A. ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Transcript

1 A. ΓΕΝΙΚΑ ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 1. Α ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΧΡΟΝΟΙ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ (10 ος αι. 1453) : 2 ΦΑΣΕΙΣ : Ι. 1η ΦΑΣΗ (10 ος αι. 1204) : Κατάληψη Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους. ΙΙ. 2η ΦΑΣΗ ( ) : Κατάληψη Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. 2. Β ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΧΡΟΝΟΙ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ( ) : Κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους. 3. Γ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΧΡΟΝΟΙ ΑΦΥΠΝΙΣΗΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ( ) : Η Ελλάδα γίνεται ανεξάρτητο κράτος. 2 ΦΑΣΕΙΣ : Ι. 1η ΦΑΣΗ ( ) : Θρησκευτικός Ουμανισμός. ΙΙ. 2η ΦΑΣΗ ( ) : Ακμή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. 4. Δ ΤΕΤΑΡΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ (1830 Σήμερα)

2 4 Β. ΛΙΓΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ Όπως είναι γνωστό σε όλους μας, ο πολιτισμός ενός λαού εμφανίζεται σε πολλές και ποικίλες εκδηλώσεις, και μπορούμε να τον διακρίνουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες : Ι. Παραδοσιακές πράξεις και ενέργειες (παραδοσιακή κατοικία, τροφή ποτά, ενδυμασία, υφαντά, κεντήματα, κοσμήματα, βιοτεχνία, σχέσεις ανθρώπων, λαϊκό δίκαιο, επαγγέλματα, ψυχαγωγία, έθιμα, αντιλήψεις και δοξασίες, γιορτές). ΙΙ. Τα Μνημεία του λόγου (Δημοτικά τραγούδια, ξόρκια, ευχές, κατάρες, παροιμίες, αινίγματα, παραμύθια, μύθοι, παραδόσεις, διηγήσεις ευτράπελες). Απ τις εκδηλώσεις, λοιπόν, του λαού που ανήκουν στα μνημεία του Λόγου, σπουδαιότερη θέση έχουν τα δημοτικά τραγούδια. Τα δημοτικά τραγούδια είναι έμμετρα κείμενα αφηγηματικά ή λυρικά που τα χουν συνθέσει άγνωστοι λαϊκοί ποιητές μόνοι τους ή με συνεργασία και με συμπληρώματα από την παράδοση, και φυσικά δε δημιουργήθηκαν για απαγγελία. Πρόκειται για «τραγούδια», δηλαδή, ο στίχος τους είναι αξεχώριστα συνδεδεμένος με τη μουσική και συχνά με το χορό. Παρ όλα αυτά προκαλούν συγκίνηση με το απέριττο κάλλος, την αβίαστη απλότητα, την πρωτοτυπία, τη φραστική τους δύναμη και καθαρότητα. Η αξία των δημοτικών τραγουδιών οφείλεται στους εξής παράγοντες : α) Στο ότι ο λόγος είναι απλός, φυσικός, ανεπιτήδευτος, αληθινός και γνήσιος. Εκφράζει με ειλικρίνεια τις συναισθηματικές καταστάσεις χωρίς περιττά στολίδια. Σ αυτόν κυριαρχεί το ουσιαστικό και το ρήμα. β) Στο ότι ο ποιητής του δημοτικού τραγουδιού εκφράζει μόνο συλλογικές συναισθηματικές καταστάσεις, που τις γνωρίζουν όλα τα μέλη της κοινωνίας για δικές τους. γ) Στο ότι κάποια στοιχεία τεχνικής καλλιεργήθηκαν επί αιώνες και τελειοποιήθηκαν. Τέτοια είναι : 1. Ο στίχος που κυριαρχεί, είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος. 2. Η επανάληψη, όπου το δεύτερο ημιστίχιο επαναλαμβάνει απλά (με συνώνυμες λέξεις) ή ενισχύει το πρώτο ημιστίχιο. 3. Η αντίθεση σε διάφορες μορφές, που πολλές φορές οι αντιθέσεις φτάνουν σε υπερβολές. 4. Η εμψυχωτική λειτουργία που ζωντανεύει τα πάντα. Στα δημοτικά τραγούδια δεν μιλούν μόνο τα ζώα, αλλά και τα πράγματα. 5. Η χρήση του άμεσου λόγου ή του διαλόγου που σπάει τη μονοτονία της αφήγησης ή της λυρικής περιγραφής και ενισχύει την παραστατικότητα. Συχνά χρησιμοποιείται για το διάλογο πρόσωπο συμβατικό, το πιο συνηθισμένο είναι το πουλί. Τα δημοτικά τραγούδια χωρίζονται στις εξής κατηγορίες : 1) Ιστορικά : Είναι τραγούδια που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα απ τα οποία και εμπνέονται. 2) Κλέφτικα : Είναι τραγούδια που αναφέρονται στη ζωή και στη δράση των κλεφταρματολών είτε γενικά είτε συνήθως επώνυμα. 3) Ακριτικά : Είναι τραγούδια που εμπνέονται από τους ηρωικούς αγώνες των ακριτών. 4) Παραλογές : Παραλογές ή μπαλάντες λέγονται τα επικολυρικά αφηγηματικά τραγούδια που χουν δραματικό περιεχόμενο.

3 5 5) Ερωτικά : Είναι λυρικά τραγούδια, που λέγονται τα τραγούδια αγάπης, τα οποία εξυμνούν την ομορφιά και τον έρωτα. 6) Νυφιάτικα : Λέγονται και τραγούδια του γάμου. Έχουν περιεχόμενο ερωτικό και εξυμνούν το γαμπρό και τη νύφη ή συνδέονται με διάφορα έθιμα της γαμήλιας τελετής. 7) Νανουρίσματα : Λέγονται και ταχταρίσματα και είναι συνήθως αυτοσχέδια τραγούδια που τα φτιάχνουν και τα τραγουδούν οι μανάδες όταν κοιμίζουν ή όταν χορεύουν στα γόνατά τους τα μωρά τους. 8) Κάλαντα : Είναι τραγούδια που λένε τα παιδιά σε ορισμένες μέρες του χρόνου γιορτινές με την ευκαιρία διάφορων εορτών, περνώντας από σπίτι σε σπίτι και παίρνοντας το σχετικό φιλοδώρημα. 9) Της ξενιτιάς : Το θέμα της μετανάστευσης και του χωρισμού είναι παλιό και βασικό θέμα του ελληνικού λαού και ιδιαίτερα των πιο άγονων περιοχών της Ελλάδος, όπου οι κάτοικοι μη μπορώντας να ζήσουν αναγκάζονται να ξενιτευτούν. Στα τραγούδια αυτά κυριαρχεί ο πόνος του χωρισμού, ο πόθος του γυρισμού, η πίκρα της προσμονής, η μοναξιά και η ερημιά του ξενιτεμένου κι όλα αυτά τονίζουν την αγάπη του τόπου, της πατρίδας, του σπιτιού, των συμπατριωτών. 10) Μοιρολόγια : Τα μοιρολόγια είναι θρηνητικά τραγούδια για αγαπημένους νεκρούς. Συχνά τα αυτοσχεδιάζουν γυναίκες μπροστά στο νεκρό. 11) Τραγούδια του Κάτω Κόσμου : Αυτά τα τραγούδια συνδέονται έμμεσα με τα μοιρολόγια, αλλά έχουν αλληγορική μορφή και βασίζονται στην προσωποποίηση του θανάτου. Ο κάτω κόσμος παρουσιάζεται εφιαλτικός, σκοτεινός, μαύρος. 12) Γνωμικά : Είναι μικρά τραγούδια ή δίστιχα με διδακτικό χαρακτήρα. 13) Εργατικά : Είναι λυρικά τραγούδια που οι δημιουργοί τους τα λένε την ώρα της δουλειάς για να γίνεται πιο ευχάριστη και λιγότερο κοπιαστική. 14) Περιγελαστικά : Είναι σατιρικά τραγούδια ή δίστιχα και έχουν περιεχόμενο σκωπτικό.

4 6 Παραλογές (Μπαλάντες) ΓΕΝΙΚΑ : Είναι πολύστιχα δημοτικά τραγούδια σε διηγηματική μορφή. Είναι επικολυρικά τραγούδια που οι ρίζες τους βρίσκονται στα χρόνια της ύστερης αρχαιότητας (1 ος αι. μ.χ.) όπου η τραγωδία, το ύψιστο αυτό δημιούργημα του ελληνικού πνεύματος, είχε διασπασθεί στα μέρη που την απάρτισαν, τα άσματα και τους διάλογους. Έτσι οι υποκριτές παρίσταναν επιλεκτικά κάποια διαλογικά μέρη μόνο, ενώ άλλοι καλλίφωνοι τεχνίτες έψαλλαν κάποια ανεξάρτητα ασματικά μέρη. Τραγουδώ σημαίνει «ᾄδω τραγῳδίαν». Η λέξη παραλογή γίνεται με απλολογία απ την αρχαία λέξη «παρακαταλογή». Το περιεχόμενο των παραλογών στηρίζονται στις λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες ή είναι πλαστό. Τέτοια διηγηματικά τραγούδια είναι : του νεκρού αδερφού, του γεφυριού της Άρτας, της νύφης που κακοπάθησε κ.ά. Οι παραλογές είναι συμπυκνωμένες τραγωδίες και αναφέρονται στα πιο ευαίσθητα θέματα του ανθρώπινου βίου, την ερωτική δοκιμασία, τη συζυγική αγάπη, την αδελφική αγάπη, την τήρηση της υπόσχεσης κ.ά. Τα κύρια χαρακτηριστικά των τραγουδιών αυτών είναι η δύναμη της φαντασίας, η εκφραστική τόλμη, η γλωσσική ομορφιά, η συντομία της αφηγήσεως και η δραματικότητα. Η ομοιότητα των παραλογών με τα ακριτικά τραγούδια μας επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι γεννήθηκαν στη Μικρά Ασία απ τους Βυζαντινούς Έλληνες τον 9 ο ή 10 ο αιώνα μ.χ. Από εκεί διαδόθηκαν και αγαπήθηκαν σ όλη την Ελλάδα. Επίσης αυτά τα τραγούδια υπάρχουν και στους γειτονικούς Βαλκανικούς λαούς, όπως και στους λαούς της Κεντρικής και της Βόρειας Ευρώπης.

5 7 1. ΠΑΡΑΛΟΓΗ (ΜΠΑΛΑΝΤΑ) ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΡΦΟΥ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Το τραγούδι αυτό ανήκει σ αυτές τις παραλογές που σχετίζονται με λαϊκές παραδόσεις και δοξασίες και αποτελεί το πιο δυνατό ποιητικό δημιούργημα της ελληνικής δημοτικής ποίησης. Το τραγούδι το βρίσκουμε σε πολλές παραλλαγές (διαφορετικές δηλαδή μορφές που παίρνει το ίδιο τραγούδι στους διάφορους τόπους) στην Ελλάδα. Η υπόθεση του τραγουδιού είναι φανταστική και συνδέεται άμεσα με παλαιούς μύθους και ειδωλολατρικές δοξασίες που ύστερα από σκληρή πάλη με τη Χριστιανική πίστη κατόρθωσαν τελικά να επιβιώσουν. Τέτοιο μύθοι είναι πχ.: του Άδωνη, ο οποίος για ένα εξάμηνο έμενε στον Άδη και για έναν άλλο επανερχόταν στη ζωή κοντά στην προσφιλή του Αφροδίτη, ή της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης που την είχε αρπάξει ο Πλούτων, ο θεός του Κάτω Κόσμου, που την ήθελε για γυναίκα του. Τελικά όμως πείθεται και επιτρέπει στην Περσεφόνη να ανεβαίνει στον επάνω κόσμο και να ζει με τη μητέρα της για ένα χρονικό διάστημα του έτους. Σ αυτήν την επιστροφή η Περσεφόνη είχε ως οδηγό τον Ερμή. Κοιτίδα αυτού του τραγουδιού θεωρούν οι μελετητές τη Μικρά Ασία και ανάγουν τη χρονολογία της δημιουργίας του στον 9 ο αιώνα και ακόμα παλαιότερα. Β. ΝΟΗΜΑ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ Το τραγούδι αναφέρεται σε μια μητέρα με εννιά γιους και μια κόρη, την Αρετή. Όταν ήρθαν προξενητές απ τη Βαβυλώνα για να ζητήσουν την Αρετή σε γάμο, σε οικογενειακό συμβούλιο που έγινε, αποφασίστηκε να τη δώσουν παρόλο που τα οχτώ αδέλφια διαφωνούσαν. Κυριάρχησε η άποψη του Κωνσταντή, του μικρότερου αδερφού, ο οποίος ορκίστηκε πως, αν έρθει θάνατος ή αρρώστια, θα πάει να φέρει την Αρετή από τα ξένα. Ύστερα από τον ξενιτεμό της Αρετής, ήρθαν στην οικογένεια άσχημα χρόνια, αφού και τα εννιά αδέρφια της πέθαναν. Και η μάνα μόνη έκλαιγε στο μνήμα του Κωνσταντή και τον καταριόταν πως δεν τήρησε την υπόσχεσή του. Τότε με υπερφυσικό τρόπο ο Κωνσταντής σηκώθηκε από τον τάφο και πήγε στην Αρετή για να τη φέρει πίσω στη μάνα τους. Καθώς τα δύο αδέρφια γύρισαν στο σπίτι της μάνας καβάλα πάνω στο άλογο, τρεις φορές τα πουλιά εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το θέαμα, που περπατούσε δηλαδή η Αρετή με έναν πεθαμένο, τον Κωνσταντή. Μόλις έφτασαν στο σπίτι, ο Κωνσταντής γύρισε στον τάφο του, ενώ η Αρετή πήγε στη μητέρα της. Ευτυχισμένες οι δύο γυναίκες αγκαλιάστηκαν και πέθαναν μαζί. Γ. ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 1. ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ (Ερμηνεία λέξεων / φράσεων) Ήλιος δε σου την είδε : α) μεγάλη φροντίδα για την ασφάλεια και την τιμή της κόρης. β) φροντίδα για την ομορφιά της κόρης, η οποία, κατά τη λαϊκή αντίληψη, σχετίζεται με τη λευκότητα του δέρματος.

6 8 Προξενητάδες : Τα πρόσωπα που μεσολαβούν για τη σύναψη μιας προξενιάς, ενός συνοικεσίου. είναι οι ειδικοί απεσταλμένοι που έρχονται για την επίτευξη ενός γάμου ανάμεσα σε δύο ανθρώπους. Βαβυλώνα : Πόλη στην αριστερή όχθη του ποταμού Ευφράτη, πρωτεύουσα της Βαβυλωνίας. Γνωστή έμεινε στην ιστορία για τον αμύθητο πλούτο της και για τους κρεμαστούς κήπους της, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Κριτής : Είναι ο δικαστής, ο εγγυητής για την απονομή της δικαιοσύνης και για την τήρηση του δικαίου. Η φράση «βάζω τον ουρανό κριτή» σημαίνει βάζω εγγυητή το Θεό, ορκίζομαι,δηλαδή, στο όνομα του Θεού. ανέσπα τα μαλλιά της : Τρόπος με τον οποίο οι γυναίκες εκδηλώνουν το μεγάλο πόνο τους, γνωστός ήδη από την αρχαιότητα. Τραβούσαν δηλαδή τα μαλλιά τους. Κατάρα : Μαγικός λόγος που συνοδεύεται συνήθως από χειρονομία. Εκτοξεύεται εναντίον κάποιου για να του συμβεί κάτι κακό. Κατά τη λαϊκή αντίληψη η κατάρα (όπως και η ευχή) των γονέων έχει μεγάλη δύναμη. Πουλιά : Τα πουλιά με την ανθρώπινη ομιλία είναι συμβατικά πρόσωπα που χρησιμοποιούνται για την προώθηση της δράσης ή για το διάλογο. 2. ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ΜΕΤΡΙΚΗ : Ο στίχος του ποιήματος είναι ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος, ανομοιοκατάληκτος και παροξύτονος με σταθερό χώρισμα στην όγδοη συλλαβή και τομές που δημιουργούν ρυθμικές ποικιλίες μέσα στο βασικό ιαμβικό ρυθμό. πχ. (στίχ. 9) α ημιστίχιο β ημιστίχιο Μάνα / μου, κι ας / τη δώ / σομε την Α / ρετή / στα ξέ / να. υ - υ - υ - υ - υ - υ - υ - υ Το χώρισμα του στίχου είναι μετά την όγδοη συλλαβή. Έτσι ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος χωρίζεται σε δύο ημιστίχια : ένα οκτασύλλαβο και ένα επτασύλλαβο. Αυτό συμβαίνει σε κάθε δεκαπεντασύλλαβο στίχο και χώρισμα λέμε τη μικρή παύση που δεν επηρεάζει το ρυθμό του στίχου. Η τομή του παραπάνω στίχου όμως, γίνεται μετά την τρίτη συλλαβή. Έτσι οι συλλαβές 1, 2, 3 (μάνα μου) διαβάζονται σαν δάκτυλος (-υυ), ενώ οι συλλαβές 4, 5, 6 (κι ας τη δώ-) διαβάζονται σαν ανάπαιστος (υυ-) κι έτσι ο στίχος ξαναβρίσκει το ρυθμό του. Η τομή δεν υπάρχει σε κάθε στίχο. Όπου υπάρχει όμως, δημιουργεί με την αλλαγή του τόνου ρυθμική ποικιλία που σπάζοντας το μονότονο ιαμβικό βάδισμα, δίνει στο στίχο ευλυγισία και χάρη. Ομοιοκαταληξία δεν υπάρχει στους στίχους του ποιήματος. 3. ΓΛΩΣΣΑ Η γλώσσα του ποιήματος είναι απλή δημοτική, φυσική, ανεπιτήδευτη, αληθινή χωρίς περιττά στολίδια και ψεύτικα παραγεμίσματα, εκφράζοντας με ειλικρίνεια τις συναισθηματικές καταστάσεις.

7 9 Τα μέσα που χρησιμοποιεί ο λαϊκός δημιουργός για να εκφράσει αυτές τις συναισθηματικές καταστάσεις, είναι η αφήγηση και ο διάλογος. Η αφήγηση στους τρεις πρώτους στίχους παίρνει τη μορφή προσφωνήσεως και γίνεται σε δεύτερο πρόσωπο, ενώ απ τον στίχο 4 και κάτω γίνεται σε τρίτο πρόσωπο και φυσικά με αυτό επιδιώκεται να δείξει ότι είναι περισσότερο αντικειμενική. Όπου η ανάγκη της παραστατικότητας το επιτάσσει, η αφήγηση αποκτά νεύρο και κάνει περιγραφές με μοναδική καθαρότητα λόγου (πχ. στ. 4 5, 19 20, 21 23, 70 75) ή με τη βοήθεια τολμηρών μεταφορών δίνει εικόνες σπάνιας ομορφιάς, όπως είναι οι στίχοι Απ την άλλη ο διάλογος διακόπτει τη μονοτονία της αφήγησης, αφυπνίζει τον αναγνώστη, κάνει το λόγο άμεσο. Όταν η εξέλιξη του μύθου βρίσκεται σε αποφασιστικό σημείο, ο διάλογος οπλίζεται με επιχειρηματολογία και γίνεται μαχητικός, αλλά με ύφος πάντοτε ευπρεπές και εξωτερική συμμετρία, όπως στους στίχ Όταν ο μύθος άγεται σε αδιέξοδο και η ψυχική κατάσταση της ηρωίδας περισφίγγεται μέχρι συνθλίψεως, τότε ο διάλογος μετατρέπεται σε μικρό μονόλογο, λυγμό απελπισίας και αναθέματος (στ ). Και όταν πάλι ο μύθος αποκτά κινητικότητα, είτε στην περιοχή του λογικού είτε στην περιοχή του φανταστικού κόσμου, και τα πρόσωπα αγνοούν το ένα το άλλο, τότε ο διάλογος γίνεται αναγνωριστικός και κάποτε παίρνει μορφή κοφτερής στιχομυθίας (στ και 75 80). Οπωσδήποτε όμως και στα αφηγηματικά και τα διαλογικά μέρη ο λόγος είναι πυκνός και λιτός, οι λέξεις προσεκτικά διαλεγμένες, ο στίχος καλοδουλεμένος κυλάει ήρεμα με μέτρο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο ανομοιοκατάληκτο, που τέμνεται στην 8η συλλαβή. Στη γλώσσα, γενικά, του ποιήματος βλέπουμε ότι δεν υπάρχουν καθόλου ξένα στοιχεία, ιδιωματισμοί και αρχαϊσμοί. 4. ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΑ ΜΕΣΑ (ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ) Στο ποίημα αυτό υπάρχει μια ποικιλία εκφραστικών μέσων : Οι πρώτοι στίχοι του τραγουδιού (1 3) αποτελούν προσφώνηση προς τη μάνα. Με αυτόν τον τρόπο η αφήγηση γίνεται περισσότερο άμεση και ανθρώπινη. Ο αφηγητής κερδίζει τη συμπάθεια των ακροατών του, αφού τα πρόσωπα της υπόθεσης παρουσιάζονται μπροστά τους όλο ζωντάνια και παραστατικότητα. Η αφήγηση γίνεται αντικειμενική, λοιπόν, και ακολουθεί στη συνέχεια μια εικόνα (στ. 4 5) η εικόνα της κόρης, που δέχεται τις φροντίδες της μητέρας της «στα σκοτεινά». Με αυτόν τον τρόπο τονίζεται η αγάπη της μάνας προς την κόρη, αλλά και η ομορφιά της κόρης. Επιπλέον, στους πρώτους στίχους δημιουργείται αισθητική αντίθεση, ανάμεσα στους εννιά γιούς και τη μια κόρη. Μια δεύτερη αντίθεση ακολουθεί λίγο μετά, όταν οι οχτώ αδελφοί, τα ονόματα των οποίων δε γνωστοποιούνται, είναι αντίθετοι με τις προτάσεις γάμου, ενώ ο ένας αδελφός, ο μόνος που ξέρουμε το όνομά του, ο Κωνσταντίνος, επιμένει να αφήσουν την αδελφή τους να παντρευτεί και να πάει στα ξένα. Στο διάλογο που ακολουθεί, η μάνα και ο Κωνσταντής αναπτύσσουν τα επιχειρήματα και τις σκέψεις τους. Έτσι, η σκηνή αποκτά ζωντάνια και παραστατικότητα, αφού οι πρωταγωνιστές εμφανίζονται ολοζώντανοι μπροστά τους. Έχουμε επανάληψη του νοήματος των στίχων στους στίχους Το στοιχείο της επανάληψης είναι μια τεχνική συνηθισμένη στα δημοτικά τραγούδια, η οποία μας παραπέμπει στα ομηρικά έπη, όπου συναντιέται επίσης πολύ συχνά. Στους επόμενους στίχους, οι οποίοι αναφέρονται σε μετέπειτα εποχή, υπάρχει σχήμα πολυσύνδετο (και σαν κι εμπήκε και μήνες κι έπεσε, κι οι εννιά ). Ο λόγος γίνεται πιο παραστατικός με μια μεταφορά («μήνες οργισμένοι») και μια παρομοίωση

8 10 («σαν καλαμιά στον κάμπο»), η οποία σκοπό έχει να δείξει το μέγεθος της μοναξιάς στην οποία ζούσε η μάνα ύστερα απ το θάνατο των παιδιών της. Στους στ για την περιγραφή του θρήνου της μάνας χρησιμοποιείται χρόνος Παρατατικός, με αποτέλεσμα να αποκτά η εικόνα του θρήνου διάρκεια. Κατόπιν ακολουθεί ο μονόλογος της μάνας πάνω στο μνήμα του Κωνσταντή. Τα λόγια της αφήνουν κατάρες ενάντια στο γιο της, που δεν πραγματοποίησε τις υποσχέσεις του. Όλα αυτά αποτελούν ένα ανακάλεμα του νεκρού. Το αποτέλεσμα είναι άμεσο ο Κωνσταντής σηκώνεται απ τον τάφο του. Η εικόνα που ακολουθεί, είναι σπάνιας ομορφιάς : «κάνει το σύγνεφο άλογο και τ άστρο χαλινάρι, / και το φεγγάρι συντροφιά και πάει να της τη φέρει». Ο διάλογος που ακολουθεί ανάμεσα στον Κωνσταντή και την Αρετή διακόπτει τη μονοτονία της αφήγησης. Αμέσως μετά στις εικόνες που ακολουθούν, γίνεται έντονο το εξωλογικό στοιχείο. Στην στράτα τα πουλιά που μιλούν, είναι ένα συνηθισμένο μοτίβο στα δημοτικά τραγούδια. Εδώ εκφράζουν την απορία και το θαυμασμό της φύσης μπροστά στην περίεργη εικόνα που παρουσιάζουν ένας νεκρός και μια ζωντανή πάνω σε ένα άλογο. Ακολουθεί ανάμεσα στην Αρετή και τον Κωνσταντή διάλογος, που τον προκαλούν τα σχόλια των πουλιών. Ο διάλογος αυτός επιβραδύνει την εξέλιξη της υπόθεσης με σκοπό να ενταθεί η αγωνία του ακροατή. Στην εικόνα της Αρετής και του Κωνσταντή πάνω στο άλογο (στ ) τα ερεθίσματα που δεχόμαστε, είναι πολυποίκιλα. Τα πρώτα ερεθίσματα είναι ακουστικά τα πουλιά που μιλούν ανθρώπινα-, κατόπιν ακολουθούν ερεθίσματα της όσφρησης η Αρετή παρατηρεί ότι ο αδελφός της μυρίζει λιβάνι και, τέλος, τα ερεθίσματα γίνονται οπτικά η Αρετή παρατηρεί ότι ο αδελφός της έχει χάσει τη λεβεντιά του και την ομορφιά του. Αμέσως μετά ακολουθούν οπτικοακουστικά η εξαφάνιση του αδελφού, ο θόρυβος της πλάκας και η βουή του εδάφους- που δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία, και αποκαλύπτουν στην Αρετή όλη την αλήθεια. Υπάρχει, λοιπόν, μια κλιμάκωση στα ερεθίσματα, στα αισθήματα της Αρετής και στο βαθμό που αυτή κατέχει την αλήθεια. Νέες εικόνες (στ ) παρουσιάζουν την ερημιά και την εγκατάλειψη. Οι κήποι είναι γυμνοί, τα δέντρα και τα φυτά μαραμένα. Η χορταριασμένη πόρτα είναι κλειστή και τα «κλειδιά παρμένα», ενώ τα παράθυρα παραμένουν σφιχτά μανταλωμένα. Το χτύπημα στην πόρτα κάνει τα παράθυρα να τρίζουν. Οι παραπάνω εικόνες είναι κυρίως οπτικές, ενώ η τελευταία ακουστική. Στο χτύπημα της Αρετής απαντά η μάνα με τρεις άστοχες υποθέσεις. Άστοχες γιατί δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια. Ύστερα όμως ακολουθεί η αποκάλυψη της αλήθειας και η αναγνώριση. Η δραματική ένταση ολοκληρώνεται με τρόπο λιτό. Τρία μόνο ρήματα χρειάζονται για να περιγράψουν μέσα σε ένα στίχο τη σκηνή της συνάντησης, με όλα τα συναισθήματα και τη συγκίνηση που αυτή προϋποθέτει, όπως επίσης και του θανάτου των δύο γυναικών : «Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν και οι δύο». Εδώ κάθε περιττολογία θα ήταν βλαπτική. 5. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Μέσα στο τραγούδι περνούν βασικά θέματα ζωής, βασικές λαϊκές ιδέες και δοξασίες που διαμορφώνουν ανάλογες συναισθηματικές καταστάσεις. Στα θέματα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τη δομή και τους δεσμούς της οικογένειας, το γάμο και τη μοίρα της κόρης, την ξενιτιά, τη δύναμη του όρκου, το θάνατο, τη μεταβολή της τύχης : (Στ. 1 17) - Φαίνεται ότι η οικογένεια έχει χαρακτήρα πατριαρχικό. Κατ αρχήν, υπάρχει αυστηρή ιεραρχία κεφαλή της οικογένειας είναι ο πατέρας και όταν λείψει, τον αντικαθιστά η μητέρα, η οποία αποφασίζει σε όλα τα σοβαρά ζητήματα. σημαντικό ρόλο στη λήψη των αποφάσεων παίζει το

9 11 συμβούλιο των αδελφών, ενώ δεν έχουν καμιά συμμετοχή τα κορίτσια της οικογένειας, ακόμη και σε ζητήματα ζωτικής γι αυτά σημασίας. (Στ. 1 17) - Η γυναίκα αντιμετωπίζεται σαν ένα μέλος που χρειάζεται ιδιαίτερη προστασία και βοήθεια από τους υπόλοιπους. Της λείπει κάθε ανεξαρτησία και αυτενέργεια. Ο γάμος γίνεται με προξενιό. Στη λήψη της απόφασης δεν παίζει κανένα ρόλο η ίδια η γυναίκα. Κάποιοι άλλοι θα αποφασίσουν αν θα την παντρέψουν ή όχι. Εδώ την απόφαση θα πάρει η μητέρα, αφού ακούσει τις γνώμες των γιων της. (Στ. 6-11), - Η ξενιτιά είναι ένα στοιχείο που έχει σημαδέψει τη ζωή και τη σκέψη του Έλληνα απ την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η μάνα φοβάται να δώσει την κόρη της για γάμο στα ξένα, γιατί δε θέλει να την χάσει. Αντίθετα ο Κωνσταντής, σκεπτόμενος ψυχρά υπολογιστικά, θέλει να παντρέψει την αδελφή του, ώστε να έχει κάποιον που θα τον φιλοξενήσει, στα μακρινά ταξίδια που κάνει. Ο χαρακτήρας της ξενιτιάς είναι διπλός : ευλογία και κατάρα μαζί. (Στ ) - Ο όρκος παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης. Ο Κωνσταντής επικαλείται το θεό και τους αγίους και υπόσχεται πως, ό,τι κι αν συμβεί, αυτός θα φέρει την αδελφή του πίσω απ τα ξένα. Ο όρκος είναι βαρύς και δεν μπορεί να μην πραγματοποιηθεί. Έτσι, αν και νεκρός, ο Κωνσταντής σηκώνεται από τον τάφο και φέρνει την αδελφή του πίσω. Τα λόγια και οι υποσχέσεις είχαν ιδιαίτερη βαρύτητα και δεν μπορούσε κανείς να τα παραβεί εύκολα. Έτσι ο όρκος γίνεται στοιχείο που οδηγεί σε παραπέρα εξέλιξη το μύθο, δίνοντάς του νέα ώθηση. (Στ : - Η μάνα κλαίει και μοιρολογεί πάνω στους τάφους των νεκρών Το ανακά- γιων της. Ιδιαίτερη όμως είναι η ένταση πάνω από τον τάφο του Κωνσταντή. λεσα του. Η μάνα τον καταριέται, γιατί ήταν αυτός που επέμενε να δώσει σε νεκρού) γάμο την Αρετή και του ζητά να πραγματοποιήσει το τάξιμο που έκανε. Του θυμίζει ότι είχε βάλει κριτή και μαρτύρους τους άγιους και τον ουρανό. Τα λόγια αυτά φέρνουν αποτέλεσμα. Η κατάρα της μάνας κάνει τη γη να ταραχτεί και ο Κωνσταντής σηκώνεται απ τον τάφο του. Γίνεται βρικόλακας και πηγαίνει να πραγματοποιήσει όσα υποσχέθηκε. Βέβαια, οι βρικόλακες βγαίνουν από τον τάφο για να προκαλέσουν συνήθως κακό, ενώ ο Κωνσταντής κάνει κάτι καλό επιθυμώντας να τηρήσει όσα υποσχέθηκε, πηγαίνει να φέρει την κόρη στη μητέρα. - Η μεταβολή της τύχης : είναι χαρακτηριστική η μεταβολή που πραγματοποιείται κατά την εξέλιξη του μύθου. Έτσι, ενώ στην αρχή βλέπουμε την εικόνα μιας δυνατής και ενωμένης οικογένειας, όσο ο μύθος εξελίσσεται, τα πράγματα αλλάζουν. Στην αρχή πεθαίνουν οι εννιά γιοι. Το αίσθημα που κυριαρχεί από κει και πέρα είναι η μελαγχολία, ο φόβος, και η αγωνία για την τελική έκβαση της υπόθεσης. Η πρόσκαιρη χαρά της συνάντησης μάνας και κόρης απλώς επιτείνουν και κάνουν ακόμη πιο έντονο τον πόνο απ το θάνατό τους, που είναι ο τελικός νικητής. (Στ : - Στον αναγνώστη είναι ξεκάθαρο απ την αρχή ότι ο Κωνσταντής εί- Τραγική ναι ένας νεκρός που σηκώθηκε απ τον τάφο του, είναι βρικόλακας. Ό- ειρωνεία) : μως η Αρετή έχει άγνοια του γεγονότος. Βέβαια, όσα γίνονται την βάζουν σε υποψίες : ο ξαφνικός ερχομός του Κωνσταντή μέσα στη νύκτα, τα λόγια των πουλιών, το γεγονός ότι ο αδελφός της μυρίζει λιβάνι και ότι του έχουν πέσει τα μαλλιά και το μουστάκι του, όλα αυτά τα σημάδια κάνουν την Αρετή ν ανησυχεί, δίνοντας μια ατμόσφαιρα μυστηριακή σε όλο το ποίημα. Όμως η Αρετή δε μαθαίνει την αλήθεια παρά μόνο στο

10 12 τέλος, όταν φτάνει πια στην εκκλησιά και ο Κωνσταντής ξαναγυρίζει στη γη. 6. ΑΝΑΛΥΣΗ - ΕΡΜΗΝΕΙΑ Η Δομή του ποιήματος είναι η εξής : 1. Προοίμιο (στ. 1-5) : Η Αρετή και η οικογένειά της. 2. Πλοκή (στ. 6-81) : α) Α Επεισόδιο (6 17) : ο ερχομός των προξενητάδων και το οικογενειακό συμβούλιο για το γάμο της Αρετής. β) Β Επεισόδιο (18 68) : Ο νεκρός αδερφός : 1η ενότητα (18 28) : Ο θάνατος των εννιά αδερφών και ο θρήνος της μάνας. 2η ενότητα (29-32) : Ο Κωνσταντής σηκώνεται απ τον τάφο. 3η ενότητα (33-41) : Η συνάντηση του Κωνσταντή και της Αρετής. 4η ενότητα (42-65) : Το ταξίδι της επιστροφής. 5η ενότητα (66-68) : Ο αδερφός εξαφανίζεται. γ) Γ Επεισόδιο (69-81) : Αναγνώριση Αρετής και μητέρας της. 3. Λύση (στ. 82) : Θάνατος μάνας κόρης. ΕΡΜΗΝΕΙΑ 1. Προοίμιο (1 5) : Ο ποιητής στον πρώτο στίχο παρουσιάζει με αριθμητικά στοιχεία μια οικογένεια. Μάνα, εννιά γιοι, μια κόρη. Πατέρας δεν υπάρχει, η οικογένεια είναι ορφανή. Ο στίχος αρχίζει με τη λέξη μάνα και τελειώνει με τη λέξη κόρη. Αυτές οι δύο έννοιες συνιστούν και τους δύο κύριους πόλους της πλοκής του ποιήματος. Η μάνα κυριαρχεί στον οικογενειακό κύκλο. Ο ρόλος της είναι μητρικός, αλλά και πατρικός μαζί. Μέλημά της ιδιαίτερο η κόρη. Στους επόμενους στίχους ο ποιητής περιγράφει τις επάλληλες προσπάθειες της μάνας να προστατεύσει την ασφάλεια, την τιμή και την ομορφιά της κόρης, που στη λαϊκή αντίληψη συμβολίζεται με το λευκό χρώμα του δέρματος. Δε δίνει κανένα σωματικό χαρακτηριστικό ούτε αναφέρει ρητά κάποια αρετή της. Κατορθώνει όμως να εμβάλλει στην ψυχή μας τη βεβαιότητα ότι πρόκειται για ένα εξαιρετικό στη μορφή και στο ήθος πρόσωπο, που είναι ό,τι πιο πολύτιμο υπάρχει στην οικογένεια, ο θησαυρός της. Δύο επίθετα το δηλώνουν : «μονάκριβη πολυαγαπημένη». 2. Πλοκή : α) Α Επεισόδιο (6-17): Την ειδυλλιακή ευτυχία ταράζουν οι προξενητάδες που έρχονται από τη Βαβυλώνα (για το λαό πρόκειται για χώρα πόλη μυθικά μακρινή και μυθικά πλούσια) να ζητήσουν σε γάμο την Αρετή. Ακολουθεί το οικογενειακό συμβούλιο στο οποίο όμως παρουσιάζεται μια διχογνωμία. Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουν να δώσουν την Αρετή και μόνο ο Κωνσταντίνος θέλει. Ο Κωνσταντίνος ορκίζεται ότι σε μια τέτοια στιγμή αυτός θα πάει και θα φέρει την Αρετή κοντά της. Έτσι η γνώμη του Κωνσταντίνου επικράτησε.

11 13 β) Β Επεισόδιο : 1η ενότητα (18-28) Έχει μεσολαβήσει αρκετός χρόνος. Στην οικογένεια έπεσε θανατικό, τα εννιά αδέρφια πέθαναν, η μάνα έμεινε μοναχή και η κόρη της, η Αρετή, λείπει μακριά παντρεμένη στα ξένα. Η χαροκαμένη μάνα θρηνεί τα παιδιά της από μνήμα σε μνήμα. Στο μνήμα του Κωνσταντίνου όμως, που είναι ο υπεύθυνος για την απομάκρυνση της Αρετής, οδύρεται, μαλλιοτραβιέται, τον αναθεματίζει και του θυμίζει τον όρκο του αξιώνοντας την εκπλήρωσή του. 2η ενότητα (29-32) Εδώ έχουμε το αποτέλεσμα της μητρικής κατάρας, την νεκρανάσταση δηλαδή του Κωνσταντίνου για την πραγματοποίηση του όρκου. Αφού, λοιπόν, σηκώνεται ο Κωνσταντής απ τον τάφο, πηγαίνει και βρίσκει την αδερφή του στα ξένα. 3η ενότητα (33-41) Ο Κωνσταντίνος συναντάει την Αρετή νύχτα, γεγονός που παραξενεύει την Αρετή. Της ζητάει να τον ακολουθήσει, για να πάνε στη μάνα τους χωρίς να δίνει απάντηση στις ερωτήσεις της. Την ανεβάζει στο άλογό του και ξεκινούν. 4η ενότητα (42-65) Καθώς τα δύο αδέλφια γυρίζουν στο σπίτι της μάνας, τρεις φορές ακούν τα πουλιά να συζητούν μεταξύ τους με ανθρώπινη φωνή και να σχολιάζουν το θέαμα που βλέπουν, έναν πεθαμένο και μια ζωντανή καβάλα στο ίδιο άλογο. Η εικόνα αυτή προκαλεί δέος στα πουλιά, που τη συζήτησή τους την ακούει η Αρετή. Τρεις φορές προσπαθεί η γυναίκα ρωτώντας τον αδερφό της να μάθει τι συμβαίνει, όμως και τις τρεις ο Κωνσταντής την παραπλανεί, της απαντάει αόριστα προτρέποντάς την να μη δίνει σημασία στα λόγια των πουλιών. Όμως, η Αρετή υποψιάζεται πως κάτι συμβαίνει και φοβάται. Ιδιαίτερα την ανησυχεί η μυρωδιά από λιβάνι του αδερφού της και το ότι έχουν πέσει τα μαλλιά του και το μουστάκι του. Ο διάλογος ανάμεσα στα πουλιά, την Αρετή και τον Κωνσταντίνο συνεχίζεται χωρίς να αποκαλύπτεται η αλήθεια, γιατί ο Κωνσταντίνος βρίσκει διάφορες εύλογες απαντήσεις. 5η ενότητα (66-68) Μόλις τα αδέρφια, ο Κωνσταντής και η Αρετή, φτάνουν μπροστά στην εκκλησία, ο Κωνσταντής χάνεται μπροστά απ την Αρετή, η οποία ακούει την ταφόπλακα να βροντά και το χώμα να βουίζει. Ο αδερφός της ξαναγύρισε στη γη. Έτσι η Αρετή μαθαίνει την αλήθεια. γ) Γ επεισόδιο : (69 81) : Απ την εκκλησία η Αρετή πηγαίνει στο σπίτι μοναχή της. Εκεί συναντά μια εικόνα ερήμωσης. Στον κήπο της δεν ανθίζουν πια λουλούδια και τα δέντρα έχουν ξεραθεί. Τα χορτάρια στην πόρτα φανερώνουν το μέγεθος της εγκατάλειψης. Η Αρετή χτυπά την πόρτα κι από μέσα ακούγεται η φωνή της μάνας. Μια νέα αποκάλυψη γίνεται : η Αρετή μαθαίνει πως

12 14 όλα τα αδέλφια έχουν πεθάνει. Η Αρετή αναγγέλλει την παρουσία της και γίνεται η αναγνώριση. Λύση (82 στ.) : Μετά την αναγνώριση, η πόρτα ανοίγει και παρακολουθούμε την υπέρτατη χαρά του εναγκαλισμού, μια κορυφαία στιγμή ευτυχίας που τη σφραγίζει ο θάνατος. Αυτός έχει τον τελευταίο λόγο. Οι δύο γυναίκες πεθαίνουν αγκαλιασμένες. Γενικότερα, αξίζει να σημειωθεί, ότι μέσα σ όλο το ποίημα υπάρχει μια διαπλοκή πραγματικού και φανταστικού στοιχείου, η οποία γίνεται με τη σύμπραξη των δύο δυνάμεων : α) του όρκου και β) της κατάρας. Έως το στίχο 28 τα πάντα είναι πραγματικά. ό,τι βλέπουμε και ό,τι ακούμε είναι λογικό. Απ το στίχο 30 και μέχρι το στίχο 68 εισβάλλει το φανταστικό, το εξωλογικό στοιχείο. Χαρακτηριστικό όμως εδώ είναι ότι το σκηνικό του μύθου εξακολουθεί να είναι στημένο στον υπαρκτό κόσμο. Δεν έχουμε μετάβαση,δηλαδή, στον κόσμο του φανταστικού. Επίσης το γραμμολογικό είδος, στο οποίο ανήκει το ποίημα του νεκρού αδερφού, είναι η παραλογή. Αυτό εξάγεται από τα εξής ιδιαίτερα στοιχεία του : α) Παρουσιάζει ένα θέμα με υλικό προερχόμενο απ την περιοχή του λογικού κόσμου, αλλά και του εξωλογικού (δηλαδή έξω, πέρα απ την λογική) : παραδόσεις θρύλοι λαϊκές δοξασίες. β) Η επεξεργασία του θέματος έχει δραματικότητα. γ) Τα πρόσωπα που μετέχουν δεν είναι ηρωικά, αλλά είναι κοινοί άνθρωποι. δ) Τα λογοτεχνικά μέσα είναι η αφήγηση και ο άφθονος διάλογος σε σημείο που να νομίζει κανείς ότι παρακολουθεί θεατρική παράσταση. ε) Ο ποιητής αποφεύγει με επιμέλεια να δηλώσει τα συναισθήματά του. στ) Ο ρυθμός εξέλιξης του θέματος είναι γοργός και ανάλογη η έκβαση του ποιήματος. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ 1. Ποιες σκέψεις και διαθέσεις σάς υποβάλλουν οι επτά πρώτοι στίχοι ; 2. Τι φανερώνει η συζήτηση στο οικογενειακό συμβούλιο (α) για τον τύπο της οικογένειας και (β) για τις αντιλήψεις των μελών της οικογένειας ; 3. Ποιος είναι ο ρόλος του όρκου μέσα στο τραγούδι ; 4. Ποια σημάδια βοηθούν την Αρετή να συνειδητοποιήσει σταδιακά ότι ο αδελφός της είναι πεθαμένος ; 5. Το τραγούδι κινείται ανάμεσα σε δύο κόσμους. τον κόσμο του πραγματικού και τον κόσμο του φανταστικού. Να βρείτε πώς συνυφαίνονται οι δύο αυτοί κόσμοι, αφού επισημάνετε τα σχετικά χωρία. 6. Από τα στοιχεία του τραγουδιού να βρείτε μερικά από τα βασικά χαρακτηριστικά των παραλογών, ως προς το θέμα και τη μορφολογία. 7. Ο τρόπος που καλούσαν το νεκρό να βγει απ τον τάφο, για να βοηθήσει σε μια δύσκολη κατάσταση, είναι γνωστός ως «ανακάλεμα». Διαβάστε από τη μετάφραση του Ι. Γρύπαρη τους στίχους του Αισχύλου (Πέρσες : ). Βρίσκετε ομοιότητες με τους στίχους του τραγουδιού μας ;

13 15 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Στους επτά πρώτους στίχους βρίσκουμε στοιχεία για τη δομή της παραδοσιακής πατριαρχικής οικογένειας. Κυρίαρχη είναι η θέση του πατέρα, του αρχηγού της οικογένειας, που, όταν λείψει, αναπληρώνεται απ τη μητέρα. Ένα άλλο χαρακτηριστικό αυτής της οικογένειας, είναι η ύπαρξη πολλών παιδιών με ιδιαίτερη προτίμηση στα αρσενικά. Τέλος, στους πρώτους στίχους υπάρχουν στοιχεία για τη θέση της γυναίκας. Η κόρη μεγαλώνει μακριά από κάθε κοινωνική δραστηριότητα είναι το αδύνατο μέλος της οικογένειας και χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα και προστασία. Δεν της πέφτει λόγος ούτε καν για το ζήτημα του γάμου της γι αυτήν θα αποφασίσει το οικογενειακό συμβούλιο. Όλα αυτά τα στοιχεία κάνουν φανερό ότι στις κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες που γράφτηκε το τραγούδι, η θέση της γυναίκας ήταν κατώτερη απ τη θέση του άντρα. Εκτός απ τις παραπάνω σκέψεις, οι στίχοι αυτοί μας δημιουργούν αισθήματα θαυμασμού και συμπάθειας για τη σχέση μάνας και κόρης. Το β πρόσωπο στους τρεις πρώτους στίχους δημιουργεί αμεσότητα και υπάρχει διάχυτο ένα αίσθημα οικογενειακής ευτυχίας και δύναμης. 2. α) Απ το οικογενειακό συμβούλιο φαίνεται ότι έχουμε να κάνουμε με οικογένεια πατριαρχικού τύπου. Βέβαια, η συζήτηση για τα προβλήματα που εμφανίζονται, γίνεται δημοκρατικά, όμως δεν έχουν όλα τα μέλη της οικογένειας την ίδια επιρροή. Παρόλο που ο Κωνσταντής μειοψηφεί, τελικά περνά η δική του άποψη. Ακόμη, η οικογένεια έχει αυστηρά ιεραρχημένη δομή στην κεφαλή της οικογενείας βρίσκεται η μητέρα, ενώ δεν αναγνωρίζεται κανένα δικαίωμα στην κόρη. β) Ο Κωνσταντής σκέφτεται ότι, όταν παντρέψουν την Αρετή, θ αποκτήσει ένα δικό του άνθρωπο στα ξένα. Απ τα λόγια αυτά φαίνεται ότι ταξιδεύει συχνά. Αντίθετα, η μάνα βλέπει την κόρη σαν «αποκούμπι», σαν ένα στήριγμα, αν έρθουν δύσκολες μέρες. Έτσι ο καθένας παίρνει στο ζήτημα του γάμου της Αρετής, θέση ανάλογη με τις επιθυμίες του και τα συμφέροντά του. 3. Ο όρκος που δίνει ο Κωνσταντής, παίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της υπόθεσης. Κατ αρχήν, με τον όρκο πείθεται η μάνα να αφήσει την Αρετή να παντρευτεί και να φύγει στα ξένα, μακριά της. Ακόμη, η ανάγκη να εκπληρωθεί η υπόσχεση που έδωσε ο Κωνσταντής, προκαλεί το θρήνο και τις κατάρες της μάνας στον τάφο του και αυτές με τη σειρά τους οδηγούν στο βρικολάκιασμα του Κωνσταντή, που φέρνει την Αρετή πίσω. 4. Τα σημάδια που κάνουν την Αρετή να καταλάβει ότι ο αδερφός είναι πεθαμένος είναι απανωτά : α) τα λόγια των πουλιών β) η μυρωδιά από λιβάνι που έχει ο νεκρός, γ) το ότι ο Κωνσταντής έχει χάσει την ομορφιά και τη λεβεντιά του, τα μαλλιά και το μουστάκι του, δ) ο τρόπος που ο νεκρός εξαφανίζεται, μπροστά στην εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα ακούγεται ο θόρυβος της ταφόπλακας και το βουητό του χώματος. 5. Στον κόσμο του πραγματικού το τραγούδι κινείται ως το στίχο 28. Με την ανάσταση του πεθαμένου περνάει στον κόσμο του φανταστικού. Αυτό το πέρασμα διαρκεί στο τραγούδι ως το στίχο 68. Στη συνέχεια και ως το τέλος, η κίνηση του τραγουδιού γίνεται και πάλι στην περιοχή του πραγματικού. Στη λαϊκή αντίληψη οι δυο κόσμοι είναι συνυφασμένοι, όπως συμβαίνει και στα παιδιά. Τα στοιχεία που συνυφαίνουν εδώ τους δύο κόσμους είναι: α) ο ιερός όρκος του Κωνσταντίνου («Βάλλω τον ουρανό κριτή και τους άγιους μαρτύρους»), β) το οργισμένο ανακάλεμα της μάνας, («Ανάθεμά σε, Κωνσταντή ), γ) αλλά συγκεκριμένα στοιχεία του πραγματικού που χρησιμοποιούνται μεταφορικά για φανταστική λειτουργία όπως : «Κάνει το σύγνεφο άλογο και τ άστρο χαλινάρι και το φεγγάρι συντροφιά» και τα πουλιά που κελαηδούσαν με ανθρώπινη ομιλία και διαλαλούσαν το υπερφυσικό γεγονός

14 16 και δ) οι παραπλανητικές απαντήσεις του Κωνσταντίνου που επικαλούνται την πραγματικότητα («Απρίλης είναι και λαλούν εθύμιασέ μας ο παπάς έχω καιρό π αρρώστησα») για να κρύψουν τη φανταστική αλήθεια. 6. Ως προς το θέμα : Βλέπουμε ότι υπάρχει κι εδώ, όπως και σε όλες τις παραλογές μια ιστορία με δραματικό περιεχόμενο μέσα στην οποία περιέχονται λαϊκές δοξασίες και διασώζονται μύθοι απ την αρχαιότητα. Αυτά όλα συνυφαίνονται με μια συγκεκριμένη λαϊκή κοινωνική πραγματικότητα. Ως προς τη μορφολογία : Βλέπουμε την αφήγηση (οι παραλογές είναι αφηγηματικά τραγούδια), την πύκνωση της δράσης ώστε το τραγούδι να μοιάζει σαν ποιητική περίληψη παραμυθιού ή τραγωδίας και τη θεατρικότητα που αφενός θυμίζει τη θεατρική προέλευση των παραλογών, αφετέρου δίνει τη δυνατότητα για θεατρικές διασκευές, που έγιναν πράγματι. Ο Βουρκόλακας του Α. Εφταλιώτη, ο Βρικόλακας του Φ. Πολίτη, ο όρκος του πεθαμένου του Ζαχ. Παπαντωνίου είναι οι πιο γνωστές θεατρικές διασκευές. Τα άλλα μορφολογικά στοιχεία που είναι λίγο πολύ κοινά σε όλα τα δημοτικά τραγούδια, δεν τα αναφέρουμε. 7. ΑΙΣΧΥΛΟΥ «ΠΕΡΣΕΣ» Β ΣΤΑΣΙΜΟ Σεβαστή βασίλισσα των Περσών στέλνε λοιπόν και συ τις χοές σου στα βασίλεια του Άδη κάτω απ τη γη κι εμείς θα ζητήσουμε με ύμνους από τους Θεούς του κάτω κόσμου να σταθούν βοηθοί μας. Μακάριοι εσείς θεοί του κάτω κόσμου Γη και Ερμεία, και συ βασιλιά των νεκρών, ανεβάστε ξανά την ψυχή του στο φως γιατί αυτός, που ξέρει απ όλους καλύτερα, μπορεί να βρει στα βάσανά μας γιατρικό, αυτός μόνο το τέλος μπορεί να μας πει. Άραγε με ακούει ο μακαρισμένος ο ισόθεος βασιλιάς που σε γλώσσα γνώριμη, περσική τον φωνάζω με κλάματα και μοιρολόγια και με θλιβερά ξεφωνητά ; Όσο μπορώ ψηλότερα θα διαλαλήσω τη μαύρη συμφορά που μας βρήκε. Άραγε μ ακούει βαθιά μες απ τον τάφο του ;

15 17 Αλλά εσύ, Γη, και σεις οι άλλοι άρχοντες των νεκρών, αφήστε από τα βασίλειά σας ν ανεβεί στο φως η μακαρισμένη, περήφανη ψυχή ο Θεός των Περσών που γεννήθηκε στα Σούσα. Στείλτε τον επάνω αυτόν που όμοιό του ως τώρα δεν έχει σκεπάσει το χώμα της Περσίας. Πόσο πολύ αγαπητός είναι ο άντρας πόσο πολύ αγαπητός κι ο τάφος που σκεπάζει μια τόσο αγαπημένη ψυχή. Αιδωνέα, στείλε τον ν ανεβεί σε μας στείλε τον έξω στο φως, Αιδωνέα, το Δαρείο, τον ασύγκριτο βασιλιά μας. Γιατί εκείνος ποτέ του δεν επήγαινε να καταστρέψει το στρατό του σε άδικες πολεμικές συγκρούσεις. σοφία του Θεού τον έλεγαν οι Πέρσες και ήταν σοφία τον Θεού στ αλήθεια και πάντα κυβερνούσε άξια το λαό του. Βασιλιά μας, έλα παλιέ μου βασιλιά έλα και φανερώσου εδώ επάνω στην κορφή του τάφου σου σήκωσε τ όμορφο σαντάλι του ποδιού σου ως εδώ πάνω να λάμψει ξανά μπροστά στα μάτια μας το στέμμα σου, πατέραφανερώσου, καλέ μας βασιλιά. Έλα και φανερώσου για ν ακούσεις καινούριες κι ανήκουστες συμφορές αφέντη του αφέντη βασιλιά μας μαυρίλα πλάκωσε τριγύρω μας σα σύννεφο θανάτου

16 18 γιατί όλοι οι νέοι του τόπου μας πάνε, χάθηκαν πια, πατέρα. Φανερώσου, καλέ μας βασιλιά. Αχ, αλίμονο σε μένα, αλίμονό μου εσύ που όλοι οι λαοί σου θρήνησαν το χαμό σου πες μου, αφέντη, τι είναι αυτή η διπλή συμφορά που μας βρήκε ; Πάει ο στρατός μας χάθηκε πάνε χάθηκαν τα γερά καράβια μας συντρίμμια, όλα συντρίμμια! Τα δύο αποσπάσματα, ο θρήνος της μάνας πάνω στον τάφο και το απόσπασμα απ τους Πέρσες του Αισχύλου, είναι «ανακαλέματα», αφού και στις δύο περιπτώσεις οι νεκροί καλούνται να βγουν απ τον τάφο για να βοηθήσουν σε μια δύσκολη κατάσταση. Όπως η μάνα καλεί το γιο της να τηρήσει τον όρκο του, έτσι και ο χορός των Περσών γερόντων, ύστερα από τη συντριβή του Ξέρξη στη Σαλαμίνα, καλεί το πνεύμα του νεκρού βασιλιά Δαρείου, για να τους βοηθήσει να βγουν απ τη δύσκολη κατάσταση. Βέβαια, ανάμεσα στις δύο περιπτώσεις υπάρχει και μια διαφορά οι Πέρσες παρακαλούν τον πεθαμένο βασιλιά να σηκωθεί και να τους βοηθήσει, ενώ η μάνα της παραλογής μας καταριέται τον πεθαμένο γιο της, γιατί δεν τήρησε τον όρκο του, και απαιτεί να πραγματοποιήσει το τάξιμό του. Κατά τ άλλα όμως, και στις δύο περιπτώσεις έχουμε ανακάλεμα ενός νεκρού, γεγονός που δείχνει ότι την ιδέα ο Αισχύλος την πήρε απ τα δημοτικά τραγούδια της εποχής του. (Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι «Πέρσες» του Αισχύλου : δες παραπάνω).

17 19 8. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ Α) Ερωτήσεις της μορφής ΣΩΣΤΟ - ΛΑΘΟΣ 1. Με τις κατάρες ζητούμε να έρθει σε κάποιον ένα μεγάλο κακό. Η κατάρα της μάνας για τον Κωνσταντή. α) είναι ανεδαφική, αφού δεν μπορεί να τον βρει μεγαλύτερο κακό από το θάνατο. β) έχει νόημα, αφού σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις, επηρεα- σμένες από τις θρησκευτικές, η ζωή συνεχίζεται και μετά το σωματικό θάνατο. γ) είναι στοιχείο τεχνικής απαραίτητο για την προώθηση της υπό- θεσης. δ) είναι άστοχη, επειδή ο Κωνσταντής είναι νεκρός, βρίσκεται δη- λαδή στην ανυπαρξία, και δεν μπορεί να του συμβεί ούτε καλό ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ ούτε κακό. Να σημειώσετε Χ στο ένα απ τα δύο τετραγωνάκια κάθε ζεύγους, φροντίζοντας να συμφωνεί η απάντησή σας στα στοιχεία α, β, γ, δ με τις αντιλήψεις της εποχής του τραγουδιού. 2. Η επιβράδυνση που παρατηρείται στους στίχους ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ α) γίνεται για λόγους πρακτικούς, για να καλυφθεί δηλαδή το χρονικό διάστημα που απαιτεί το ταξίδι. β) είναι ένας τρόπος για να γίνει πιο μακρόσυρτο το τραγούδι και να καλύπτει έτσι περισσότερο χρόνο απασχόλησης των ακροατών. γ) είναι στοιχείο του λαϊκού αφηγηματικού λόγου, ο οποίος άλλοτε συμπυκνώνει και άλλοτε επιμηκύνει τη δράση. δ) αποτελεί αδυναμία του τραγουδιού. ε) είναι στοιχείο αφηγηματικής οικονομίας, έχει δηλαδή στόχο να παρατείνει την αγωνία και να εντείνει το ενδιαφέρον του ακροατή. Να σημειώσετε Χ στο ένα απ τα δύο τετραγωνάκια κάθε ζεύγους, κατά την κρίση σας. 3. Ο θάνατος μάνας και κόρης μπορεί να δικαιολογηθεί είτε λογικά είτε ποιητικά. Ποιες από τις παρακάτω εκδοχές θεωρείτε πιθανές και ποιες όχι ; Να σημειώσετε Χ στο ένα από τα δύο τετραγωνάκια κάθε ζεύγους, κατά την κρίση σας :

18 20 ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ α) Ο θάνατος της Αρετής δικαιολογείται ποιητικά : δε θα είχε κανένα νόημα να απομείνει στη ζωή, μόνη αυτή από τα έντεκα μέλη της οικογένειας. β) Ο θάνατος της Αρετής δικαιολογείται λογικά, γιατί αυτή δεν άντεξε τις αλλεπάλληλες συγκινήσεις λόγω της ευαίσθητης ψυχής της. γ) Ο θάνατος της μάνας δικαιολογείται λογικά, αφού λόγω της ηλικίας της δεν μπορούσε εύκολα να αντέξει τις δυνατές συγκινήσεις. δ) Ο θάνατος της μάνας δικαιολογείται λογικά αλλά και ποιητικά, γιατί δε θα είχε νόημα να μείνει μόνη της και πάλι, αφού είχε εκπληρωθεί η επιθυμία της να δει την Αρετή και η Αρετή θα ξαναγύριζε με κάποιον τρόπο στο δικό της σπιτικό. ε) Ο θάνατος της μάνας δικαιολογείται όχι μόνο λογικά αλλά και ποιητικά, γιατί με την εκπλήρωση του όρκου και τον ερχομό της Αρετής ολοκληρώθηκε ο κύκλος της περιπέτειας της ζωής της. στ) Ο θάνατος και των δύο γυναικών, δικαιολογείται και λογικά και ποιητικά. 4. Να σημειώσετε Χ στο ένα από τα δύο τετραγωνάκια κάθε ζεύγους, κατά την κρίση σας: ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ α) Η φράση «κι ο ήλιος δε σου την είδε» (στ. 3) σημαίνει ότι την Αρετή την έκρυβαν από τον κόσμο. β) Στο θέαμα του γάμου της η Αρετή δεν έχει άποψη. γ) Η φράση «Βάλλω τον ουρανό κριτή» (στ. 15) σημαίνει «ορκίζομαι στο Θεό». δ) Ο όρκος του Κωνσταντή επηρεάζει τη μάνα στην απόφασή της για το γάμο της κόρης της. ε) Με τη φράση «Κάνει το σύγνεφο άλογο και τ άστρο χαλινάρι» (στ. 31) παριστάνεται μια εικόνα ρεαλιστική. στ) Το ταξίδι του Κωνσταντή προς την Αρετή δίνεται συνοπτικά. ζ) Τα πουλιά που μιλούν με ανθρώπινη λαλιά είναι συνηθισμένο μοτίβο στα δημοτικά τραγούδια.

19 21 Β) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ 1. Στο οικογενειακό συμβούλιο πρόκειται να ληφθεί μια σοβαρότατη απόφαση για το μέλλον της Αρετής. Ωστόσο, την ίδια την υποψήφια νύφη δεν τη ρωτάει κανένας. Αυτό συμβαίνει, επειδή η Αρετή: α) είναι πολύ μικρή και δεν μπορεί να έχει σωστή γνώμη. β) μεγάλωσε απομονωμένη στο σπίτι, δεν ξέρει καλά τον κόσμο και επομένως δεν μπορεί να έχει σημασία η γνώμη μιας κοπέλας άπειρης. γ) είναι γυναίκα και μάλιστα ανύπαντρη. Επομένως, δεν έχει λόγο στις μεγάλες οικογενειακές αποφάσεις, για τις οποίες αρμόδιοι είναι κυρίως οι άντρες. δ) δεν μπορεί να έχει η ίδια γνώμη ούτε δυνατότητα επιλογής, αφού δε βλέπουμε να εμφανίζεται ο υποψήφιος γαμπρός. Να υπογραμμίσετε την αιτιολόγηση που θεωρείτε ορθή. 2. Η μάνα δε θρηνεί για το θάνατο του γιου της Κωνσταντή απεναντίας καταριέται το νεκρό παιδί της! Έτσι, η κατάρα: α) έρχεται ως φυσική μετάθεση της ευθύνης, που την υπαγορεύει ο μεγάλος πόνος. β) είναι ακόμα μια εκδήλωση εγωκεντρισμού. γ) λειτουργεί ποιητικά : είναι χρήσιμη για την οικονομία του τραγουδιού. Να υπογραμμίσετε την ερμηνεία που θεωρείτε ορθή. 3. Δεν παρουσιάζονται στο τραγούδι τα μοιρολόγια της μάνας στους τάφους των άλλων γιων της παρά μόνο το μοιρολόι κατάρα στον τάφο του Κωνσταντή. Αυτό γίνεται επειδή: α) σ ένα δημοτικό τραγούδι επιλέγονται και δίνονται μόνο τα στοιχεία που έχουν σχέση με το κεντρικό θέμα του. β) η μητέρα έχει χάσει τα λογικά της από τη μεγάλη συμφορά που την έχει βρει. γ) ο Κωνσταντής ήταν ο υπεύθυνος για την απουσία της ζωντανής Αρετής, της οποίας η παρουσία θα ήταν παρηγοριά για τη χαροκαμένη μάνα. Να υπογραμμίσετε την αιτιολόγηση που θεωρείτε λανθασμένη. 4. Η προσωρινή μετάβαση του νεκρού Κωνσταντή στον κόσμο των ζωντανών δείχνει ότι : α) έπιασε η κατάρα της μάνας του. β) θα εκπληρωθεί ο όρκος του ίδιου. Να υπογραμμίσετε τη θέση που θεωρείτε ορθή. 5. Ως προς τον όρκο και την κατάρα : α) Ο όρκος του Κωνσταντή έπεισε τη μάνα Η κατάρα της μάνας θύμισε στο νεκρό Κωνσταντή την υπόσχεσή του. β) Ο όρκος του Κωνσταντή τελικά εκπληρώθηκε Η κατάρα της μάνας πραγματοποιήθηκε και τον Κωνσταντή τον βρήκε μεγάλο κακό. γ) Ο Κωνσταντής τελικά δεν τήρησε τον όρκο του Η κατάρα της μάνας δεν πραγματοποιήθηκε και ο Κωνσταντής δεν έπαθε μεγάλο κακό.

20 22 δ) Ο όρκος του Κωνσταντή έπεισε τη μάνα Η κατάρα της μάνας έπιασε, αφού ο Κωνσταντής πέθανε. Να υπογραμμίσετε την ερμηνεία που θεωρείτε ορθή και στα δύο σκέλη της. 6. Η Αρετή, όταν αντίκρισε τον Κωνσταντή, δεν κατάλαβε ότι ήταν βρικόλακας. Αυτό σημαίνει ότι : α) ο Κωνσταντής ήταν όμοιος με ζωντανό άνθρωπο και ξεγέλασε την Αρετή. β) ήταν σκοτεινά και δεν μπορούσε να τον διακρίνει. γ) ο Κωνσταντής έκρυβε το πρόσωπό του δ) έχουμε να κάνουμε με ένα εξωλογικό στοιχείο του τραγουδιού, που βοηθάει στην οικονομία του έργου. Να υπογραμμίσετε την ερμηνεία που θεωρείτε ορθή. 7. Η Αρετή, βεβαιώθηκε οριστικά ότι ο Κωνσταντής ήταν νεκρός, μετά την απομάκρυνσή του, επειδή α) έπρεπε η Αρετή να πάει χωρίς καθυστερήσεις στο πατρικό της, για να προλάβει ζωντανή τη μάνα της, β) αυτό υπαγορεύει η τεχνική του τραγουδιού : αποφεύγονται έτσι ερωτήσεις, εξηγήσεις και άλλα περιττά για την πλοκή. Να υπογραμμίσετε την αιτιολόγηση που θεωρείτε ορθή. 8. Η μετάβαση από τη μια κατάσταση στην άλλη, από την ευτυχία, στη δυστυχία (και το αντίθετο), ονομάζεται : α) τραγική ειρωνεία, β) ανακάλεμα, γ) περιπέτεια, δ) δραματικότητα, ε) εναλλαγή εικόνων. Να υπογραμμίσετε τον κατάλληλο όρο. Γ) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΥΖΕΥΞΗΣ (Ή ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗΣ ΚΕΝΟΥ) 1. Σε κάθε μια από τις φράσεις της Α στήλης να αποδώσετε ένα χαρακτηρισμό της Β στήλης σημειώνοντας έναν από τους αριθμούς (1, 2, ) στο αριστερό μέρος κάθε φράσης. Α Β α) στίχ. 6. Προξενητάδες ήρθανε από τη Βαβυλώνα, να 1. αναγνώριση πάρουνε την Αρετή πολύ μακριά στα ξένα. β) στίχ. 12. Φρόνιμος είσαι, Κωνσταντή, μ άσκημα 2. αντίθεση απιλογήθης. γ) στίχ. 17. αν τύχει πίκρα γη χαρά, εγώ να σου τη φέρω. 3. αφήγηση δ) στίχ. 21. βρέθηκε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον 4. λύση κάμπο. ε) στίχ. 19. κι εμπήκε χρόνος δίσεχτος και μήνες οργισμένοι κι έπεσε το θανατικό, κι οι εννιά αδερφοί πεθάναν. 5. παρομοίωση

21 23 στ) στίχ. 31. Κάνει το σύγνεφο άλογο και τ άστρο χαλινάρι. 6. περιγραφή ζ) στίχ. 43. δεν κιλαηδούσαν σαν πουλιά, μήτε σαν 7. περιπέτεια χελιδόνια. η) στίχ. 70. Βλέπει τους κήπους της γυμνούς, τα δέντρα 8. προοικονομία μαραμένα βλέπει τον μπάλσαμο ξερό, το καρυοφύλλι μαύρο θ) στίχ. 81. Άνοιξε, μάνα μου, άνοιξε, κι εγώ είμαι η Αρετή σου. ι) στίχ. 82. Κατέβηκε, αγκαλιάστηκαν κι απέθαναν κι οι δύο. 9. τυπικοί στίχοι 10. υπερφυσικό στοιχείο 2. Να συμπληρώσετε τα κενά. α) Τα κορίτσια εκείνη την εποχή παντρεύονταν με β) Στο σημείο στο οποίο τα πουλιά καταλαβαίνουν ότι ο Κωνσταντής είναι πεθαμένος, ενώ η Αρετή δεν το αντιλαμβάνεται έχουμε..... γ) Βλέποντας τα πουλιά έναν πεθαμένο με μια ζωντανή νιώθουν δ) Ο διάλογος δίνει στο τραγούδι. ε) Ο τρόπος με τον οποίο καλούσαν το νεκρό να βγει από τον τάφο είναι γνωστός με το όνομα. 3. Να δώσετε το σημασιολογικό περιεχόμενο των ακόλουθων λέξεων και φράσεων συμπληρώνοντας τα κενά : α) ξένοι να μην περνούμε : β) άσκημα απιλογήθης : γ) γη χαρά : δ) χρόνος δίσεκτος : ε) ανέσπα τα μαλλιά της : στ) φωλεύουν : ζ) πανώρια λυγερή : 4. Ο συμπλεκτικός σύνδεσμος και παίρνει στο λόγο διάφορες σημασίες. Αυτό συμβαίνει περισσότερο στον καθαρό και ανόθευτο λόγο του λαού, κι ιδιαίτερα στα παραμύθια και στα δημοτικά τραγούδια. Στα παρακάτω αποσπάσματα απ το τραγούδι «Του νεκρού αδερφού» να επισημάνετε τη σημασία που παίρνει κάθε φορά ο και σημειώνοντας στο αριστερό μέρος κάθε αποσπάσματος της Α στήλης το σχετικό αριθμό απ τη Β στήλη :

22 24 Α Β α) στίχ. 3 : την είχες δώδεκα χρονώ κι ήλιος δε σου την είδε! 1. να β) στίχ. 8 : Οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε κι ο Κωνσταντίνος θέλει. 2. και γι αυτό γ) στίχ. 16 : αν τύχει κι έρτει θάνατος 3. όμως (ή ενώ) δ) στίχ. 30 : η γης αναταράχτηκε κι ο Κωνσταντής εβγήκε. 4. και όμως ε) στίχ : Αν ίσως κι είναι για χαρά, να στολιστώ και να ρθω, κι αν είναι πίκρα, πες μου το, να βάλλω μαύρα να ρθω. 5. και τότε στ) στίχ. 53. Απρίλης είναι και λαλούν 6. επειδή ζ) στίχ. 54 : Φοβούμαι σ αδερφάκι μου, και λιβανιές μυρίζεις. η) στίχ. 60 : Τ άκουσε πάλι η Αρετή κι εράγισε η καρδιά της. θ) στίχ. 68 : Κι ακούει την πλάκα και βροντά, το χώμα και βοΐζει. ι) στίχ : αλλά παιδιά δεν έχω, κι η δόλια η Αρετούλα μου λείπει μακριά στα ξένα.

23 25 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΥΠΟΥ ΣΩΣΤΟ ΛΑΘΟΣ 1. σωστό : β, γ λάθος : α, δ 2. σωστό : γ, ε λάθος : α, β, δ 3. σωστό : α, γ, δ, ε λάθος : β, στ 4. σωστό : β, γ, δ, στ, ζ λάθος : α, ε Β) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΠΟΛΛΑΠΛΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ 1γ, 3β, 5α, 7β 2γ, 4β, 6δ, 8γ. Γ) ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΥΖΕΥΞΗΣ (Ή ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΗΣ ΚΕΝΟΥ) 1. α. 3, στ. 10 β. 2, ζ. 9 γ. 8, η. 6 δ. 5, θ. 1 ε. 7 (3), ι α. 4, στ. 2 β. 3, ζ. 6 γ. 1, η. 2 δ. 5, θ. 1 ε. 3, ι. 3