σαββίδης, Μ., Καρφόπουλος, Σ., Χαρδαλούπας, Ι. (2009). Πιλοτικό πρόγραμμα σήμανσης γεωργικών προϊόντων Πρεσπών, «Προϊόντα προστατευόμενης περιοχής Πάρκου Πρεσπών», Υπό την αιγίδα του Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Πρεσπών. Πιλοτικές χρονιές Σαραντάκης Π. (2010) ΦΛΩΡΙΝΑ. Τόπος-Χρόνος-Ανθρωποι, Εκδόσεις ΜΙΛΗΤΟΣ, Αθήνα Σιώμκος Γ.(2004)Στρατηγικό Μάρκετινγκ,Εκδόσεις Σταμούλης,Αθήνα 127. Συλλαίος, Ν.και Καρυδάς Χ, (2001). Γεωργία Ακριβείας: μια νέα προσέγγιση στον αγροτικό τομέα με χρήση τηλεσκόπησης και GIS, Προφορική παρουσίαση στο ετήσιο συνέδριο ελλήνων χρηστών Arc/Info Αθήνα 11/ Τσακίρης Γ.(2004) Ανάγκες σε αρδευτικό νερό, Πανεπιστημειακές σημείωσεις στο μάθημα «Διαχείριση Υδατικών Πόρων», Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα 129. Τσιμπίδης, Γ. και Κουτσογιάννης Δ. (1987). Υδρολογική διερεύνηση, Περιβαλλοντικές επιπτώσεις από το υπό κατασκευή δίκτυο άρδευσης στη λίμνη Μικρή Πρέσπα του νομού Φλώρινας - Φάση Α, Ανάδοχος: Τομέας Υδατικών Πόρων, Υδραυλικών και Θαλάσσιων Έργων Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Επιστημονικός υπεύθυνος: Μποναζούντας Μ., Αθήνα Τσιόκανος, Κ. (2014). Χωροταξικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη σε λεκάνες απορροής λιμνών Η περίπτωση της Δυτικής Μακεδονίας, Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών, Θεσσαλονίκη ΥΠΑΑΤ (2011), Τεύχος Τεχνικών Δεδομένων, Αντικείμενο: Μελέτη Αρδευτικού Δικτύου Πρεσπών, Διεύθυνση Τεχνικών Μελετών και Κατασκευών, Τμήμα Α, ΥΠΑΑΤ, Αθήνα 132. ΥΠΑΑΤ (2011). Προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την κοινή Αγροτική Πολιτική, ΥΠΑΑΤ, Αθήνα 133. ΥΠΕΚΑ ΕΓΥ (2013). Προσχέδιο Διαχείρισης Λεκανών Απορροής Ποταμού Υπολεκάνη Πρεσπών της ΛΑΠ Πρεσπών (GR01) Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας (GR09) 134. ΥΠΕΚΑ Ειδική Γραμματεία Υδάτων (ΕΓΥ) (2014). Το Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/10/ ΥΠΕΚΑ Ειδική Γραμματεία Υδάτων (ΕΓΥ) (2014). Το Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: Πρόσβαση: 19/10/

151 136. ΥΠΕΚΑ (2014), Παράρτημα Θ: Ειδικό Σχέδιο Διαχείρισης Υπολεκάνης Πρεσπών της ΛΑΠ Πρεσπών (GR01) του ΥΔ Δυτικής Μακεδονίας (GR09) (Παραδοτέο 6, Γ Φάσης), Σχέδιο Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Δυτικής Μακεδονίας, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, Αθήνα 137. ΥΠΕΚΑ (2014), Σχέδιο Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής Ποταμών του Υδατικού Διαμερίσματος Δυτικής Μακεδονίας, Υπουργείο Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, Αθήνα Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης (2013), Κοινή Αγροτική Πολιτική Χαρδαλούπας, Ι. (2006). One Europe, More Nature, Introduction of a Prespa park Trademark Preparatory Investigation, Final Synthesis Report 144

152 Παράρτημα Α: Υπόδειγμα ερωτηματολογίου ΡΩΜΑΝΟΣ - ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΑΡΑΒΙΑΔΗΣ ΕΡΕΥΝΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΥΔΑΤΩΝ (ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2014) Α. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ 1.Φύλο Φύλο Απάντηση Άνδρας Γυναίκα 2. Ηλικία Ηλικία Απάντηση Μέχρι 20 ετών και άνω 3. Επίπεδο εκπαίδευσης Τίτλος σπουδών Απάντηση Κανένας - αναλφάβητος Απόφοιτοςδημοτικού Απόφοιτος γυμνασίου Απόφοιτος Λυκείου Απόφοιτος ΙΕΚ, Τεχνικών Σχολών Απόφοιτος ΑΕΙ/ΤΕΙ Μεταπτυχιακό- Διδακτορικό 145

153 4. Οικογενειακή κατάσταση Οικογ. Κατάσταση Απάντηση Άγαμος/η Έγγαμος/η Διαζευγμένος/η Χήρος/α 5. Κύριο επάγγελμα Κύριο επάγγελμα Απάντηση Αγρότης Κτηνοτρόφος Αλιέας Τεχνίτης- οικοδόμος Επιχειρηματίας Επιστήμονας Ιδιωτικός Υπάλληλος Δημόσιος Υπάλληλος Συνταξιούχος Άλλο 6. Μένετε μόνιμα στην περιοχή;. Β. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ 1.Η ενασχόληση με την γεωργία αποτελεί για εσάς Είδος ενασχόλησης Απάντηση Κύρια εργασία Συμπληρωματική εργασία Παραγωγή για ιδιοκατανάλωση 2. Πόσα έτη ασχολείστε με την γεωργία Έτη ενασχόλησης Απάντηση και άνω 146

154 3. Πόσα στρέμματα καλλιεργείτε; Έκτασηκαλλιεργειών σε στρ. Απάντηση και άνω 4.Πόσα από τα στρέμματα που καλλιεργείτε είναι ενοικιαζόμενα Έκταση ενοικιαζομένων Απάντηση και άνω 5. Ποια προϊόντα καλλιεργείτε και παράγετε Προϊόντα Απάντηση Φασόλια Κηπευτικά Καλαμπόκι Σιτάρια Μηδική Άλλο Άλλο 147

155 6. Εκτός της γεωργικής ενασχόλησης σας ασχολείστε και με κτηνοτροφία; Απάντηση Ναι Όχι 7. Χρησιμοποιείτε/ρίχνετε λιπάσματα στις καλλιέργειές σας; Απάντηση Ναι Όχι 8. Πόσο συχνά, κατά μέσο όρο,ρίχνετε λίπασμα στα χωράφια σας Συχνότητα λίπανσης Απάντηση 1 φορά τον χρόνο 2 φορές τον χρόνο 3 φορές τον χρόνο 4 φορές τον χρόνο 5 φορές και άνω 9. Τι είδους λιπάσματα χρησιμοποιείτε; Είδος λιπάσματος Απάντηση οργανικά αζωτούχα φωσφορικά Νιτρικά Λιπάσματα ασβεστίου 10. Θεωρείτε ότι τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα επηρεάζουν αρνητικά την ποιότητα νερού της περιοχής σας Απάντηση Ναι Όχι Ίσως ΔΓ/ΔΑ 148

156 Γ. ΕΦΑΡΜΟΖΟΜΕΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΑΡΔΕΥΣΕΩΝ 1. Πόσο συχνά, κατά μέσο όρο, ποτίζετε τις καλλιέργειές σας Συχνότητα ποτίσματος Απάντηση Κάθε μέρα 2-5 μέρες 6-8 μέρες 9-11 μέρες 2.Πόσο πληρώνετε τον χρόνο για τη χρησιμοποίηση του Αρδευτικού Δικτύου της περιοχής. 3. Σε ποιο ποσοστό καλύπτονται οι αρδευτικές ανάγκες των καλλιεργειών σας από το αρδευτικό σύστημα της περιοχής (ΤΟΕΒ) Ποσοστό Απάντηση 0-25% 26-50% 51-75% % 4. Αν έχετε δική σας γεώτρηση και για πόση καλλιεργούμενη έκταση την χρησιμοποιείτε Δ. ΒΑΘΜΟΣ ΓΝΩΣΗΣ ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΑΡΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ 1.Γνωρίζετε και σε ποιο βαθμό τα παρακάτω συστήματα άρδευσης ; Στάγδην άρδευση (πότισμα με σταγόνες) Επαναχρησιμοποίηση λυμάτων Αντλιοστάσια με ενέργεια από Φωτοβολταϊκά συστήματα Υδροληψία με την χρήσης Επαναφορτιζόμενης κάρτας- Ηλεκτρονική υδροληψία Καθόλου Λίγο Μέτρια Πολύ Εξαιρετικά 149

157 2. Ποια είναι η εκτίμησή σας για την αποδοτικότητα και χρησιμότητα των παρακάτω συστημάτων ; Αδιάφορο Καθόλου Μέτριο Καλό Εξαιρετικό Στάγδην άρδευση (πότισμα με σταγόνες) Επαναχρησιμοποίηση λυμάτων Αντλιοστάσια με ενέργεια από Φωτοβολταϊκά συστήματα Υδροληψία με την χρήσης Επαναφορτιζόμενης κάρτας- Ηλεκτρονική υδροληψία 3. Παρακαλούμε αναφέρατε ποια θεωρείτε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα για κάθε ένα από τα παρακάτω συστήματα άρδευσης Πλεονέκτημα Μειονέκτημα Στάγδην άρδευση (πότισμα με σταγόνες) Πλεονέκτημα Μειονέκτημα Επαναχρησιμοποίηση λυμάτων Πλεονέκτημα Μειονέκτημα Αντλιοστάσια με ενέργεια από Φωτοβολταϊκά συστήματα Πλεονέκτημα Μειονέκτημα Υδροληψία με την χρήσης Επαναφορτιζόμενης κάρτας- Ηλεκτρονική υδροληψία 150

158 Ε. ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΣΕΝΑΡΙΩΝ 1.Στην περίπτωση που η αρμόδια κρατική αρχή εγκαταστήσει σύστημα για την παροχή νερού άρδευσης κατάλληλου για «σύστημα στάγδην άρδευσης», πόσο πιθανό θεωρείτε να το εγκαταστήσετε;; Πιθανότητα εγκατάστασης Απάντηση Καθόλου Λίγο Πολύ Σίγουρα Στην περίπτωση που αποκλείετε την παραπάνω επιλογή, παρακαλούμε εξηγείστε γιατί. 2. Στην περίπτωση που η αρμόδια κρατική αρχή εγκαταστήσει «σύστημα επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων για την άρδευση»στην περιοχή σας, πόσο πιθανό θεωρείτε να το χρησιμοποιήσετε; Πιθανότητα εγκατάστασης Απάντηση Καθόλου Λίγο Πολύ Σίγουρα Στην περίπτωση που αποκλείετε την παραπάνω επιλογή, παρακαλούμε εξηγείστε γιατί 3. Αν διαθέτατε δικό σας αντλιοστάσιο (γεώτρηση) για τις αρδευτικές ανάγκες των καλλιεργειών σας, θα εγκαθιστούσατε φωτοβολταϊκό σύστημα για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών του; Πιθανότητα εγκατάστασης Απάντηση Καθόλου Λίγο Πολύ Σίγουρα Στην περίπτωση που αποκλείετε την παραπάνω επιλογή, παρακαλούμε εξηγείστε γιατί 151

159 4. Θεωρείτε ότι η εγκατάσταση συστήματος ηλεκτρονικής υδροληψίας με επαναφορτιζόμενες κάρτες μπορεί να είναι θετική για την κατανάλωση νερού στην περιοχή σας; Απάντηση Ναι Όχι Ίσως 5. Θεωρείτε πως η επαναχρησιμοποίηση επεξεργασμένων αστικών λυμάτων είναι κατάλληλη για ορισμένες μόνο καλλιέργειες της περιοχής σας; Ναι Όχι Ίσως Απάντηση Αν ναι, για ποιες και γιατί; ΣΤ. ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ 1. Θεωρείτε πως η μέθοδος άρδευσης που χρησιμοποιείτε εσείς μπορεί να εγκυμονεί κινδύνους για το περιβάλλον; Παρακαλώ, εξηγείστε γιατί. Ναι Όχι Ίσως Απάντηση. 2. Θεωρείτε πως οι μέθοδοι άρδευσης που χρησιμοποιούνταιαπό το 1970 στην περιοχή επιβάρυναν το περιβάλλον;παρακαλώ, εξηγείστε γιατί. Ναι Όχι Ίσως Απάντηση 152

160 3. Θεωρείται πως στην περιοχή σας γίνεται υπερβολική χρήση λιπασμάτων; Απάντηση Ναι Όχι Ίσως 4. Θεωρείται πως η ενδεχόμενη μετατροπή του υφιστάμενου συστήματος άρδευσης σε σύστημα με σταγόνες (στάγδην άρδευση) θα έχει περιβαλλοντικό όφελος για την περιοχή σας; Ναι Όχι Ίσως Απάντηση 5. Θεωρείτε πως η ενδεχόμενη εγκατάσταση συστήματος επαναχρησιμοποίησης επεξεργασμένων αστικών λυμάτων για την άρδευση θα έχει περιβαλλοντικό όφελος για την περιοχή σας; Απάντηση Ναι Όχι Ίσως ΑΝΟΙΧΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ: Θα θέλατε να κάνετε κάποιες προτάσεις σχετικά με τα αρδευτικά συστήματα στην περιοχή. Θα θέλατε να κάνετε κάποιες προτάσεις παρατηρήσει σχετικά με το περιβάλλονστην περιοχή σας. Θα θέλατε να κάνετε κάποιο σχόλιο- προτάσειςσχετικά με το αντικείμενο της παρούσας έρευνας;; 153

161 Παράρτημα Β: Πίνακες δεδομένων και καταγραφήυπολογισμός δεικτών 154

162 Πίνακας Β-1: Μηνιαίες συνολικές κατακρημνίσεις (mm), Κούλα (Βροχομετρικός Σταθμός ΥΠΕΧΩΔΕ), Ελλάς (Πηγή: GFA Consulting Group GmbH, 2005) 155

163 156

164 Πίνακας Β-2: Μηνιαίες συνολικές κατακρημνίσεις (mm), Βροντερό (Βροχομετρικός Σταθμός ΔΕΗ), Ελλάς (Πηγή: GFA Consulting Group GmbH, 2005) 157

165 158

166 Πίνακας Β-3: Μηνιαίες συνολικές κατακρημνίσεις (mm), Άγιος Γερμανός (Βροχομετρικός Σταθμός ΔΕΗ), Ελλάς (Πηγή: GFA Consulting Group GmbH, 2005) 159

167 160

168 Πίνακας Β-4: Μηνιαίες συνολικές κατακρημνίσεις (mm), Μικρολίμνη (Βροχομετρικός Σταθμός ΔΕΗ), Ελλάς (Πηγή: GFA Consulting Group GmbH, 2005) 161

169 Πίνακας Β-5: Ενδεικτικές τιμές αποδοτικότητας δικτύου σε οργανωμένα αρδευτικά δίκτυα (Πηγή: Παπαζαφειρίου, 1999) 162