Διονύσιος Σολωμός Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ. Εισαγωγή:

Transcript

1 Νεοελληνική Λογοτεχνία, Θεωρητικής Κατεύθυνσης, Γ τάξη 8ου ΓΕΛ Ιωαννίνων 1 Διονύσιος Σολωμός Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ Εισαγωγή: Ο Κρητικός είναι το πρώτο από τα μεγάλα έργα του Σολωμού και γράφτηκε το Με το μεγαλόπνοο αυτό έργο αρχίζει η μεγάλη σε αισθητική αξία ποιητική τριλογία του Σολωμού που αποτελείται από τον Κρητικό, τους Ελεύθερους Πολιορκημένους και τον Πόρφυρα. Ο Σολωμός έγραψε έξι διαδοχικές επεξεργασίες του ποιήματος αυτού. Είναι ωστόσο ευτύχημα πως και τα έξι αυτά Σχεδιάσματα του Κρητικού σώθηκαν αυτόγραφα και συγκεντρωμένα σ ένα τετράδιο, κάτι που δεν ισχύει για τους Ελεύθερους Πολιορκημένους, ή τον Πόρφυρα. Έτσι καθώς γράφει και ο Πολίτης «έχουμε μια συγκινητική εμπειρία. Είναι σαν να μπαίνουμε στο εργαστήρι του ποιητή και να τον παρακολουθούμε πάνω στη στιγμή της δημιουργίας του». Από τις επεξεργασίες αυτές που κάνει ο ποιητής η 1 η, η 2 η και η 6 η είναι πλήρεις, ενώ οι υπόλοιπες μερικότερες. Η αρχή του ποιήματος και η οριστική σειρά των θεμάτων σταθεροποιούνται στην 5 η επεξεργασία. Ήδη όμως το ιταλικά γραμμένο πεζό κείμενο στην πρώτη επεξεργασία δείχνει καθαρά τις θεματικές συντεταγμένες του ποιήματος και σκοπεύει αποφασισμένα στο τέλος του. Πολύ χαρακτηριστικό στοιχείο του έργου αυτού αποτελούν οι αριθμητικοί δείκτες που θέτει ο ίδιος ο ποιητής στο κείμενό του: από το 18 έως το 22, πέντε ενότητες που μαρτυρούν πως ίσως να είναι μέρη ενός ευρύτερου επικολυρικού ποιήματος που είτε δε γράφτηκε ποτέ, είτε ο Σολωμός δεν κατόρθωσε να τελειώσει ποτέ. Η αποσπασματικότητα του έργου του Σολωμού, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της κριτικής της λογοτεχνίας και έως τώρα ουσιαστικά άλυτο, αφού δεν έχουμε μια τελειωτική απάντηση, αλλά απλώς αληθοφανείς προτάσεις. Ο Λίνος Πολίτης υποστηρίζει πως ο Κρητικός πράγματι μπορεί να ήταν μέρος ενός ευρύτερου συνόλου, ωστόσο το έργο αυτό δεν είναι απόσπασμα και κυρίως δεν είναι αποσπασματικό, αφού έχει αρχή, μέση και τέλος κάτι που είναι ορατό ακόμα και στο ανίδεο μάτι ενός απλού αναγνώστη. Πρόκειται, κατά τον Μαρωνίτη, για έναν λυρικό λόγο με εσωτερική συνοχή που καθόλου δεν την επηρεάζει η απουσία ευρύτερου επικολυρικού πλαισίου. 1 Ο Πολυλάς δεν εξέτασε εις βάθος το μεγάλο αυτό ζήτημα. Αποδίδει τη μη ολοκλήρωση των έργων στην ασθένεια του ποιητή, που «ήδη άρχιζε να του ετοιμάσει το πρόκαιρο τέλος». Αλλά βέβαια η σύντομη και ασθενής αυτή αιτιολόγηση ενός τόσο μεγάλου θέματος δεν ικανοποιεί ούτε τον ερευνητή των πραγμάτων ούτε τον επαρκή αναγνώστη του σολωμικού έργου. Ίσως μόνον εξηγείται από την άποψη του Αποσπασματικότητα του Κρητικού 1 Γ. Αλισανδράτος, «Τα Σολωμικά αποσπάσματα: οι απόψεις των κριτικών και λογίων», Νέα Εστία, τ. 144, Δεκέμβριος 1998.

2 2 Πολυλά για «χαμένα» ή για «κρυμμένα» χειρόγραφα του ποιητή που ίσως κάποτε βρεθούν. Αλλά «χαμένα» χειρόγραφα του Σολωμού δεν ευρέθηκαν! Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος αποδίδει το γεγονός των μη τελειωμένων έργων στην κατά τη γνώμη του ολέθρια επίδραση που άσκησε «ο φιλόσοφος της Ποιήσεως σκοπός», η «μεταφυσικομανία» και ο γερμανικός «μυστικισμός» στη δημιουργική φαντασία του ποιητή. Ο Α. Βαλαωρίτης δεν μπορούσε να καταλάβει τον συμπυκνωμένο ιδεαλισμό της ποίησης του Σολωμού. Οι μεταγενέστεροι μελετητές του Σολωμού αντιμετώπισαν το θέμα κατά ποικίλους τρόπους. Ο Παλαμάς το αποδίδει σε συνθετική αδυναμία του ποιητή. <Κώστας Βάρναλης> η άποψή του για τα «κομμάτια» όπως τα ονομάζειτων στοχασμών και των έργων της κερκυραϊκής περιόδου είναι «πως η δύναμή του, ηθική, πνευματική, δημιουργική, ήτανε κατώτερη από τη φιλοδοξία του». πιστεύει όμως ότι «το έργο αυτό το κομματισμένο έχει μεγαλύτερη γοητεία, παρ όσην θα χε τελειωμένο, γιατί το επίλοιπο το συμπληρώνει η φαντασία μας και η συναισθηματικότητά μας». Ο Λίνος Πολίτης υποστήριξε ότι τα αποσπάσματα των Ελεύθερων Πολιορκημένων και γενικά των σημαντικών συνθέσεων της ωριμότητας έχουν αισθητική αυτοτέλεια καθαρού λυρισμού, γι αυτό και προτιμά να τα ονομάζει «λυρικά επεισόδια» ή «λυρικές ενότητες». Ο Ν.Β. Τωμαδάκης εξετάζει με αρκετή αντικειμενικότητα το θέμα των αποσπασμάτων και μάλιστα δικαιώνει, θα έλεγα, το Σπυρίδωνα Ζαμπέλιο. Πολύ κοντά στην άποψη του Παλαμά για αδυναμία του Σολωμού να ολοκληρώσει τις μεγάλες συνθέσεις είναι η άποψη που διατύπωσε ο Εμμανουήλ Κριαράς ότι η αποσπασματικότητα είναι ως ένα βαθμό ηθελημένη ή τουλάχιστον ανεκτή από τον ποιητή. Ο λόγιος δημοσιογράφος Γιώργος Φτέρης πιστεύει ότι ο Σολωμός δεν κατόρθωσε να φτάσει στη μεγάλη σύνθεση γιατί είχε το πάθος της τελειότητας. Ο Στέφανος Ροζάνης συνδέει το απόσπασμα του Λάμπρου και γενικά του ώριμου Σολωμού με τον ευρωπαϊκό ρομαντισμό του 19 ου αιώνα. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η άποψη που υποστήριξε ο ποιητής και φιλόλογος Κώστας Στεργιόπουλος ότι δηλαδή η συνεχής προσπάθεια του Σολωμού για όσο το δυνατόν τελειότερη έκφραση τον οδήγησε σε άκρα λιτότητα και συμπύκνωση, και έτσι, χωρίς να το διανοηθεί ή να το επιδιώξει, έγινε πρόδρομος αυτού που αργότερα ονόμασαν «καθαρή ποίηση». Τα τελευταία χρόνια ο Γιώργος Βελουδής προεκτείνοντας τις απόψεις Βάρναλη, Πολίτη και Ροζάνη, υποστήριξε ότι τα λεγόμενα αποσπάσματα του Σολωμού δεν είναι αποσπάσματα τελειωμένων έργων, αλλά κείμενα που ηθελημένα τα έγραψε ο ποιητής σε μορφή αποσπάσματος υπό την επίδραση του γερμανικού ρομαντισμού τον 19 ο αιώνα. Ο Γ. Αλισανδράτος πιστεύει πως η άποψη του Παλαμά για αδυναμία του Σολωμού να ολοκληρώνει τα μεγάλα συνθετικά έργα του είναι η ορθή ερμηνεία. Την άποψη αυτή περί αδυναμίας του Σολωμού να ολοκληρώνει τα έργα του αποκλείει ο Ερατοσθένης Καψωμένος ως εξωπραγματική. Επίσης θεωρεί δύσκολο να αποφανθεί σε ποιο βαθμό η αποσπασματικότητα ως αισθητική αρχή του ευρωπαϊκού ρομαντισμού επηρέασε τις δημιουργικές προθέσεις του Σολωμού και τη μορφή των ώριμων έργων του. Ερμηνεύει τα λεγόμενα αποσπάσματα του Σολωμού ως κυλιόμενη έκφραση της ποίησής του, ή με άλλα λόγια όχι ως τελειωμένο προϊόν του λόγου, αλλά ως συνεχή ροή του κειμένου, ως εκφραστική πολυσημία, ως πολυφωνικό ή πληθυντικό λόγο.

3 3 Ο Στυλιανός Αλεξίου αμφισβητεί τη συγκόλληση των αποσπασμάτων όπως έγινε από τον Πολυλά, δικαιολογεί πάντως την ενέργεια αυτή. Έτσι δικαιολογεί και τις κρίσεις του Ζαμπέλιου και μεταθέτει την ευθύνη της ασυναρτησίας στον Πολυλά [αναγνωρίζει δηλαδή το πρόβλημα της αποσπασματικότητας, αλλά όχι στο σύνολο του ύστερου σολωμικού έργου]. Τόσο η γλώσσα, όσο και τα θέματα, η μετρική (η χρήση του 15σύλλαβου σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα) μαρτυρούν βαθιά γνώση της κρητικής λογοτεχνίας, και ειδικότερα του Ερωτόκριτου. Επίσης είναι ευδιάκριτη στο κείμενο η επίδραση που έχει δεχθεί ο Σολωμός από το δημοτικό τραγούδι, την λαϊκή παράδοση του τόπου του. Η επανάληψη των στίχων, τα θέματα, τα μοτίβα, η εσωτερική οργάνωση των στίχων με την αρχή της ισομετρίας, η συνεχής επεξεργασία του υλικού του, αποτελούν μαρτυρία της επίδρασης αυτής που έχει ασκηθεί πάνω στον μεγάλο αυτό ποιητή, ο οποίος όντας φύση ανήσυχη δεν ήταν δυνατόν να μην επηρεαστεί από το αγνό αίσθημα του ελληνικού λαού και την πλούσια παράδοσή του. Ο Σολωμός έχει αναπτυχθεί σε μια εποχή όπου παρατηρείται μια έντονη αφύπνιση εθνικών συναισθημάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη και όχι μόνο στην Ελλάδα. Στο χώρο των γραμμάτων κυριαρχεί ο κλασικισμός που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην Ιταλία και επηρέασε σημαντικά τον μεγάλο αυτόν ποιητή και ο ρομαντισμός που άσκησε με τη σειρά του σημαντική επίδραση στον Σολωμό και στην διαμόρφωση της ποιητικής του φυσιογνωμίας. Πριν από το Σολωμό κυριαρχούν οι ποιητικές μορφές του Βηλαρά ο οποίος συνδέεται έντονα με τον Γαλλικό Διαφωτισμό και την λαϊκή παράδοση και ο Χριστόπουλος, εκπρόσωποι και οι δύο της Φαναριώτικης Παράδοσης. Ο Σολωμός ερχόμενος στην Ελλάδα από την Ιταλία θα βρεθεί ανάμεσα σε δύο διαφορετικές παραδόσεις: τη λόγια του παρελθόντος και την λαϊκή, την οποία θα εξυψώσει και θα την οδηγήσει στην τελείωση και ολοκλήρωση. Ο κλασικισμός στρέφει την προσοχή του στην αρχαιότητα και στα κλασικά χρόνια. Αντλεί τα θέματά του από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή λογοτεχνία. Δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στον έλεγχο της φαντασίας, της ευαισθησίας, στην υποταγή σε συγκεκριμένους κανόνες και αρχές. Ο όρος προέρχεται από το λατινικό classis. Επίσης κλασικός σημαίνει φορμαλιστικός, στοιχείο που διακρίνει το ρεύμα αυτό που χαρακτηρίζεται από έλλειψη αυθορμητισμού και ψυχρότητα. Το ρεύμα αυτό παίρνει την τελική μορφή του στην Γαλλία, όπου οι ποιητές εντυπωσιάστηκαν κυρίως από την αίσθηση της αρμονίας και της ισορροπίας, του τέλειου, του εξιδανικευμένου που διακρίνει τα δημιουργήματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος. Για τους κλασικιστές η φύση είναι ένα αλάνθαστο πρότυπο, την οποία θα πρέπει να μεταφέρουν όσο το δυνατόν πιο τέλεια, αρμονική και άφθαρτη. Για τους κλασικιστές η κομψότητα, ο ρυθμός, η διαφάνεια, η καταλληλότητα είναι υψηλές αρετές της ποιητικής τέχνης. Απ την άλλη πλευρά ο ρομαντισμός αξιοποιεί στο έπακρο τη φαντασία. Η ποίηση θα πρέπει να ερμηνεύεται ως έκφραση της φαντασίας. Οι ρομαντικοί ποιητές έδωσαν έμφαση στον λαϊκό πολιτισμό, εξερεύνησαν το υπερφυσικό, συσχέτισαν το πραγματικό με το ιδανικό, έκαναν συμβολική χρήση της εικόνας, εξωτερίκευσαν τον εσωτερικό τους κόσμο, επιδίωξαν την έκφραση του «φυσικού». Σημαντική είναι η επιρροή της θεωρίας του Σίλλερ, γερμανού φιλόσοφου, σχετικά με το Υψηλό, στην ποίηση του Σολωμού. Κατά το Σιλλερικό Υψηλό οι ήρωες με τη θυσία τους υπερβαίνουν την ύλη, αποπνευματωποιούνται, φτάνουν στην ηθική ολοκλήρωση. Η θεωρία αυτή εμπνέεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία και αποτελεί επεξεργασία της ιδέας του τραγικού. Γραμματολογικές επιρροες

4 4 Θα ήταν παράλειψη να μην αναφέρουμε την επίδραση που έχει ασκήσει η Ιταλική λογοτεχνία στην ποίηση του Σολωμού. Η επίδραση αυτή φαίνεται εντονότερα στα πρώιμα ποιήματά του που ήταν γραμμένα, τόσο στην ιταλική γλώσσα, όσο και στην ελληνική. Ο ποιητής αντλεί τα θεματικά και δομικά του μοτίβα από την ιταλική ποίηση. Ο «Κρητικός» προέρχεται από το Αυτόγραφο Τετράδιο Ζακύνθου αρ. 11: συντομογραφία Ζ11. Παρατηρήσεις αριθμητικών πράξεων του Σολωμού πάνω στο χειρόγραφο μας οδηγούν στη σκέψη ότι ο ποιητής σχεδιάζει στο Ζ11 ένα μεγάλο συνθετικό έργο, που θα έχει 1000 στίχους και θα αποτελείται από οκτώ ποιήματα, τέσσερα λυρικά και τέσσερα σατιρικά. Τα ποιήματα αυτά είναι τα εξής: Α Λυρικά: Ο Κρητικός Η Φαρμακωμένη στον Άδη Ο Φυλακισμένος Όραμα του Λάμπρου Β Σατιρικά: Η Τρίχα Δεύτερο Όνειρο Ο Φουρκισμένος Η Μετατόπιση του Αγάλματος του Μέτλαντ Ένα ακόμα στοιχείο που συνηγορεί για τη σύνδεση των κειμένων του Ζ11 αποτελεί η κοινή συνεχόμενη αρίθμηση των ενοτήτων. Για τα τμήματα των ποιημάτων που είναι ή θεωρούνται ανολοκλήρωτα είχε επικρατήσει ο όρος «απόσπασμα». Ωστόσο ο Κρητικός δεν είναι απόσπασμα με τη σημασία που δίνεται συνήθως στον όρο. Είναι αναμφισβήτητα αποσπασματικό έργο όχι γιατί του λείπει κάποιο επεισόδιο αλλά γιατί είναι προορισμένο να αποτελέσει επεισόδιο μιας ευρύτερης σύνθεσης. Κοινό χαρακτηριστικό των λυρικών μερών / ποιημάτων μπορεί να θεωρηθεί ο αφηγηματικός χαρακτήρας τους. Τα βασικά συνεκτικά στοιχεία στο περιεχόμενο των τεσσάρων ποιημάτων είναι τα ακόλουθα: 1. το ευρύτερο θεματικό πλαίσιο, στο οποίο ανήκει κάποια ερωτική ιστορία. 2. υπάρχει μια αφορμή δοκιμασίας του ερωτικού ζεύγους. 3. η συμμετοχή του ενός μέλους του ερωτικού ζεύγους στη δοκιμασία παραμένει λανθάνουσα, ενώ το άλλο αναλαμβάνει εξολοκλήρου τη δράση. 4. κυριαρχεί η αντίθεση Έρωτας Χάρος τόσο στο φυσικό όσο και το μεταφυσικό επίπεδο. 5. τα επεισόδια διαδραματίζονται στο φυσικό χώρο. Ενότητες: Ο Κρητικός αποτελείται από 5 ενότητες, αριθμημένες από τον ποιητή από 18 έως 22. Κεντρικό επεισόδιο είναι η μοναδική εμπειρία του ήρωα, που είναι ναυαγός μέσα στη θάλασσα και προσπαθεί να σώσει την αγαπημένη του. Το επεισόδιο αυτό αποτελείται από τις ακόλουθες αφηγηματικές ενότητες: : η πάλη του Κρητικού με τα κύματα μέσα στη νυχτερινή καταιγίδα.

5 : η αναπάντεχη μεταβολή της φουρτούνας σε γαλήνη και το θαυμαστό όραμα της φεγγαροντυμένης : η διάχυση του γλυκυτάτου ηχού, που τείνει να αφομοιώσει τον ήρωα : η άφιξη στην ακρογιαλιά και η τραγική διαπίστωση του θανάτου της αγαπημένης. Ο Κρητικός δεν είναι απόσπασμα αλλά ποίημα ολοκληρωμένο, με αρχή, μέση και τέλος. Οι στίχοι του πρώτου αποσπάσματος είναι τυπικοί στίχοι αρχής, ο τελευταίος στίχος επίσης δίνει το τέλος. Όλο το ποίημα κατέχεται από ένα κεντρικό θέμα, που παρουσιάζει απόλυτη συνοχή. Ό,τι είχε να πει ο ποιητής το λέει και το ολοκληρώνει στο ποίημα έτσι όπως το έχουμε. Μπορεί η αρχική πρόθεση του να ήταν να διηγηθεί όλες τις περιπέτειες του ήρωα έως το κεντρικό επεισόδιο του ναυαγίου. Τη διήγηση όμως αυτή δεν την επιχείρησε ποτέ. Και ο αριθμός 18, ίσως είναι απλώς μια ένδειξη, μια δήλωση πως πριν από την ενότητα αυτή θα πρόσθετε άλλες. Τέλος η δομή του ποιήματος είναι κυκλική, καθώς αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη: ακρογιάλι γιαλός, άλλο ένα στοιχείο που αποδεικνύει πως το ποίημα δεν είναι απόσπασμα. Χαρακτηρισμός του ποιήματος: Πρόκειται για ποίημα αφηγηματικό. Μεταφέρει δηλαδή στο παρόν του αφηγητή παρελθοντολογικά στοιχεία. «Ο Κρητικός είναι το μόνο ποίημα του Σολωμού όπου από την αρχή ως το τέλος μιλάει ένας επινοημένος αφηγητής, που αντίθετα με τους περισσότερους ήρωές του, μένει ζωντανός ως το τέλος για να πει την ιστορία του. Όπως και στα πιο πολλά ώριμα ποιήματα του Σολωμού, η δράση του Κρητικού μόνο χαλαρά βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα».(π. Μάκριτζ, Διονύσιος Σολωμός, εκδ. Καστανιώτη, 1995). Επίσης πρόκειται για ποίημα λυρικό. Οι λυρικοί ποιητές, ιδιαίτερα οι Γερμανοί Ρομαντικοί, τους οποίους είχε υπόψη ο Σολωμός, εκφράζουν το υπέρτατο άπλωμα της ψυχής και τη σύζευξή της με το άπειρο του σύμπαντος. Ο λυρικός ποιητής υμνεί τον κόσμο επιστρέφοντας στο παρελθόν και συνδέοντας το συναίσθημα με τη φύση. Στη λυρική σύνθεση ο λόγος και το μέτρο είναι αδιαχώριστα. Το μέτρο μάλιστα αναδεικνύει τη γλώσσα και ο λυρισμός το αποτέλεσμα της σύζευξης λόγου και μέτρου, είναι ένα παιχνίδι της αθωότητας και της μνήμης, σύμφωνα με το χαρακτηρισμό του Ιταλού ποιητή Ουγγαρέτι ( ). Αφήγηση & χρόνος του ποιήματος: Την αφήγηση δεν την διεκπεραιώνει ο ίδιος ο ποιητής ή ένας τρίτος παρατηρητής. Την αναλαμβάνει σε α πρόσωπο ο ίδιος ο ήρωας της ιστορίας. Η αφήγηση δεν ακολουθεί ευθύγραμμη πορεία, δηλαδή να αρχίζει από ένα αφετηριακό σημείο (το ναυάγιο) και να καταλήγει στο θάνατο της κόρης. Κάθε τόσο η αφήγηση ανακόπτεται και στα κενά της αναπτύσσονται αναδρομές και προβολές ή αλλιώς αναλήψεις και προλήψεις. Οι αναδρομές ή αναλήψεις μας βυθίζουν πίσω από τον επεισοδιακό χρόνο της σύνθεσης, δηλαδή πριν από το γεγονός του ναυαγίου, τη νηνεμία, την ανάδυση της Φεγγαροντυμένης, τη διάχυση του μαγικού ήχου, την άφιξη στην ακρογιαλιά και το θάνατο της κόρης. Οι προβολές ή προλήψεις μας βγάζουν μπροστά και πάνω από το κλειστό κύκλωμα των βασικών επεισοδίων, ενώνοντας το αφηγούμενο παρελθόν με το αφηγηματικό παρόν. Και όχι μόνο αυτό. Η ενότητα 19 με το θέμα της Έσχατης Κρίσης μας μεταφέρει από το φυσικό χρόνο και

6 6 χώρο της αφήγησης στην μεταφυσική εποχή του ποιήματος. Η δράση του ποιήματος ορίζεται εξαρχής με κέντρο το μάτι του αφηγητή. Το έργο γεννιέται καθώς το φως σχίζει το σκοτάδι και η φωνή την αφωνία. Θα λέγαμε λοιπόν συγκεντρωτικά πως ο μύθος αναπτύσσεται παράλληλα σε τέσσερα χρονικά επίπεδα: 1. Το πρώτο καλύπτει το χρόνο του ναυαγίου. 2. Το δεύτερο την προϊστορία του ήρωα στην Κρήτη (ΑΝΑΛΗΨΗ): αμέριμνα παιδικά και εφηβικά χρόνια ( ), συνειδητοποίηση της αρνητικής κατάστασης του σκλάβου μέσα από τη θέαση της φύσης (πόθος λευτεριάς: ), αγώνες ενάντια της Τούρκους (19.2-3, 22.6, ), τελική ήττα, καταστροφή και εκπατρισμός ( ). 3. Το τρίτο χρονικό επίπεδο είναι η ζωή του πρόσφυγα, μετά το ναυάγιο και το χαμό της κόρης (ΠΡΟΛΗΨΗ): θλιβερή ζωή (ζητιανιά, νυχτερινοί εφιάλτες, ), χαρισματική ζωή (κατάσταση αλληλεγγύης, , «σφραγίδα δωρεάς», , 22.14) 4. Το τέταρτο χρονικό επίπεδο είναι ο οραματισμός της έσχατης Κρίσης, όπου ο ήρωας ελπίζει πως θα ξανασμίξει με την αγαπημένη του ( ). Οι τέσσερις αυτές εποχές στρέφονται όλες γύρω από τον άξονα της δοκιμασίας: πολεμικοί αγώνες, ξεκλήρισμα φαμίλιας, απώλεια συντρόφων, λαβωματιές, εκπατρισμός, ναυάγιο, χαμός της κόρης, έσχατη κρίση και συντέλεια αυτού του κόσμου θάνατος πριν από την ανάσταση. Όλα αυτά είναι καθαρά σημάδια δοκιμής. Χρονική τάξη: in media res. Ερμηνευτική προσέγγιση σύμφωνα με τις ενότητες που έχει χωρίσει ο ποιητής: (18 22) 2 Ενότητα 18: Η δράση του ποιήματος ορίζεται εξαρχής με κέντρο το μάτι του αφηγητή. Το έργο γεννιέται καθώς το φως σκίζει το σκοτάδι και η φωνή τη σιωπή. Το ρήμα εκοίταα, καθώς και το επίρρημα μακριά φανερώνει το απόμακρο και ανέφικτο ακρογιάλι που θα σήμαινε τη σωτηρία του ήρωα και της αγαπημένης του. Την ίδια λέξη, γιαλός, θα τη βρούμε και στο τέλος του ποιήματος στοιχείο που αποδεικνύει την κυκλική διάρθρωση του έργου και ισχυρή απόδειξη για κάποιους μελετητές του Σολωμού για την ολοκληρωμένη δομή και την απουσία αποσπασματικότητας στο ποίημα αυτό. Ο ήρωας βρίσκεται σε μια κατάσταση στέρησης. Παλεύει με τα φουρτουνιασμένα κύματα προσπαθώντας να σώσει την πολυαγαπημένη του, την αρραβωνιαστικιά του όπως θα την αποκαλέσει ο ίδιος στο τέλος του ποιήματος. Ακολουθεί μια ευφημιστική επίκληση της αστραπής: Ο ήρωας παρακαλεί την αστραπή να φέξει πάλι και να φωτίσει τη μαύρη νύχτα, (φως νς σκοτάδι). Η επίκλησή του πραγματοποιείται με τρόπο μαγικό, θα λέγαμε, αφού άμεσα τρία αστροπελέκια πέφτουνε το ένα πίσω από το άλλο κοντά στην κορασιά. Έτσι κιόλας στους πρώτους στίχους του ποιήματος το επίθετο καλός κάνει την παρουσία του: το αστροπελέκι ένα φυσικό φαινόμενο που φέρνει καταστροφή, από τη φύση του δεν μπορεί να είναι καλό. Αλλά ο ναυαγισμένος Κρητικό κάνει μια επίκληση, μια ευχή προς αυτό να 2 Δ.Ν. Μαρωνίτη, Οι εποχές του Κρητικού, Αθήνα 1975.

7 7 ξαναφέξει πάλι, να τον βοηθήσει να διακρίνει με τη λάμψη του κάτι μέσα στη σκοτεινιά που τον κυκλώνει. Το αστροπελέκι του φάνηκε καλό. Μια σχέση φιλική δημιουργήθηκε ανάμεσα στο ουράνιο φαινόμενο και το αδύναμο ανθρώπινο πλάσμα που παλεύει με τα κύματα. Εμφανίζεται έτσι και το δεύτερο σημαντικό πρόσωπο του ποιήματος, η κοπέλα, η αγαπημένη, το αντικείμενο του πάθους και η αιτία για τον δύσκολο αγώνα που αναλαμβάνει ο ήρωας, ο οποίος θα δούμε στη συνέχεια πως έχει δοκιμαστεί αλλεπάλληλες φορές στη ζωή του και πως ο αγώνας του αυτός είναι ένας από τους πολλούς που έχει αναλάβει. Ο ποιητής με τη μεταφορά της ηχητικής εικόνας στα πέλαγα, στον ουρανό, στις ακρογιαλιές και τα βουνά, όπου αντηχούν από τα αστροπελέκια, μεταφέρει τα γεγονότα από το ανθρώπινο επίπεδο, στον κοσμικό χώρο. Η εμβρόντητη φύση προοιμιάζει τη συντέλεια του κόσμου και σε δεύτερο επίπεδο τη γέννηση και το τέλος του ποιήματος, αποτελώντας γέφυρα για το μεταφυσικό τοπίο της επόμενης παρένθετης ενότητας. Η φύση συμμετέχει στον αγώνα του ήρωα με όλα τα βασικά στοιχεία της: θάλασσα, γη, ουρανός (maxima membra mundi). Ενότητα 19: Η ενότητα 19 θα λέγαμε πως είναι παρενθετική μέσα στο σύνολο του ποιήματος. Πρόκειται για τον οραματισμό της Έσχατης Κρίσης, της Δευτέρας Παρουσίας, όπου ο ήρωας θα μπορέσει και πάλι να έρθει σε επαφή με την αγαπημένη του την οποία θα τη βρει ο θάνατος. Ο ήρωας ξεκινά αποστρεφόμενος σ ένα υποθετικό ακροατήριο, του οποίου ζητά με εκκλήσεις εμπίστευσης και όρκους, την εμπιστοσύνη του για το αληθές των λόγων του. Το μοτίβο των τριπλών όρκων μας θυμίζει έντονα δημοτικό τραγούδι. Η αναφορά στους συντρόφους που σκοτώθηκαν στην Κρήτη στους αγώνες κατά των Τούρκων, καθώς και οι λαβωματιές που έχει αποκτήσει ο ήρωας στους αγώνες αυτούς, αποτελούν στοιχεία ανάληψης, καθώς μας μεταφέρουν από το παρόν της αφήγησης και το συγκεκριμένο γεγονός στο παρελθόν και σ όλα όσα διαδραματίστηκαν πριν στο χρόνο. Το μοτίβο της φωτιάς καταστροφικό μαζί και καθαρτήριο (αστροπελέκι, λαβωματιές/ τουφέκια, πόλεμος) καθώς και η επίκληση πρώτα στο αστροπελέκι (18) και ύστερα στη Σάλπιγγα (19) αποτελούν τους συνεκτικούς δεσμούς των δύο αυτών φαινομενικά ανόμοιων και ασύνδετων ενοτήτων του ποιήματος. Ο ήρωας ζητά από τη Σάλπιγγα να λαλήσει. Πρόκειται για τη Σάλπιγγα που θα σημάνει τη Δευτέρα Παρουσία, κοινός τόπος στα κείμενα της Ορθόδοξης Χριστιανικής Θρησκείας αλλά και στην ποίηση του Σολωμού, αφού την αναφέρει και στον Λάμπρο και στη Γυναίκα της Ζάκυνθος. Η ερώτηση του Κρητικού (στ.7) προς τους αχνούς αναστημένους, δηλαδή τις εγερθείσες σκιές των θανόντων, προσπαθεί να ενώσει την όχθη του θανάτου με την όχθη της ανάστασης. Ο ήρωας ζητά να μάθει εάν έχουν δει την ομορφιά, δηλαδή την αγαπημένη του, που αγιάζει την Κοιλάδα, αναφορά στην Κοιλάδα του Ιωσαφάτ, που ταυτίζεται στις δοξασίες των Ιουδαίων, χριστιανών και μωαμεθανών με το θέατρο της Παγκόσμιας Τελικής Κρίσης. Το παραδείσιο αυτό τοπίο δε θυμίζει μόνο Παλαιά Διαθήκη, αλλά έντονα και δημοτικό τραγούδι (μην είδετε την ομορφιά που την κοιλάδα αγιάζει;). Η γη έχει εξαφανιστεί (καπνός δε μένει από τη γη), ο ουρανός έχει ανανεωθεί και ό,τι συνδέει τον κόσμο του φθαρτού με το άφθαρτο είναι η εξαγνισμένη αγάπη του ήρωα για την κορασιά. Η αλλαγή του κόσμου (της γης και του ουρανού) αποτελεί κοινό τόπο για την Βαβυλώνα στην Αποκάλυψη ΙΘ 3 (σχόλιο 7, σχολικό βιβλίο).

8 8 Την ερώτηση του ήρωα ακολουθεί η απάντηση των αχνών αναστημένων (σχήμα υποφοράς, ανθυποφοράς). Στην αγγελική αυτή απόκριση το παραδείσιο τοπίο γίνεται ακόμα πιο έντονο. Η κοπέλα έχει ανέβει ψηλά. Η ομορφιά της τονίζεται από την αγνότητά της (της τρέμαν τα λουλούδια), επαναλαμβανόμενο μοτίβο στην ποίηση του Σολωμού. Τις οπτικές εικόνες έρχονται να συμπληρώσουν οι ηχητικές των τραγουδιών και των ύμνων της Ανάστασης που με χαρά τραγουδά η κοπέλα, καθώς βρίσκεται στην είσοδο του Παραδείσου, εικόνα γνωστή τόσο στην Κρητική Λογοτεχνία (Ερωφίλη), όσο και στο δημοτικό τραγούδι, κυρίως όμως στην δυτικότροπη εικονοποιία. Η ανάσταση ανυπομονεί να μπει στο κορμί της κορασιάς, στοιχείο της θρησκευτικής ορθόδοξης παράδοσης, που πιστεύει στην εν σαρκί ανάσταση των νεκρών. Ολόκληρος ο ουρανός αναμένει τη φωνή του Θεού, που θα σημάνει την ανάσταση. Ο κόσμος όλος αναμένει τη γέννα του πυρός, το πυρ το αιώνιον. Έως εδώ όλα μας κάνουν να πιστεύουμε πως η ένωση των δύο αγαπημένων επιτέλους θα πραγματοποιηθεί. Αντίθετα όμως παρατηρούμε πως η μεταθανάτια ένωση των δύο πρωταγωνιστών δε θα πραγματοποιηθεί ποτέ. Τόσο η κοπέλα όσο και ο Κρητικός θα μείνουν με μια πικρή γεύση, έναν ανεκπλήρωτο πόθο και καημό. Στο σημείο αυτό είναι καλό να αναφέρουμε τις αξιοσημείωτες αντιθέσεις που υπάρχουν στην ενότητα αυτή ανάμεσα στον κάτω και τον πάνω κόσμο. Ενώ η κοπέλα έχει ξεκινήσει την κάθοδό της στον Άδη, στον κάτω κόσμο, έστω και αν ο θάνατος εδώ είναι εμπλουτισμένος με στοιχεία της Ορθόδοξης θεολογίας και με το ελπιδοφόρο μήνυμα της ανάστασης, μια σειρά λέξεων: ψηλά, πρωί, λουλούδια, θύρα, κορμί, σαλεύει, κοιτάζει εδώ κι εκεί, ανακαλούν επίμονα μνήμες από το τον πάνω κόσμο, τη χαρά της ζωής, την ομορφιά της νιότης και του έρωτα. Πρόκειται για μια αντίθεση κοινή στην παράδοση του ελληνικού λαού, τόσο τη λαϊκή όσο και την έντεχνη. Ενότητα 20: Οι δύο πρώτοι στίχοι μας παραπέμπουν αλλά και μεταφέρουν στην ατμόσφαιρα της ενότητας 18, όπου κυριαρχεί τρικυμία, θαλασσοταραχή, βροντές και αστραπές. Η βροντή λοιπόν ακόμη βαστάει και η θάλασσα σκιρτά σαν το χοχλό που βράζει, μια παρομοίωση γνωστή μας από τους Ελεύθερους Πολιορκημένους (Σχεδίασμα Α1, Β4), αλλά και από τον Ερωτόκριτο. Ωστόσο από το στίχο 3 και εξής έχουμε ξαφνική μεταστροφή της θαλασσοταραχής, της τρικυμίας, του θορύβου, της μανίας της φύσης σε απόλυτη γαλήνη, ησυχία, διαύγεια και καθαρότητα! Ο Σολωμός στην ενότητα αυτή αναπτύσσει το αρχαίο και γνωστό σ αυτόν μοτίβο της σιγής του κόσμου πριν από τη θεία επιφάνεια, που στη συνέχεια επιδρά με τρόπο θαυματουργικό σε ολόκληρη τη φύση μεταμορφώνοντας και αγιάζοντας τα πάντα. Η απότομη εξωτερική αλλαγή από την άκρα ταραχή της βροντής και της θάλασσας σε βαθύτατη γαλήνη προετοιμάζει και την εσωτερική μεταβολή που θα ακολουθήσει. Η θάλασσα γεμίζει από τις μυρωδιές του περιβολιού (οσφρητική εικόνα) και δέχτηκε όλα τα άστρα του ουρανού ή σε παραλλαγή του στίχου τα άνθη του περιβολιού ήταν τα άστρα. Έχουμε σύζευξη και συμφιλίωση των βασικών στοιχείων του κόσμου και της φύσης σε μια εικόνα εξιδανικευμένης ομορφιάς. Ο αχανής χώρος της ενότητας 18, εδώ περιορίζεται στο περιβόλι. Ακολουθεί μια έντονη οπτική εικόνα που έχει σχέση με «ξετύλιγμα», στοιχείο χαρακτηριστικό του Σολωμού, ο οποίος πιστεύει πως οι ποιητές είναι αυτοί που αποκαλύπτουν αλήθειες 3. Το ονοματικό σύνολο κρυφό μυστήριο φανερώνει πως 3 Π. Μάκριτζ, Διονύσιος Σολωμός, 1989, εκδ. Καστανιώτη.

9 9 κάτι που ήταν κρυμμένο θα γίνει ορατό, θα ξετυλιχτεί μπροστά στα μάτια του αναγνώστη. Και πράγματι, το κρυφό αυτό μυστήριο που αναγκάζει τη φύση να αφήσει το θυμό, την τρικυμία, να ντυθεί όλες τις ομορφιές της, δεν είναι άλλη από τη μορφή της φεγγαροντυμένης, που θα την ξετυλίξει το λαγαρό φεγγάρι. Η φύση βρίσκεται σε απόλυτη ακινησία περιφερειακά στίχοι 7-8, ενώ στο κέντρο επικρατεί μαγική κίνηση, στίχοι 9-10, τη στιγμή που κάνει την εμφάνισή της η θαυμάσια αυτή γυναικεία και τόσο αμφιλεγόμενη μορφή. Την ίδια ακινησία και μαγική-μεταφυσική ατμόσφαιρα είδαμε και στον Πειρασμό στο Γ Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκημένων, που η παρουσία της φεγγαροντυμένης προοικονομείται με την αφύσικη ακινησία της λίμνης, την εμφάνιση του Αλαφροΐσκιωτου, το φεγγάρι που και εκεί λούζει τα νερά της λίμνης. Η αγαπημένη του Κρητικού είναι ακόμα ζωντανή μέσα στα χέρια του, γεγονός που αποδεικνύεται από τον στίχο 9, όπου η κορασιά τον έσφιξε και εχάρη λίγο πριν τη στιγμή της θαυμαστής εμφάνισης της φεγγαροντυμένης. Η εικόνα του ολοστρόγγυλου και καθαρού φεγγαριού, είναι γνωστή και από την Κρητική Λογοτεχνία, καθώς και από το δημοτικό τραγούδι. Το δροσάτο φως του φεγγαριού τρέμει μπροστά στη θεϊκή παρουσία (σχήμα συναισθησίας, αφού συμφύρονται μαζί διαφορετικές αισθήσεις, αλλά και οξύμωρο αν σκεφτεί κανείς πως το φως είναι πηγή θερμότητας). Η ανάδυση και η παρουσία της φεγγαροντυμένης έρχεται να ενώσει για λίγο, αλλά να χωρίσει οριστικά των ήρωα από την αγαπημένη του. Η πρώτη και η συνοπτική παράσταση της φεγγαροντυμένης ιχνογραφεί το ανάστημά της με δύο λέξεις και σταματά στο κεφάλι: μάτια ολόμαυρα, χρυσά μαλλιά. Τα επίθετα μαύρος και χρυσός συναντώνται συχνά στην ποίηση του Σολωμού για να εκφράσουν τις ιδιαιτερότητες της ελληνικής φύσης, τις ομορφιές και την αξία της, καθώς και για να δημιουργήσει την εντύπωση του θαυμαστού. Θα τα συναντήσουμε στη συνέχεια σε ένα γνωστό στίχο του ποιήματος και συνηθισμένο στο Σολωμό: Καλή ν η μαύρη πέτρα σου και το ξερό χορτάρι. Για τις ερμηνείες που έχουν δοθεί για το πρόσωπο της φεγγαροντυμένης θα μιλήσουμε στη συνέχεια. Ενότητα 21: Στην αρχή της ενότητας αυτής η μαγεία που περιβάλει τη φεγγαροντυμένη συνεπαίρνει πλέον και το τοπίο. Ουρανός και θάλασσα πλημμυρίζουν από το θεϊκό φως της. Η παρουσία της είναι εντελώς ανάλαφρη και συνεχίζει την εικόνα της ακινησίας, αφού δε ρυτιδώνει καν το νερό στο οποίο πατά. Ο αφηγητής συμπληρώνει τα χαρακτηριστικά της φεγγαροντυμένης: εκτός από τα μαύρα μάτια και τα χρυσά μαλλιά, μας μιλά για το κυπαρισσένιο ανάστημα, την αγκαλιά γεμάτη έρωτα και ταπεινότητα, την έξοχη ομορφιά της. Το δίδυμο ομορφιά και καλοσύνη παραπέμπει στο αρχαίο ελληνικό ιδεώδες του καλού και αγαθού διηθημένο μέσα από τη χριστιανική σημασία των όρων. Η αντίθεση φως νς νύχτα φανερώνει τη θαυμαστή παρουσία της φεγγαροντυμένης που μετατρέπει τη νύχτα σε μέρα. Έτσι η φύση / η κτίση γίνεται ένας ναός όπου γεμίζει από το φως της παρουσίας αυτής. Το πολυσύνδετο τονίζει την ανιούσα κλιμάκωση του φωτός, της φωτοχυσίας. Μέσα από την εικόνα αυτή εκφράζεται ένας χριστιανικός ανιμισμός που είναι συνηθισμένος στο Σολωμό. Η ήρωας μαγνητίζεται ολοκληρωτικά από τη μαγική αυτή μορφή. Το φαινόμενο του μαγνητισμού αξιοποιήθηκε μεταφορικά για την έλξη μεταξύ ψυχών, πνευμάτων, σωμάτων, σε πάμπολλα κείμενα ήδη από την αρχαιότητα. Ακολουθεί μια ανάληψη: ο ήρωας φέρνει στο νου του αναμνήσεις της μορφής αυτής από τα πρώτα βιώματα της παιδικής του ηλικίας όπου η μορφή εξιδανικεύεται

10 10 και συνδυάζεται με τον έρωτα, με το όνειρο, μια μνήμη γλυκιά και ξεχασμένη που έρχεται τώρα στην επιφάνεια μετά από τόσα χρόνια. Στους στίχους αυτούς ανιχνεύονται απηχήσεις πλατωνικών και αριστοτελικών απόψεων για την αναγνώριση, στα πράγματα του κόσμου τούτου, ιδεών προτύπων που η ψυχή μας είχε αντικρίσει σ ένα προσωματικό της στάδιο. Ωστόσο η εξιδανίκευση της φεγγαροντυμένης συνδέεται και με ρομαντικές πηγές. Η συναισθηματική φόρτιση του ήρωα φαίνεται από την παρομοίωση που ακολουθεί όπου η πηγή που αναβλύζει από τα βάθη του βουνού που ο ήλιος το φωτίζει, παρομοιάζεται με τα δάκρυα που τρέχουν από τα μάτια του με αποτέλεσμα να χάσει από μπροστά του τη μορφή της φεγγαροντυμένης. Συχνά στην ποίηση του Σολωμού κυριαρχούν τα ουσιαστικά μάτι, χέρι, φωνή. Στον Κρητικό παρουσιάζονται σε ξεχωριστούς συνδυασμούς. Η επίδραση της φεγγαροντυμένης είναι τέτοια ώστε να μπορεί να διαβάσει τις πιο απόκρυφες σκέψεις, αγωνίες και πόθους του Κρητικού βαθιά μέσα στην ψυχή του. Ακολουθεί και άλλη μια ανάληψη: ο ήρωας θυμάται τα βάσανα πριν από το ναυάγιο, στην Κρήτη, όταν έχασε τα αδέρφια του από τους Τούρκους, οι οποίοι βίασαν και σκότωσαν την αδερφή του, σκότωσαν τον πατέρα του και την μητέρα του. Ο εκπατρισμός του Κρητικού ήταν φυσική συνέπεια όλων των συμφορών αυτών, παίρνοντας μαζί του μόνο λίγο χώμα από την πατρίδα του, κάτι που το έχουμε συναντήσει και στους Ελεύθερους Πολιορκημένους. Οι αναμνήσεις αυτές αποτελούν την πρώτη δοκιμασία του ήρωα πίσω στο χρόνο. Η δεύτερη είναι το ναυάγιο και η τρίτη και καθοριστικότερη η σύγκρουση με τη φύση. Ο Κρητικός παρακαλεί τη φεγγαροντυμένη, αποκαλώντας την Θεά, της προσδίδει δηλαδή θεϊκή ιδιότητα, να τον βοηθήσει να σώσει το τρυφερό κλωνάρι, την αρραβωνιαστικιά, που είναι ό,τι του έχει απομείνει στη ζωή. Όλους τους έχασε και γι αυτό η κορασιά θα πρέπει να σωθεί. Ενότητα 22: Στην ενότητα αυτή η Φεγγαροντυμένη χαμογελά, δακρύζει, μοιάζει της κορασιάς και τέλος εξαφανίζεται. Το κατάλοιπό όμως δάκρυ στο χέρι του Κρητικού, μια σφραγίδα δωρεάς, ευνοεί πάλι μιαν απόδραση, προβολή-πρόληψη, προς τα εμπρός. Ο ήρωας από τη στιγμή που θα έρθει σε επαφή με το δάκρυ της φεγγαροντυμένης θα χάσει την αγωνιστική και πολεμική ιδιότητά και ήθος του, θα μεταμορφωθεί. Δεν είναι πια ο πολεμιστής του παρελθόντος αλλά ο φτωχός ζητιάνος του μέλλοντος, μια εικόνα παρμένη από την πραγματικότητα, αφού ο Σολωμός πιθανότητα έγραψε το ποίημα αυτό κάτω από τη συναισθηματική πίεση των προσφύγων της Κρήτης μετά την κατάληψη του νησιού από τους Τούρκους. Ο οραματισμός του θανάτου της αγαπημένης του τον φέρνει πίσω στον αγώνα που έχει τώρα να κάνει, να νικήσει δηλαδή τη θάλασσα και να την οδηγήσει σώα στη στεριά. Η αγωνία του είναι τέτοια ώστε να σκίζει τα κύματα με δύναμη που ούτε στα πρώτα νιάτα του δεν είχε. Κάνει πάλι μιαν ανάληψη, θυμούμενος τους αγώνες του κατά των Τούρκων στο Λαβύρινθο ένα ρωμαϊκό λατομείο στην περιοχή της Γόρτυνας όπου το καλοκαίρι του 1823 αναζήτησαν καταφύγιο πλήθος χριστιανών. Η πολεμική του οργή και ορμή είναι τεραστίου μεγέθους. Ωστόσο για άλλη μια φορά τον δύσκολο αυτό αγώνα με τα κύματα έρχεται να αναστείλει άλλο ένα στοιχείο της φύσης, άλλη μια ξεχωριστή μορφή, ένα σύμβολο μουσικό, ο γλυκύτατος ηχός. Η επίδραση που ασκεί ο ήχος στην ψυχή του ήρωα είναι καταλυτική. Η περιγραφή της ομορφιάς του καθηλώνει τον αναγνώστη και αναδεικνύει μιαν άλλη ιδιότητα του ήρωα, του Κρητικού, του παλιού πολεμιστή, του μελλοντικού ζητιάνου: την ιδιότητα του ποιητή, αφού η αφήγηση σε α πρόσωπο της

11 11 θαυμαστής αυτής εμπειρίας είναι ικανή να καταστήσει τον ήρωα ως ποιητή ανυπέρβλητης αξίας. Ο ήχος αυτός είναι ομορφότερος από φωνή κοπέλας που τραγουδά τον κρυφό έρωτα της την ώρα που ο ήλιος δύει (ερωτισμός μυστήριο). Ο ηχός αυτός είναι ομορφότερος από το τραγούδι κρητικού αηδονιού που τραγουδά πάνω στους ψηλούς βράχους της Κρήτης και ολόκληρη η φύση, η θάλασσα και οι πεδιάδες, αντιβουίζουν από το γαλήνιο και λυρικό τραγούδι του, που είναι ικανό να μαγέψει και την ίδια την αυγή. Ο ηχός είναι ομορφότερος και από το σουραύλι των βοσκών που ο ήρωας άκουγε κάθε φορά που πήγαινε στον Ψηλορείτη (ανάληψη, αναδρομή στο παρελθόν), θαύμαζε τον ήλιο και η ψυχή του παλλόταν από την αγάπη του για την πατρίδα και τον αγώνα της Ελευθερίας. Η υπέρμετρη αγάπη του Κρητικού για την πατρίδα του συνοψίζεται στο στίχο: Καλή ν η μαύρη πέτρα σου και το ξερό χορτάρι. Πρόκειται για ένα στίχο που συναντάμε και σ άλλα έργα του Σολωμού, όπως στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, με διάφορες παραλλαγές. Η μαύρη πέτρα και το ξερό χορτάρι είναι στοιχεία της ελληνικής γης. Το επίθετο μαύρος δηλώνει την ερημιά που επικρατεί στην τυραννισμένη ελληνική γη. Το επίθετο καλή δηλώνει τη συναισθηματική φόρτιση του ήρωα. Ο αναγκαστικός εκπατρισμός έρχεται σε αντίθεση με την αγάπη για την πατρίδα που εκδηλώνεται μέσα στον στίχο αυτό. Ο επώδυνος αποχαιρετισμός υλοποιείται ποιητικά μέσα στον ισορροπημένο και φορτισμένο λιτά και απλά συνάμα συγκροτημένο αυτό στίχο. Ο γλυκύτατος αυτός ηχός λοιπόν δεν έχει όμοιό του. Μάλιστα στο στίχο 49 ο ενικός γίνεται πληθυντικός και ο ηχός μετασχηματίζεται σε ηχούς, ανεκδιήγητους, γλυκύτατους. Ο ηχός αφομοιώνει ολοκληρωτικά τον ήρωα, με αποτέλεσμα να βγάλει έξω από την ψυχή του ολόκληρο τον κόσμο (ουρανός, θάλασσα, γη: maxima membra mundi) και την κοπέλα. Ο ήρωας χωρίζεται από την ίδια του τη σάρκα, μια άποψη που μας παραπέμπει στη δυιστική αντίληψη (σώμα-ψυχή) διάχυτη σε όλη την ελληνική και δυτική παράδοση, από τις φιλοσοφικές θεωρίες ως τις λαϊκές δοξασίες. Η κορύφωση της δοκιμασίας του ήρωα που υλοποιείται μέσα από την επίδραση του γλυκύτατου ηχού φαίνεται μέσα από τον στίχο: Μόλις ειν έτσι δυνατός ο Έρωτας κι ο Χάρος. Η σύζευξη του Έρωτα με το Χάρο, στοιχείο της Ορφικής και της Ελευσίνειας λατρείας (εκεί Διόνυσος Άδης) μας δίνει δύο γνωστές και ομοειδείς εκδηλώσεις του ίδιου καταλυτικού ενστίκτου, που ερεθίζει μέσα στην ψυχή του Κρητικού ο γλυκύτατος ηχός. Το ένστικτο του θανάτου είναι ακριβώς η αντίθετη ροπή προς το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και της επιβολής. Ωθεί το άτομο στην αυτοκαταστροφή. Αντίστοιχα ο Έρωτας αντιπροσωπεύει μερική κατάργηση της ατομικότητας, εφόσον τείνει να μεταθέσει και να συγχωνεύσει το Εγώ με το «ερώμενο» αντικείμενο. Τελικά επέρχεται η λύση του δράματος με την άφιξη του Κρητικού στην ακρογιαλιά και την κυκλική πορεία του ποιήματος, όπου όμως συνειδητοποιεί πως η αγαπημένη του έχει πεθάνει. Στον τελευταίο στίχο είναι έντονη η αντίθεση της χαράς και του θανάτου, μιας χαράς που θα μπορούσε να διαβαστεί διαφορετικά και να εννοηθεί ο Χάρος που προηγουμένως κάνει την εμφάνισή του δίπλα στον Έρωτα. Ο Πρόσφυγας που μιλεί στο ποίημα: Το ποίημα εμψυχώνει την καινούργια μορφή του ανθρώπου, που έφτασε να συλλάβει ο ποιητής, παρασταίνει δηλαδή τον άντρα, καθώς τουλάχιστο μπόρεσε ο ποιητής να εκφράσει το θεμελιακό αυτό φυσικό μαζί και ψυχικό γεγονός της ζωής του ανθρώπου.

12 12 Τα λόγια του Κρητικού έχουν μια παράδοξη ηρεμία. Είναι η ηρεμία του ανθρώπου όταν ζει αυτός με την ουσία και δεν έχει ανάγκη από τα χτυπητά φαινόμενα, είναι η ηρεμία του ανθρώπου που νιώθει πλημμυρισμένη την ψυχή του από αλήθεια και δε χρειάζεται τη γνώμη ή την πίστη του άλλου κόσμου και είναι η ηρεμία του ανθρώπου σαν άστραψε στο νου του το μεγαλείο της ζωής και του κόσμου και γνώρισε την περιορισμένη δύναμή του, είναι τέλος, η ηρεμία της ηρωικής ψυχής, που καταφρονάει το είδωλο των κοινωνικών ανθρώπων. Οι δύο ιδιότητες ζητιάνος ποιητής ταιριάζουν καλά στο πρόσωπο ενός κυνηγημένου Κρητικού πρόσφυγα. Και δεν είναι αθέμιτο να φαντασθούμε ότι ίσως ο Σολωμός συνάντησε τέτοιους πρόσφυγες ζητιάνους να τραγουδούν στα δίστρατα ρίμες για το Σηκωμό του 21 στην πατρίδα τους, εμπειρία που θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει το κέντρισμα για τη σύνθεση του Κρητικού. Σχέση Ήρωα Φύσης στον Κρητικό του Σολωμού: μια σχέση τραγική 4 [ ]Οι δυνάμεις της φύσης που ενεργούν μέσα στα έργα της ώριμης περιόδου της ποίησης του Σολωμού είναι δύο ειδών: στοιχεία που αντιπροσωπεύουν την άλογη βία μέσα στη φύση (η θάλασσα, η τρικυμία στον Κρητικό, το σκυλόψαρο στον Πόρφυρα) και η ίδια η φύση ως αρχέτυπο του κάλλους και του αγαθού. Ανάμεσα στα δύο σαφώς σημαντικότερο είναι το δεύτερο. Υφίσταται και στα τρία έργα, στα δύο σε συνδυασμό με την άλογη βία, στον Πειρασμό χωρίς αυτήν. Είδαμε στον Πειρασμό ότι η φύση ως ενάντια δύναμη αντιπροσωπεύει ένα ακαταγώνιστο κάλεσμα για ζωή και ευδαιμονία, που απορρέει από τις θετικές της ιδιότητες και το οποίο, ενώ αποτελεί καθαυτό έκφραση της αρμονίας ανθρώπου φύσης, λειτουργεί ως παράγοντας ανατροπής προκαλώντας μια οξύτατη σύγκρουση αξιών. Αν με βάση τη διπλή αυτή προοπτική επιχειρήσουμε να προσδιορίσουμε τη λειτουργία των στοιχείων που συνθέτουν το μύθο του Κρητικού, θα διαπιστώσουμε ότι η τρικυμία και το ναυάγιο αποτελούν μονάχα το αφηγηματικό πλαίσιο του έργου. Το κέντρο κατέχει η επικοινωνία του ήρωα με τη φύση, που επιμερίζεται σε δύο εμπειρίες: στην εμφάνιση της φεγγαροντυμένης και στο γλυκύτατον ηχό που τη διαδέχτηκε. Ο γλυκύτατος ηχός που ακολουθεί τη θεία εμφάνιση συνοψίζει σ ένα μουσικό σύμβολο τον παναρμόνιο ρυθμό της φύσης, που η παρουσία της φεγγαροντυμένης μας τον έδωσε σ ένα σύμβολο πλαστικό και μυστηριακό συγχρόνως. Και το ένα και το άλλο ασκούν ομοειδείς επιδράσεις στην ψυχή του ήρωα. Η θεία μορφή μαγνητίζει κυριολεκτικά τον Κρητικό (καταπώς στέκει στο βοριά η πετροκαλαμήθρα), που όσο διάστημα γεμίζει η παρουσία της, εξίσταται από τον εαυτό του, από τον τόπο κι από το χρόνο, ξεχνά την τραγική του κατάσταση, τη θάλασσα, την καλή του, τον αγώνα του να σώσει την κόρη και να σωθεί. Το επεισόδιο κλείνει με την εξομολόγηση του ήρωα και την ριζική αλλαγή του χαρακτήρα του ύστερα απ αυτή τη μοναδική εμπειρία της ζωής του: Εγώ από κείνη τη στιγμή δεν έχω πλια το χέρι, Π αγνάντευεν Αγαρηνό κι εγύρευε μαχαίρι. Χαρά δεν του ναι ο πόλεμος. Τ απλώνω του διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι έρχεται με δακρυσμένο μάτι. Ο ήρωας μεταμορφώνεται. Χάνει εντελώς το αγωνιστικό και επιθετικό ήθος και η ύπαρξή του παίρνει μια στάση ένδειας που ζητά την πλήρωσή της μέσα στην αγάπη του άλλου. 4 Ε. Γ. Καψωμένος, Η σχέση ανθρώπου - φύσης στο Σολωμό, Χανιά 1979.

13 13 Αντίστοιχα παρατηρούμε πως και ο γλυκύτατος ηχός παραλύει τον αγώνα του μέσα στη θάλασσα: Αλλά το πλέξιμ άργουνε, και μου τ αποκοιμούσε Ηχός, γλυκύτατος ηχός, οπού με προβοδούσε. Κάτι περισσότερο: τον κυριεύει τόσο, που τον αποξενώνει από την πραγματικότητα και την αγαπημένη του. Τείνει να τον αφομοιώσει ολοκληρωτικά, ν αποσυνθέσει την ύπαρξή του. Και μονάχα όταν ο ηχός σβήνει, ο ήρωας ξανάρχεται στον εαυτό του, ξαναθυμάται την κόρη και την προσπάθειά του. και δεν πρέπει να μας διαφύγει ότι στο μεταξύ η κόρη έχει πεθάνει. Γιατί αυτή η έκβαση δίνει στις δύο εμπειρίες της φύσης το νόημα των «αντίμαχων δυνάμεων», σε σχέση με το συγκεκριμένο αγώνα του ήρωα. Το ότι αυτή είναι η λειτουργία τους μέσα στο ποίημα το λέει ρητά ο ίδιος ο ποιητής στις ιταλικές σημειώσεις που παρεμβάλλει ανάμεσα στους στίχους του ποιήματος. Ο Λ. Πολίτης είχε απομονώσει και δημοσιεύσει σε μετάφραση τους παρακάτω αποκαλυπτικούς στοχασμούς: «Η δύναμη που μπαίνει σε δοκιμασία από τη συμφορά, κι η άλλη, ντυμένη μ ένα μάγιο που κάνει πικρότερο το χαμό». «Μια ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στην ψυχή του ναυαγού, μεστή από μια μεγάλη στιγμή της Ιδέας (που είναι να φέρει στ ακρογιάλι την αρραβωνιαστικιά του που τη νομίζει ζωντανή) και στα εξωτερικά εμπόδια της φύσης, μεστά από μια άλλη στιγμή της Ιδέας, μαγευτική. Θαρρώ πως εδώ πολύ φυσικά βαθαίνει η αυλακιά ενός μεγάλου ποιήματος». Ο ποιητής μας αποκαλύπτει εδώ ξεκάθαρα τις δύο πλευρές στις οποίες συνοψίζει την επικίνδυνη όψη της σχέσης ανθρώπου-φύσης. Η φύση ως αντίμαχη δύναμη πολεμά τον άνθρωπο με δύο τρόπους, που ο ένας είναι συνάρτηση του άλλου: Παραλύει την αντίσταση ή την προσπάθεια του ενάντια σε φυσικά εμπόδια κυριεύοντας την ύπαρξή του με τη μαγευτική ακτινοβολία των αξιών των οποίων είναι φορέας (του κάλλους και του αγαθού τόσο το κάλλος και το αγαθό όσο και η Ιδέα του Σολωμικού Στοχασμού εμφανίζονται μέσα στο ποίημα ως οντολογικές περιοχές της φύσης). Έτσι ενισχύεται η υπεροχή της εξωτερικής βίας σε βαθμό που να προδικάζει σχεδόν την αρνητική έκβαση του αγώνα. Την ηθική θέληση του ανθρώπου που παλεύει έναν αγώνα χαμένο έρχεται να διαβρώσει το ακαταμάχητο κάλεσμα για ζωή και επίγεια ευδαιμονία που ακτινοβολεί η φύση. Ο πόθος για ζωή προσθέτει μια βαθμίδα παραπάνω στην κλίμακα του τραγικού. Η επίδραση της φύσης στον Κρητικό, με τη φεγγαροντυμένη πρώτα κι ύστερα με το γλυκύτατον ηχό, αφομοιώνει τον ήρωα, εξουδετερώνει το αγωνιστικό του πνεύμα, με αποτέλεσμα ο ήρωας να χάσει τον αγώνα που αγωνιζότανε (να σώσει την αγαπημένη του). Πλαστικό (φεγγαροντυμένη) και μουσικό σύμβολο (ηχός) αντιπροσωπεύουν δύο διαδοχικές συγκρούσεις. Στην πρώτη αντιπαρατίθεται το πνεύμα της φύσης με το πνεύμα του ήρωα. Η αντίθεση είναι σκεπασμένη, μόλις την υποπτευόμαστε στον «πολύν καιρόν οπίσω», που μας δείχνει πως το πνεύμα που ενσαρκώνει η φεγγαροντυμένη δεν είναι το πνεύμα που διέπει τον ήρωα, ως τη στιγμή του οράματος. Στην προσπάθεια του ήρωα να αναγνωρίσει την οπτασία διακρίνομε κάποια παλιά, απομακρυσμένη συνάφεια μεταξύ τους, που ανάγεται στο απώτερο παρελθόν, στα πρώτα βιώματα της τρυφερής ηλικίας: Έλεγα πως την είχα ιδεί πολύν καιρόν οπίσω Καν σε ναό ζωγραφιστή με θαυμασμό περίσσο, Κάνε την είχε ερωτικά ποιήσει ο λογισμός μου, Καν τ όνειρο, όταν μ έθρεφε το γάλα της μητρός μου.

14 14 Παρατηρούμε πως τα βιώματα που συνδέουν τον ήρωα με τη φεγγαροντυμένη τον οδηγούν σε μια σχέση εξάρτησης του Εγώ από έναν ευρύτερο πόλο έλξης, στοιχείο που έρχεται σε αντίθεση με το πρόσφατο πολεμικό παρελθόν του ήρωα. Η αντίθεση αυτή θα βγει στην επιφάνεια, όταν θα γίνει λόγος για τη ριζική μεταστροφή του ήρωα, κάτω από την επίδραση του οράματος της φεγγαροντυμένης. Το πολεμόχαρο πνεύμα που χαρακτηρίζει τον ήρωα πριν απ αυτή τη μεταστροφή: Π αγνάντευεν Αγαρηνό κι εγύρευε μαχαίρι αντιπαρατίθεται στην κρίσιμη ώρα που ο ήρωας αγωνίζεται να σώσει το τελευταίο πράγμα που τον δένει με τη ζωή και με το πρόσφατο παρελθόν του προς το πνεύμα της φύσης, όπως το είδαμε ενσαρκωμένο στη μορφή της φεγγαροντυμένης. Το πνεύμα αυτό εκφράζει την ήρεμη μεσογειακή φύση. [..] Τα κυρίαρχα στοιχεία στον μεσογειακό χώρο είναι το ιλαρό φως, το αρμονικό κάλλος κι η ισορροπία, που όχι μόνο δεν εμπνέουν το αγωνιστικό πνεύμα, μα αντίθετα το αφοπλίζουν. Συνεπώς η επιβολή της φύσης πάνω στον άνθρωπο σημαίνει άρση του ανταγωνισμού και θέση της ισορροπίας. Απ την άλλη πλευρά το πνεύμα αυτό απογυμνώνει ταυτόχρονα τον άνθρωπο απέναντι στις φυσικές ενάντιες δυνάμεις, όπως δείχνει η τελική έκβαση. Η διπλή αυτή επίδραση που αντιπροσωπεύει την τραγική διάσταση του μύθου μας αποκαλύπτει το τραγικό ως μόνιμο στοιχείο της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση. 5 Απ την άλλη πλευρά το μουσικό σύμβολο του γλυκύτατου ηχού, εισάγει ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο μια σχέση όπου το Εγώ του ατόμου απορροφάται ακόμα εντονότερα από τη φύση. Μ άλλα λόγια η φύσει ξυπνά μέσα στον άνθρωπο την «αρχέγονη οδύνη» για την απόσπασή του ως ατόμου, από την ευρύτερη Κοσμική ενότητα και ερεθίζει τον πόθο του να αρνηθεί το Εγώ, να βγει από τα όρια της ατομικότητάς του (έκσταση) και να ταυτιστεί ολοκληρωτικά με την καρδιά του κόσμου 6. Το όραμα του κάλλους και του αγαθού μαγνητίζει τον ήρωα και παραλύει τον αγώνα του. Ακολουθεί ισχυρότερη σύγκρουση ανάμεσα στον ήρωα και τη φύση με τον ηχό που τείνει να διαλύσει την ίδια την ατομική ύπαρξη του Κρητικού. Στο σημείο αυτό κορυφώνεται η δοκιμασία του ήρωα, που αρχίζει με την πάλη του προς τα στοιχεία της φύσης (τρικυμία) και πιο πίσω του με τους αγώνες του στην Κρήτη, ενάντια στους Τούρκους. Η τραγική λύση έρχεται με την άφιξη στο γιαλό: χαρά σωτηρίας θλίψη θανάτου. Αξίζει ιδιαίτερα να προσέξουμε ότι αυτή η κλιμάκωση των δοκιμασιών συμπορεύεται με μια σταδιακή ηθική ολοκλήρωση του ήρωα. Στην αφετηρία το ήθος του ήρωα είναι πολεμικό, δηλαδή ανταγωνιστικό. Με τις διαδοχικές δοκιμασίες, που αντιπροσωπεύουν κι από μια συμφορά, ο ήρωας αποβάλλει σταδιακά το ανταγωνιστικό πνεύμα και φτάνει με την κορύφωση των συμφορών στην κατάκτηση της μείζονος συνείδησης της ζωής, όπως θα έλεγε και ο Σικελιανός. Στο δεύτερο σκέλος, που ορίζει την τωρινή (δηλαδή τη μετά το ναυάγιο / πρόληψη) ιδιότητα του ήρωα (ζητιάνος), εννοείται μια ακόμη ιδιότητα, που απορρέει έμμεσα από την έμμετρη σε α πρόσωπο αφήγηση της περιπέτειας: η ιδιότητα του ποιητή. Στη μορφή του ζητιάνου-ποιητή συνοψίζονται καίρια η σχέση αλληλεξάρτησης με τους ανθρώπους και η δημιουργική ενότητα με τον Κόσμο, που Δοκιμασία- Ολοκλήρωση 5 Η ιδέα αυτή είναι πολύ αγαπητή και στον Σικελιανό, όπου ανάγεται σε ευρύτερο φυσικό νόμο, εκφράζοντας τη τραγική σύσταση του Κόσμου. 6 Η τάση αυτή είναι ιδιαίτερα έντονη στους ανατολικούς λαούς. Χαρακτηριστικές της εκδηλώσεις είναι η περιλάλητη ανατολική μορολατρεία, ο ασκητισμός, η μυστική κατάσταση του Νιρβάνα, εκφράσεις ομοειδείς απάρνησης του Εγώ. Την τάση αυτή θα μπορούσαμε να τη συσχετίσουμε με την παρατήρηση ότι στην ποίηση των λαών της Ανατολής ο άνθρωπος συχνά συνθλίβεται από τη φύση.

15 15 συνιστούν το τελικό στάδιο της μεταμόρφωσης του ήρωα μέσα από την τραγική διαλεκτική: δοκιμασία ολοκλήρωση. Προϋπόθεση λοιπόν της ολοκλήρωσης είναι η δοκιμασία. Το σχήμα αυτό δοκιμασία ολοκλήρωση που σχετίζεται και με την Σιλλερική αντίληψη του Υψηλού, είναι ένα τυπικό σχήμα της Σολωμικής ανθρωπολογίας, που εφαρμόζεται τόσο στον Κρητικό, όσο και στους Ελεύθερους Πολιορκημένους και τον Πόρφυρα. Αλλά το πιο χαρακτηριστικό είναι ότι το σχήμα δοκιμασία ολοκλήρωση, κοινό στην τραγωδία, στη χριστιανική ιδέα της τελείωσης και στη Σιλλερική θεωρία του Υψηλού, πραγματώνεται στο Σολωμό μ έναν ιδιαίτερα νεοελληνικό τρόπο: μέσα από τη σχέση με τη φύση. Τόσο η δοκιμασία, όσο και η ολοκλήρωση οφείλονται στης φύσης την επενέργεια, που είναι διττή: καταστρεπτική (θάνατος της κόρης, ζητιανιά, δυστυχία), και ευεργετική συγχρόνως (αλληλεγγύη, ενότητα με τον Κόσμο, ποιητική δωρεά). Σχέση ήρωα - φύσης Φύση / Ήρωας Βίαιη / τρικυμία Δοκιμασία Ολοκλήρωση Καλή καγαθή Γλυκύτατος ηχός 2 βασικοί αντίμαχοι του ήρωα 1) Κρήτη Πολεμιστής σύμβολο μουσικό 2) Ναυάγιο Ζητιάνος 3) Φύση: α) Φεγγαροντυμένη β) Γλυκύτατος ηχός ΠΟΙΗΤΗΣ Η Φεγγαροντυμένη και οι ερμηνείες της: Για τη μορφή της Φεγγαροντυμένης έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες. Πρόκειται για μια μορφή που παρουσιάζεται στον Κρητικό, στους Ελεύθερους Πολιορκημένους και ειδικότερα στον Πειρασμό. Οι αντιπροσωπευτικότερες ερμηνευτικές απόψεις είναι οι ακόλουθες: 1. Η φεγγαροντυμένη ζωντανεύει και παρασταίνει την ομορφιά της Ζωής και της Φύσης. 2. Ειδικά για τη φεγγαροντυμένη του Πειρασμού, είναι μορφή αντίστοιχη με τις νεράιδες των λαϊκών παραδόσεων. Η φεγγαροντυμένη στον Πειρασμό εμφανίζεται με μια μορφή που σαν την πρασινομαλλούσα νεράιδα μόνον εξωτερική συγγένεια έχει με τη φεγγαροντυμένη του Κρητικού. Φυσικά η άποψη αυτή αγνοεί τις παραλλαγές, όπου η κορασιά ορίζεται «θεϊκιά και φεγγαροντυμένη». 3. Η φεγγαροντυμένη είναι θεά. Το θεϊκό χαρακτήρα της φεγγαροντυμένης επισημαίνουν οι περισσότεροι σχολιαστές, αλλά μέσα από διάφορους συσχετισμούς, που συνεπάγονται και διάφορες ερμηνείες. Έτσι η άποψη αυτή παρουσιάζει ειδικότερες παραλλαγές:

16 16 Είναι η γλυκιά, ουρανία εμφάνισις της Αφροδίτης. Είναι η θεά Ελευθερία Ελλάδα, θεάνθρωπη που μετέχει θεϊκής και ανθρώπινης ουσίας. (Ειδικά για τη φεγγαροντυμένη του Κρητικού): είναι η ψυχή της αρραβωνιαστικιάς του Κρητικού που ξεψύχησε και παρουσιάστηκε στον Κρητικό σαν οπτασία. Είναι το φάσμα της αρραβωνιαστικιάς του ήρωα υψωμένης σε θεά. 4. θα μπορούσε να αποτελεί αναπαράσταση της Θρησκείας. 5. Ενσαρκώνει πλατωνικές αξίες: της ομορφιάς, της καλοσύνης, της δικαιοσύνης. Συγγενικές με τις παραπάνω είναι οι απόψεις ότι η Φεγγαροντυμένη αποτελεί πνευματική ή μεταφυσική σύλληψη, ότι είναι το όραμα κόσμων ιδεατών, υπεραισθητών, κλπ. 6. Ενσαρκώνει την Ουράνια Αγάπη ή την πονεμένη μάνα των ανθρώπων, μια ορισμένη μορφή του «θείου Έρωτα». Παρατηρείται δυσκολία της κριτικής να κινηθεί πέρα από τα όρια που χάραξε ο Πολυλάς («θεοποιείται εις τον Κρητικό το αίσθημα της αγάπης»). Χαρακτηριστικό είναι ακόμα το γεγονός ότι οι σχολιαστές του Σολωμού φροντίζουν κάποτε να συνδυάζουν διάφορες μεταξύ τους εκδοχές. Ο Coutelle επισημαίνει διαδοχικά τις ποικίλες αντιστοιχίες που συνδέουν την εικόνα της Φεγγαροντυμένης (συνθήκες εμφάνισης, περιγραφή, ποιητικό λεξιλόγιο) με την Αφροδίτη και την αρχαία θρησκεία, με την Παρθένο και την χριστιανική θρησκευτική παράδοση, με την ιδέα της θρησκείας όπως παριστάνεται σε ένα άγαλμα του Canova, στο οποίο ο Σολωμός έχει αφιερώσει μια ιταλόγλωσση ωδή. Η Φεγγαροντυμένη παραμένει καθαρά σολωμική σύλληψη και συμπυκνώνει τη μοναδικά σολωμική διαλεκτική σύνθεση του ελληνικού αισθητικού ανθρωπισμού, που συλλαμβάνει τη φύση ως χώρο του κάλλους και της αρμονίας, με τη χριστιανική αντίληψη της ζωής που αντιμετωπίζει το κάλλος ως ηθικό μέγεθος. Η κόρη, στη συνείδηση του ήρωα, αντιπροσωπεύει αξίες ηθικοκοινωνικές, της κατηγορίας των ανθρώπινων δεσμών. Η Φεγγαροντυμένη ενσαρκώνει αξίες κοσμικές που υπερβαίνουν το στενά εννοούμενο ανθρώπινο πεδίο: τη θειότητα της φύσης που συντίθεται από το ιδεώδες του κάλλους και του αγαθού, συνδεδεμένα με το καθολικό ερωτικό πνεύμα που συνέχει το Σύμπαν. (Ε.Γ. Καψωμένος, Lo Spirito Terrestre Η ποιητική εικόνα της Φεγγαροντυμένης, η καταγωγή και η ερμηνεία της από την Κριτική) Ας σημειώσουμε εδώ πως ο Σολωμός στους στοχασμούς που περιβάλλουν το ποίημα αυτό στην ιταλική γλώσσα αποκαλεί τη φεγγαροντυμένη Lo spirito terrestre = το πνεύμα της γης. Πράγματι η μορφή αυτή αποτελεί μία από τις δύο εκπληκτικές και μαγευτικές εμφανίσεις της φύσης που μεταμορφώνουν τον ήρωα, αλλάζουν το ήθος και το χαρακτήρα του και τον οδηγούν στην ηθική και ψυχική ολοκλήρωση και τελείωση, παρά το μεγάλο τίμημα που έχει να πληρώσει. Γλώσσα: Πλούσια, μεστή δημοτική γλώσσα, γεμάτη κοσμητικά επίθετα, με ιδιωματισμούς της κρητικής διαλέκτου. Την κύρια θέση την παίρνουν τα ρήματα, όχι το ουσιαστικό και το επίθετο. Το ρήμα φανερώνει περισσότερο την ουσία και το ρυθμό του κόσμου. Είναι μια γλώσσα φυσική, αληθινή και ποιητική. Ύφος:

17 17 Λυρικό, γλαφυρό, μεστό, παραστατικό, εικονοπλαστικό, αφηγηματικό, πομπώδες. Στιχουργική Μετρική: Ομοιοκατάληκτος 15σύλλαβος ιαμβικός στίχος. Η ομοιοκαταληξία είναι παροξύτονη ζευγαρωτή. Παράδειγμα: Ε / κοί / ταα / κι ή / τα / νε / μα / κριά / α / κό / μη / τ α / κρο / γιά / λι. υ / - / υ / - / υ / υ / υ / - / υ / - / υ / υ / υ / - / υ Ο 15σύλλαβος αυτός στίχος έχει τους εξής χαρακτήρες: Είναι «απηρτισμένος» δηλαδή κάθε στίχος έχει ολάκερο νόημα, που τελειώνει με το στίχο. Το β ημιστίχιο (τομή στην 8 η συλλαβή) ή επαναλαμβάνει ή συμπληρώνει ή προεχτείνει το νόημα του α ημιστιχίου, ή κάνει μια αντίθεση. Πολλές φορές δύο στίχοι συμπληρώνουν ο ένας τον άλλο. Βλέπουμε λοιπόν πόσο η συγγένεια του σολωμικού 15σύλλαβου με τον όμοιο στίχο της λαϊκής προφορικής λογοτεχνίας είναι στενή. Κι ακόμα πιο στενή είναι με το 15σύλλαβο της γραφτής κρητικής λογοτεχνίας και κυρίως με τον Ερωτόκριτο. Τεχνικά μέσα: Παρομοιώσεις μεταφορές, εικόνες. Σχήματα λόγου (υπερβολή, κύκλος, υποφορά ανθυποφορά, πολυσύνδετο, ασύνδετο, συσσώρευση, σχήμα συναισθησίας, κτλ.) Σύνθεση των στοιχείων ανά τρία: 7 Ένα επαναλαμβανόμενο χαρακτηριστικό της δομής του ποιήματος είναι η σύνθεση των στοιχείων ανά τρία. Όχι μόνο τρεις κεραυνοί πέφτουν στο πρώτο μέρος, αλλά κι ο Κρητικός ομνύει τρεις φορές ότι η ιστορία του είναι αληθινή. Όταν προσπαθεί να θυμηθεί που είχε ξαναδεί τη φεγγαροντυμένη, αμφιβάλλει ανάμεσα σε τρεις δυνατότητες. Έπειτα πάλι, όταν περιγράφει πόσο δυνατό νιώθει το χέρι του μετά που χάθηκε η οπτασία, λέει ότι τώρα ήταν πιο δυνατό από τρεις περιπτώσεις στο παρελθόν. Τέλος, όταν μας λέει ότι τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με το μαγικό ηχό, μας δίνει τρεις αποφατικές παρομοιώσεις, για να μας υποβάλει ηχούς γλυκούς που δεν έχουν τη δύναμη κείνου του ήχου. Υπάρχει μια διαβάθμιση σε μερικές απ αυτές τις ομάδες των τριών: στους όρκους ο θάνατος της αγαπημένης είναι σίγουρα ο πιο βαρύς, ενώ καθεμιά από τις παρομοιώσεις που μόλις αναφέραμε είναι μακρύτερη από την προηγούμενη (4,6,8 στίχοι αντίστοιχα). Ομάδες με τρία στοιχεία βρίσκει κανείς συχνά στην ελληνική δημοτική ποίηση, όπου πάλι το τελευταίο είναι συνήθως το πιο σημαντικό. Θέμα: 7 Π. Μάκριτζ, Διονύσιος Σολωμός, 1989, εκδ. Καστανιώνη.