λεξιλογική πρόσβαση (γρήγορη ονομασία) γράμματα/αριθμούς, χρώματα Φωνολογική επανακωδικοποίηση στην Επανάλαβε με ακρίβεια προτάσεις, λέξεις ή ψηφία

Transcript

1 1 ΦΩΝΗΜΙΚΗ ΕΠΙΓΝΩΣΗ Δρ. Ζαφειριάδης Κυριάκος 1. Κατανόηση της ανάγνωσης Πρόσφατες έρευνες, οι οποίες επικεντρώθηκαν στη φύση των δυσκολιών της ανάγνωσης και των αιτιών τους, προσδιόρισαν με ηλεκτρονική απεικόνιση ότι οι μαθητές με προβλήματα στην ανάγνωση αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην επεξεργασία των φωνημάτων. Δεν μπορούν, δηλαδή, δεν αντιλαμβάνονται τα φωνήματα και δεν μπορούν να χωρίσουν λέξεις και συλλαβές σε φωνήματα. Επομένως, δεν αναπτύσσουν την ικανότητα να αποκωδικοποιούν μεμονωμένες λέξεις με ακρίβεια και ευχέρεια, μια αδυναμία που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των ατόμων με αδυναμίες ανάγνωσης. Ένας αξιόπιστος δείκτης, για να καθορίσουμε τις δυσκολίες στην ανάγνωση, είναι να συγκρίνουμε την επίδοση του μαθητή με τις επιδόσεις των συμμαθητών του ίδιας ηλικίας καθώς και να συγκρίνουμε την αναγνωστική ικανότητα με τις ακαδημαϊκές επιδόσεις σε άλλους τομείς (ακουστική κατανόηση, προφορική κατανόηση, μαθηματικά, γραπτή έκφραση). Αντίθετα, η διαφορά μεταξύ του δείκτη νοημοσύνης και της ικανότητας δεν αποτελεί αξιόπιστο δείκτη. Η φωνολογική διαδικασία περιλαμβάνει τρία διαφορετικά συστατικά: Συστατική ικανότητα Εκτίμηση Φωνολογική αντίληψη Πες τον ήχο «γάτα» χωρίς τον ήχο α- Φωνολογική επανακωδικοποίηση στη Ονόμασε αντικείμενα, λεξιλογική πρόσβαση (γρήγορη ονομασία) γράμματα/αριθμούς, χρώματα Φωνολογική επανακωδικοποίηση στην Επανάλαβε με ακρίβεια προτάσεις, εργαζόμενη μνήμη λέξεις ή ψηφία 2. Έρευνα για τις κατάλληλες διδακτικές παρεμβάσεις Η έρευνα για τις κατάλληλες παρεμβάσεις έδειξε ότι η πλέον ενδεδειγμένη είναι η πρώιμη παρέμβαση, αφού οι αναγνωστικές δυσκολίες αντανακλούν ένα επίμονο έλλειμμα παρά μια εξελικτική καθυστέρηση. Τα παιδιά, τα οποία υστερούν στις πρώτες τάξεις του δημοτικού, συνεχίζουν να υπολείπονται ακόμη περισσότερο και στις μεγαλύτερες τάξεις αλλά και στην ενήλικη ζωή. Τα ευρήματα αυτά διαψεύδουν την άποψη ότι τα παιδιά αρχίζουν να διαβάζουν, όταν είναι «έτοιμα». Η έννοια «εξελικτικά κατάλληλη» δεν αναφέρεται σε καθυστερημένη

2 2 παρέμβαση, αλλά σε χρήση των κατάλληλων εκπαιδευτικών στρατηγικών σε πρώιμη ηλικία (ιδιαίτερα στο νηπιαγωγείο). 3. Πρώιμη αναγνώριση των αναγνωστικών δυσκολιών και παρεμβάσεις Η πιο αποτελεσματική πρόγνωση στο νηπιαγωγείο ή στην πρώτη τάξη μέχρι και την τρίτη τάξη του δημοτικού σχολείου, για να εντοπίσουμε τις αναγνωστικές δυσκολίες, είναι η φωνημική αντίληψη και η γρήγορη ονομασία αριθμών, γραμμάτων, αντικειμένων. Ως φωνημική αντίληψη θα μπορούσαμε να ορίσουμε την ικανότητα να χωρίζουμε τις λέξεις και τις συλλαβές σε συστατικές ηχητικές μονάδες ή φωνήματα. Αναλυτικά, η έλλειψη φωνημικής αντίληψης φαίνεται να είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο, για να μάθει κάποιος να διαβάζει σωστά. Φυσικά, αυτό ισχύει σε όλες τις γλώσσες, ακόμη και στα Κινέζικα. Περίπου 2 στα 5 παιδιά αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη φωνημική αντίληψη και περίπου 1 στα 5 η αδυναμία αυτή δε βελτιώνεται, ενώ και σε όλα μαθήματα αλλά και στο διάβασμα. Η διδασκαλία της χρήσης της φωνημικής αντίληψης (η ομοιοκαταληξία, η ακουστική διάκριση των ήχων, η ανάμειξη των ήχων σε λέξεις, η απομόνωση ήχων σε λέξεις, η μέτρηση των φωνημάτων, η κατάτμηση λέξεων, η απαλοιφή φωνημάτων από λέξεις) είχε θετικό αποτέλεσμα στην απόκτηση της ανάγνωσης και της ορθογραφίας. Μάλιστα, όπως έδειξαν έρευνες στα παιδιά του νηπιαγωγείου η διδασκαλία της φωνημικής αντίληψης είχε πιο ευεργετικά αποτελέσματα από ομάδα μαθητών της πρώτης τάξης, οι οποίοι δε διδάχτηκαν καθόλου φωνημική αντίληψη. Με τον τρόπο αυτό αποδείχτηκε ότι η πρώιμη ικανότητα για ανάγνωση μπορεί να διδαχτεί πιο αποτελεσματικά στην ηλικία των πέντε ετών. Σε μελέτη, στην οποία συμμετείχαν 260 παιδιά του νηπιαγωγείου, η διδασκαλία της φωνημικής αντίληψης βοήθησε σημαντικά τα παιδιά. Μάλιστα, η πιο σημαντική επίδραση σημειώθηκε, όταν διδάχτηκε η σχέση ήχου προφοράς ταυτόχρονα με τη διδασκαλία της φωνημικής αντίληψης, γεγονός που αποδεικνύει ότι στόχος θα πρέπει να είναι η πρόληψη και όχι η παρέμβαση. Η φωνημική αντίληψη δεν είναι επαρκής από μόνη της, αφού σε πολλά παιδιά είναι αναγκαίο να διδάσκεται και η σχέση ήχου και προφοράς κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης, αλλά και από τη διδασκαλία οικογενειών λέξεων και αναλογιών λέξεων ή από τη μελέτη και ανάγνωση ιστοριών, που είναι ενδιαφέρουσες. Η συστηματική διδασκαλία των τρόπων ήχου και προφοράς σε μαθητές της πρώτης και της δευτέρας τάξης μπορεί να περιορίσει τις αναγνωστικές δυσκολίες σε μαθητές που διατρέχουν τον κίνδυνο της αναγνωστικής αποτυχίας.

3 3 Ακόμη, έρευνες αποδεικνύουν ότι η πρόβλεψη από τα συμφραζόμενα για την αναγνώριση της λέξης δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική δραστηριότητα, αφού σε ρεαλιστικό περιβάλλον δεν μπορούμε να προβλέψουμε λέξεις που ακολουθούν. Μάλιστα, οι αποτελεσματικοί αναγνώστες δεν αντλούν από το κείμενο ιδέες, για να αναγνωρίσουν λέξεις, αλλά μάλλον βλέπουν κάθε γράμμα χωριστά. Οι χαρακτηριστικές ικανότητες ενός ικανού αναγνώστη είναι τόσο γρήγορες, αυτόματες και αποτελεσματικές, ώστε δε χρειάζεται να βασιστεί σε πληροφορίες του κειμένου. Αντίθετα, οι φτωχοί αναγνώστες, καθώς οι ικανότητες αποκωδικοποίησης είναι περιορισμένες, τείνουν να μαντεύουν από τα συμφραζόμενα. 4.Η σημασία της πρώιμης διδασκαλίας της ανάγνωσης Προκειμένου οι εκπαιδευτικοί να περιορίσουν τα προβλήματα ανάγνωσης, προτείνεται να: 4.1.Αρχίσουν τη διδασκαλία της φωνημικής αντίληψης ήδη από το νηπιαγωγείο. Τα νήπια που προσδιορίζουν ήχους στις λέξεις έχουν φωνημική αντίληψη. Ωστόσο, η φωνημική αντίληψη μπορεί να διδαχτεί με τη διδασκαλία των παρακάτω ασκήσεων:.1. ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΕΞΗΣ ΣΕ ΣΥΛΛΑΒΕΣ Θέλω να χωρίσεις σε κομματάκια τη λέξη που θα σου πω και να μου τα πεις ένα ένα ξεχωριστά, όπως στο παράδειγμα που θα κάνουμε. Παράδειγμα: μπάλα μπα-λα, ελάφι ε- λα- φι, τηλέφωνο τη-λε-φω-νο. 2. ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΥΛΛΑΒΩΝ. Άκουσε αυτό που θα πω και βρες τη λέξη, όπως στο παράδειγμα που θα κάνουμε. Παράδειγμα: λου-λου-δι λουλούδι, μα-θη-μα μάθημα 3. ΕΥΡΕΣΗ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ Άκουσε τα ζευγάρια λέξεων που θα σου πω και πες μου αν ταιριάζουν Παράδειγμα: μαρούλι χερούλι (ταιριάζουν), μήλο ξύλο (ταιριάζουν), μπουκάλι βιβλίο (δεν ταιριάζουν) 4. ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑΣ Θα σου λέω ένα μισοτελειωμένο ποιηματάκι και εσύ θα το συμπληρώνεις Παράδειγμα: Κάτω από το κρεβατάκι / βρήκα εχθές ένα (σκυλάκι ή φιογκάκι ή αστεράκι) 5. ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ5. Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποια δε ταιριάζει Παράδειγμα: σύκο σύρμα τόξο (δεν ταιριάζει το τόξο),

4 4 καπέλο κανάτα βιβλίο( δεν ταιριάζει το βιβλίο) 6. ΟΜΟΙΟΤΗΤΑ ΤΕΛΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ. Θα σου πω τρεις λέξεις και θα μου βρίσκεις ποια δε ταιριάζει. Παράδειγμα: δώρο κάρο πανί (δεν ταιριάζει το πανί). σανός θείος μονός (δεν ταιριάζει ο θείος) 7. ΑΦΑΙΡΕΣΗ ΤΕΛΙΚΗΣ ΣΥΛΛΑΒΗΣ. Θα σου πω μερικές λέξεις. Θέλω να μου πεις αυτό που μένει αν βγάλουμε το τελευταίο κομμάτι τους. Παράδειγμα: μάνα μα, βαρέλι βαρέ 8. ΑΝΑΛΥΣΗ ΛΕΞΗΣ ΣΕ ΦΩΝΗΜΑΤΑ. Θα σου πω μερικές λέξεις. Θέλω να μου τις πεις αργά, λέγοντας μία μία φωνή ξεχωριστά. Παράδειγμα: σαν β-ι-δ-α σ-α-ν, βίδα 9. ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ ΦΩΝΗΜΑΤΩΝ. Πες αυτό που ακούς ανάποδα. Παράδειγμα: σα ας, θα αθ

5 5

6 Διδάξουν τη σχέση ήχου και συλλαβισμού Όλες οι φωνηματικές μέθοδοι διδασκαλίας δεν είναι εξίσου αποτελεσματικές. Όταν διδάσκουμε στα παιδιά ποιον ήχο παράγει ένα συγκεκριμένο γράφημα ή έναν συνδυασμό γραφημάτων, είναι περισσότερο αποτελεσματικό στην πρόληψη των αναγνωστικών δυσκολιών παρά ενθαρρύνοντας να καταλάβουν τους ήχους των γραφημάτων δίνοντας ενδείξεις. Πολλά παιδιά δυσκολεύονται να καταλάβουν τις σχέσεις μεμονωμένων ήχων συλλαβισμού, αν τους ακούνε μόνο με τα συμφραζόμενα των λέξεων και τα τμήματα των λέξεων. Τα φωνήματα πρέπει να χωρίζονται στις λέξεις. Για παράδειγμα, ο εκπαιδευτικός δείχνει το γράμμα μ- και λέει «αυτό το γράμμα είναι το μμμμ-». Στη συνέχεια, ένα καινούργιο φώνημα παρουσιάζεται. Με τα φωνήματα που διδάχτηκαν θα πρέπει να ασκούνται καθημερινά (ν,ρ,ο,ε: ποια λέξη σχηματίζεται;). Ακόμη, πρέπει να διδάσκεται η χρήση των φωνημάτων από τα συμφραζόμενα των λέξεων και των ιστοριών που δημιουργούνται από τη σχέση γραφήματος-φωνήματος. 4.3.Διδάξουν συστηματικά τις συνηθισμένες σχέσεις ήχου και συλλαβισμού Το αυ- ως αβ στη λέξη αυλή Το αυ- ως αφ στη λέξη ναυτιλία Το ευ- ως εβ στη λέξη Ευλαμπία Το ευ- ως εφ στη λέξη ευτυχία Το αι- ως άι στη λέξη γάιδαρος Το αι- ως ε στη λέξη παιδί 4.4.Να διδάξουν πώς ακριβώς προφέρονται οι λέξεις Αφού τα παιδιά μάθουν δύο ή τρεις συσχετισμούς ήχου και συλλαβισμού, αρχίζουμε τη διδασκαλία της ανάμειξης των ήχων στις λέξεις. Διδάσκουμε πώς μετακινούνται οι ήχοι από τα αριστερά της λέξης στα δεξιά μέσω του συλλαβισμού, καθώς προφέρουν τον ήχο (α,ε,ν: μπορούν να σχηματιστούν οι λέξεις εάν, να, αν). 4.5.Χρησιμοποιούν κείμενο με συνοχή Οι μαθητές χρειάζονται συνεχή εξάσκηση με τα φωνήματα που έμαθαν, τα οποία μπορούν να ενσωματώσουν σε κείμενα που αποκωδικοποιούνται. Καθώς οι μαθητές θα μαθαίνουν περισσότερους συσχετισμούς ήχου-συλλαβής, τα κείμενα γίνονται πιο εξεζητημένα. Για το λόγο αυτό το κείμενο θα πρέπει να εξασφαλίζει την ευκαιρία να κάνουν πρακτική άσκηση στους συσχετισμούς που έχουν διδαχτεί. Για παράδειγμα στη φράση «Η Μαρία βλέπει ένα μεγάλο σκύλο» οι ήχοι που έχουν μάθει οι μαθητές είναι «η,α,μ,ρ,ι,β,π,λ,ε,ν,γ,λ,ο,σ,κ,υ».

7 7 Δηλαδή ποιο μέρος από την πρόταση μπορούν να διαβάσουν τα παιδιά χρησιμοποιώντας τους συσχετισμούς ήχου-συλλαβισμού. Μόνο το κείμενο που μπορεί να αποκωδικοποιηθεί εξασφαλίζει στους μαθητές την ευκαιρία να εφαρμόσουν τους συσχετισμούς ήχου-συλλαβής που έχουν διδαχτεί. Μάλιστα, για τα κείμενα που οι μαθητές έχουν δυσκολίες να τα αποκωδικοποιήσουν χρησιμοποιούν την τεχνική της πρόβλεψης της λέξης. Ενώ, όμως, η τεχνική της πρόβλεψης αποδεικνύεται ιδιαίτερα αποτελεσματική στην κατανόηση του νοήματος του κειμένου, όμως στην ανάγνωση δεν είναι χρήσιμη Χρησιμοποιούν ιστορίες με ενδιαφέρον Στο πρώτο στάδιο της αναγνωστικής ικανότητας οι μαθητές μπορούν, ακόμη, να ωφεληθούν από ιστορίες που τους διαβάζει ο εκπαιδευτικός Εξισορροπούν και δεν αναμειγνύουν τις δυο δραστηριότητες Η διδασκαλία της αναγνωστικής κατανόησης και της αποκωδικοποίησης θα έπρεπε σε κάθε περίπτωση να διαφοροποιούνται. Ωστόσο, οι δυο τύποι των διδακτικών δραστηριοτήτων θα μπορούσαν να υλοποιηθούν, αλλά όχι να γίνονται ταυτόχρονα. Το κείμενο, λοιπόν, που θα χρησιμοποιηθεί για αποκωδικοποίηση θα πρέπει να προσαρμοστεί στις ικανότητες των μαθητών με προσοχή στο περιεχόμενο, ενώ το κείμενο που θα χρησιμοποιηθεί για τη διδασκαλία της κατανόησης θα πρέπει να προσαρμοστεί, για να αναβαθμίσει τις γλωσσικές ικανότητες των παιδιών. Ο εκπαιδευτικός θα διαβάζει το κείμενο και στη συνέχεια θα συζητά το περιεχόμενο μαζί με τους μαθητές Ερωτήσεις και ευρήματα ερευνών Ερώτηση: Υπάρχουν ιατρικές αιτίες, για να εξηγήσουμε γιατί το 20% με 40% των μαθητών δεν αναπτύσσουν φωνημική αντίληψη; Ευρήματα: Εξειδικευμένες ιατρικές έρευνες με εγκεφαλογραφήματα έδειξαν ότι εμφανίζουν διαφορές στον εγκέφαλο για πολλούς όχι, όμως, για όλους χωρίς φωνημική αντίληψη. Ερώτηση: Κληροδοτούνται οι δυσκολίες στη φωνημική αντίληψη; Ευρήματα: Μελέτες διέγνωσαν ισχυρές αποδείξεις για γενετική αιτιολογία των αναγνωστικών δυσκολιών. Η ΔΕΠ-Υ μπορεί να συνυπάρχει με δυσκολίες ανάγνωσης, αλλά αποτελούν διαφορετικές διαταραχές. Ακόμη, αγόρια και κορίτσια εμφανίζουν τα ίδια ποσοστά μαθησιακών δυσκολιών ανάγνωσης, σύμφωνα με έρευνες.

8 8 Αναγνωστική αποκωδικοποίηση, Μία τεχνική είναι ο σχηματισμός της οικογένειας λέξεων. Δηλαδή, θέλετε να διδάξετε την αποκωδικοποίηση του στρ. Οπότε δίνετε στο μαθητή ένα κείμενο. Π.χ. Ο αδελφός μου, ο Στρατής, πήγε στρατιώτης. Τώρα υπηρετεί σε μία στρατώνα στην Ορεστιάδα. Όπως μας είπε, όλοι τον φωνάζουν «Στρατή στραβάδι». Όμως, ο διοικητής του στρατοπέδου, ο στρατηγός Αστραπόγιαννος, είναι αυστηρός. Διέταξε να το σταματήσουν και να τον φωνάζουν με το όνομά του, στρατιώτη Στρατή. Εκθέτουμε το στόχο της παρέμβασής μας. Στη συνέχεια, ζητάμε από το μαθητή, για να καλλιεργήσουμε την οπτική διάκριση, να βρει και να σημειώσει το στρ, όπου υπάρχει. Μια άλλη τεχνική είναι να διαβάζουμε εμείς και ο μαθητής έχοντας ένα κείμενο μπροστά του να σημειώνει το στρ (ακουστική και οπτική διάκριση). Επίσης, μπορούμε να δώσουμε το κείμενο στο μαθητή, ο οποίος διαβάζει κι, όταν βρίσκει το στρ, το σημειώνει. Τέλος, μπορούμε να ζητήσουμε από το μαθητή να σχηματίσει οικογένειες λέξεων, που αρχίζουν από στρ. Εκτός από τα παραπάνω, μια άλλη τεχνική, που συνδυάζεται με τη φωνολογική ενημερότητα, είναι και η κρεμάλα. Δίνουμε στο μαθητή μία λέξη. Αντί, όμως, να λείπουν όλα τα ενδιάμεσα γραφήματα, λείπουν μόνο αυτά που θέλουμε να διακρίνει. Π.χ. Παρα ατώ Ζητάμε: Βρες το σωστό σύμπλεγμα (στρ, τσ, στ) και διάβασε τη λέξη που σχηματίζεται (παραστρατώ). Μια άλλη τεχνική είναι ο «μικρός ντετέκτιβ». Γράφουμε ένα άθροισμα από γραφήματα, μέσα στα οποία είναι κρυμμένα τα συμφωνικά συμπλέγματα, που θέλουμε να μάθει να αποκωδικοποιεί ο μαθητής. Ακολούθως, του ζητάμε να διακρίνει το στρ, να το κυκλώσει και να το αντιγράψει: Π.χ. Ταρτσπστραρ