ΑΡΧΑΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΠΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ομήρου Ιλιάδα

Transcript

1 ΑΡΧΑΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΑΠΟ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ Ομήρου Ιλιάδα Επιμορφωτικά σεμινάρια Ιουνίου 2012 ΑΝΤΩΝΗΣ Κ. ΠΕΤΡΙΔΗΣ

2 Αντώνης Κ. Πετρίδης Το επιμορφωτικό σεμινάριο για τα Αρχαία Ελληνικά από μετάφραση θα διαρκέσει συνολικά τέσσερις ώρες. Ο χρόνος αυτός θα κατανεμηθεί σε δύο συναντήσεις: μία των 150 και μία των 90 λεπτών. Στην πρώτη συνάντηση θα εκτεθεί η πορεία της δουλειάς μας μέχρι τώρα, θα παρουσιαστεί το περιεχόμενο του νέου προγραμματισμού και θα αναλυθούν κεντρικά ζητήματα της ομηρικής Ιλιάδας σε σχέση με τους προτεινόμενους στόχους της νέας διδακτικής προσέγγισης. Στη δεύτερη συνάντηση, θα παρουσιαστούν διδακτικές προτάσεις από τους Υποστηρικτές του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών (Πόπη Πούγιουρου, Σταύρο Σταύρου, Ελένη Πηδιά και Ανδρέα Κρίγκο). ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ

3 Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΚΤΕΑΣ ΥΛΗΣ Πόση Ιλιάδα θα διδάξουμε; Ποια κομμάτια από τον υφιστάμενο προγραμματισμό παραλείπονται, ποια άλλα τα αντικαθιστούν και γιατί;

4 Η ύλη διαρθρώθηκε με γνώμονα τα εξής: (α) Οι διδασκόμενες ενότητες πρέπει με τον οικονομικότερο δυνατό τρόπο (δηλαδή αποφεύγοντας επεισόδια που απηχούν θέματα, μοτίβα και εξελίξεις που μπορούμε να εντοπίσουμε καλύτερα αλλού) να επιτρέπουν στον μαθητή να παρακολουθήσει την εξέλιξη της πλοκής, τουλάχιστον στους σημαντικότερους σταθμούς της, και να γνωρίσει τους σπουδαιότερους πρωταγωνιστές του έπους, ανθρώπους και θεούς. (β) Μέσα από τα διδασκόμενα αποσπάσματα ο μαθητής πρέπει να μελετήσει εις βάθος τα σημαντικότερα θέματα της Ιλιάδας. (γ) Τα κείμενα οφείλουν να καθιστούν εφικτή τη σπουδή των πιο αξιοπρόσεκτων τεχνικών επικής σύνθεσης και αφήγησης. (δ) Οφείλουν επίσης να επιτρέπουν τη συγκριτική πια προσέγγιση των δύο ομηρικών επών. Άχαρη υπόθεση να «κόβεις» την Ιλιάδα!

5 ΠΑΛΑΙΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΔΙΔΑΚΤΕΑΣ ΥΛΗΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Παλαιός προγραμματισμός Α, Α, Α, Ζ, Ζ, Ι, (ανάγνωση) Α, Νέος προγραμματισμός Α, Β, Ζ, Ζ, Ζ, Π, (ανάγνωση) Π, Π, Ρ, Σ, Χ, Χ, Ω, Ω, Ω,

6 ΠΑΛΑΙΟΣ ΚΑΙ ΝΕΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΔΙΔΑΚΤΕΑΣ ΥΛΗΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ Τι προστίθεται Τι αφαιρείται Β, Α, Ζ, Ι, (ανάγνωση) Π, (ανάγνωση) Ρ, Σ, Χ, , Ω,

7 ΠΡΟΚΑΤΑΡΚΤΙΚΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ Ραψωδία Α Ραψωδία Β Ραψωδία Ζ Ραψωδία Π Ραψωδία Σ 5 περίοδοι 1 περίοδος 4 περίοδοι 2 περίοδοι 2 περίοδοι Ραψωδία Χ Ραψωδία Ω Επιπλέον: Εισαγωγή Διαγωνίσματα Επαναλήψεις-Εργασίες 3 περίοδοι 3 περίοδοι 1 περίοδος 2 περίοδοι 3 περίοδοι

8 Ας δούμε τον προγραμματισμό και τη λογική που τον διέπει πιο αναλυτικά

9 Ραψωδία Α Διδάσκεται αναλυτικά το προοίμιο και η έριδα Αχιλλέα και Αγαμέμνονα μέχρι το σημείο που ο Αχιλλέας ανακοινώνει την απόφασή του να αποσυρθεί από τον πόλεμο (1-244). Συνεχίζεται επίσης η διδασκαλία της «έριδας» στον Όλυμπο. Αφαιρείται το ενδιάμεσο κομμάτι , στο οποίο παρουσιάζεται ο Αχιλλέας να συνομιλεί με τη μητέρα του, καθώς και το , η παρέμβαση του Νέστορα Η αλληλεπίδραση Αχιλλέα και Θέτιδας είναι βεβαίως κεντρικής σημασίας για την Ιλιάδα. Προτιμήσαμε όμως αντί αυτού του χωρίου το Σ , το οποίο βεβαίως παραπέμπει στο Α και του οποίου οι συνέπειες για την πλοκή είναι πολύ σοβαρότερες. Το χωρίο στο Σ, ένα από τα τραγικότερα στην Ιλιάδα (με την κυριολεκτική σημασία της λέξης τραγωδία), «συνομιλεί» σαφώς με τη συνάντηση Οδυσσέα και Αχιλλέα στη Νέκυια της Οδύσσειας.

10 Ραψωδία Β Στην ύλη προστίθεται το επεισόδιο του Θερσίτη (Β ). Το επεισόδιο, μια ακόμη έριδα μεταξύ του Αγαμέμνονα και ενός εκ των υφισταμένων του, εν πολλοίς αντιστρέφει την έριδα Αγαμέμνονα και Αχιλλέα στο Α: εκεί δύο ἀριστῆες Ἀχαιῶν, εδώ ο δημοβόρος βασιλεύς κι ένας από τους οὐτιδανούς, στους οποίους αναφέρθηκε τότε ο Αχιλλέας. ακόμη και το βασιλικό σκήπτρο, στο οποίο τόσο εστίασε ο ποιητής στο Α ως σύμβολο κύρους και εξουσίας επανέρχεται εδώ ως ρόπαλο για τον ξυλοδαρμό του Θερσίτη. Στην ουσία όμως ο Αγαμέμνονας αντιμετωπίζει τις ίδιες κατηγορίες για αλαζονεία, εγωισμό και αυθαιρεσία. Για μια ακόμη φορά η συμπεριφορά του (εδώ μια κακομελετημένη φάρσα προϊόν θείας απάτης) οδηγεί τους Έλληνες στο χείλος της αποτυχίας. Το επεισόδιο με τον Θερσίτη λήγει χωρίς συνέπειες και με τον Οδυσσέα να επικρατεί ως διαμεσολαβητής, τη στιγμή που στο Ι οι συνέπειες της απόσυρσης του Αχιλλέα θα έχουν ήδη διαφανεί και η διαμεσολάβηση του Οδυσσέα και των άλλων τότε θα αποτύχει οικτρά. Το επεισόδιο αυτό είναι λοιπόν σημαντικό: για να συμπληρωθεί η εικόνα που έχουν σχηματίσει οι μαθητές για τον Αγαμέμνονα για να γνωρίσουν τον ιλιαδικό Οδυσσέα. για να συνειδητοποιήσουν οριστικά την αριστοκρατική διάρθρωση και ιδεολογία της Ιλιάδας Το επεισόδιο του Θερσίτη, συνεπώς, είναι απαραίτητο, ώστε οι μαθητές να δουν, έστω μέσω μιας μικρής βινιέτας, τον κόσμο που κρύβεται πίσω από τους ηρωικούς ογκόλιθους και υφίσταται τις βίαιες συνέπειες των επιλογών τους. Ο ιλιαδικός ήρωας είναι πέρα από τον κοινό άνθρωπο, αν και επώδυνα δεν φτάνει ποτέ ως τον θεό. Οι παρομοιώσεις του ποιητή προσεικάζουν τον ήρωα με στοιχεία της φύσης ή με άγρια θηρία. Ο ήρωας δεν ανήκει απλώς σε άλλη «τάξη» σε σχέση με τον απλό άνθρωπο στην Ιλιάδα, κοινωνικά και πολιτικά, αλλά σε μια αλλιώτικη σφαίρα ύπαρξης, μια διαφορετική οντολογική κατηγορία.

11 Ραψωδία Ζ Στην ύλη διατηρείται η μονομαχία Γλαύκου και Διομήδη, καθώς και η περίφημη ὁμιλία Έκτορα και Ανδρομάχης δύο επεισόδια εκ των ων ουκ άνευ για τη διδασκαλία της Ιλιάδας. Στην ύλη προστίθεται η προηγούμενη σκηνή μεταξύ Έκτορα, Πάρη και Ελένης (Ζ ).. Θα ήταν άτοπο να απουσιάζει από τη διδασκαλία της Ιλιάδας η πέτρα του σκανδάλου (που εδώ εμφανίζεται πικρά μετανιωμένη), αλλά και ο άνθρωπος που από τη μια προκάλεσε τον πόλεμο, από την άλλη θα επιφέρει τον θάνατο του Αχιλλέα (τον οποίο το Α έχει ουσιαστικά ήδη προαναγγείλει). Η Ιλιάδα, όπως και η Οδύσσεια, αρθρώνεται αφηγηματολογικά μέσα από ευδιάκριτα συμμετρικά σχήματα αντίθεσης, παραλληλισμού κ.ο.κ. Εν πολλοίς έτσι λειτουργεί και η χαρακτηρολογία του έπους: Όπως λοιπόν ο Έκτορας δεν μπορεί να γίνει κατανοητός χωρίς αναφορά στον Αγαμέμνονα και τον Αχιλλέα, έτσι δεν μπορεί να διαβαστεί πλήρως και χωρίς αναφορά στον Πάρη.

12 Ραψωδία Ι Αφαιρείται από τη διδακτέα ύλη το εκτενές επεισόδιο της πρεσβείας των Τριών (Φοίνικα, Αίαντα, Οδυσσέα) προς τον Αχιλλέα και δη η απάντηση του Αχιλλέα προς τους διαμεσολαβητές. Η αφαίρεση αυτού του επεισοδίου μας προβλημάτισε ιδιαίτερα: είναι ξεκάθαρη η σημασία του για το έπος, μεταξύ άλλων διότι συναπαρτίζει μια αλυσίδα σημαντικών πρεσβειών, που αποτελούν στρατηγικούς σηματωρούς της αφήγησης: από το Α και την πρεσβεία του Χρύση, στο Ι και την πρεσβεία των Τριών, και τέλος στο Ω και την πρεσβεία του Πριάμου. Τον άτεγκτο Αχιλλέα, όμως, που εξωθεί σε (αυτο)καταστροφικά άκρα το ηρωικό ιδανικό, τον έχουμε ήδη δει στο Α. Τον Αχιλλέα τον ἀγορητήν επίσης σε ένα βαθμό τον θαυμάσαμε σε εκείνη τη σκηνή. Τη νοσταλγική τέλος εικόνα της Φθίας. την οποία τραγικώς ο Αχιλλέας δεν θα ξαναδεί, τη συνθέτουμε και μέσα από τη συνάντησή του στο Ω με τον Πρίαμο.

13 Ραψωδία Π Αφαιρείται από την ύλη ένα μεγάλο τμήμα από την ἀριστείαν του Πατρόκλου (Π ) Διατηρείται μόνο το τελευταίο τμήμα της μονομαχίας του με τον Έκτορα, στο οποίο περιγράφεται και ο θάνατός του. Η αριστεία αποτελεί μια από τις συνηθέστερες τυπικές σκηνές της Ιλιάδας. Το ενδιάμεσο τμήμα του έργου αποτελεί ουσιαστικά μια παρατεταμένη αλυσίδα τέτοιων αριστειών, με κορυφαία την αριστεία του Έκτορα, η οποία προκαλεί και την παρέμβαση του Πατρόκλου. Οι αριστείες συχνά κορυφώνονται σε μια μονομαχία, αν και η τελευταία τυπική σκηνή έχει γενικώς τη δική της ξεχωριστή δυναμική. Από τις μονομαχίες της Ιλιάδας ξεχωρίζουν τέσσερις: (α) του Μενελάου και του Πάρη στο Γ, (β) του Έκτορα και του Αίαντα στο Η, (γ) του Έκτορα και του Πατρόκλου στο Π και βεβαίως του Έκτορα και του Αχιλλέα στο Χ. Η βαθμιαία αύξηση της έντασης (και του διακυβεύματος) είναι σαφής. Η ελάφρυνση της διδακτέας ύλης στο Π θα επιτρέψει στον φιλόλογο να εγκύψει περισσότερο στη λεπτομέρεια εδώ.

14 Ραψωδίες Ρ-Σ Το Ρ αντικαθίσταται από το Σ Το σύντομο χωρίο από τη Ρ είναι απόσπασμα από τη μάχη για την ανάκτηση του νεκρού του Πατρόκλου. Πρόκειται για το κλάμα των αθανάτων αλόγων του Αχιλλέα για τον θάνατο του ηνιόχου τους, που βεβαίως προοιωνίζεται τον χαμό του ιδίου του Πηλείδη. Η σκηνή είναι βεβαίως ιδιαίτερα συγκινητική (και με καβαφικούς αποήχους). Τέτοια όμως ακριβώς σκηνή πάθους, που τονίζει τον θείο οίκτο για το ὀϊζυρὸν γένος των ανθρώπων και ειδικότερα τη σκληρή μοίρα του αθανάτου που η μοίρα τον έχει συνδέσει άρρηκτα με θνητούς, θα δούμε στη συνομιλία Αχιλλέα και Θέτιδας στο Σ.

15 Ραψωδία Χ Αν περιστείλαμε την αριστεία του Πατρόκλου και τη μονομαχία με τον Έκτορα, σκοπός ήταν να δοθεί διδακτικός χώρος και χρόνος στη σύγκρουση εκείνη που κορυφώνει την Ιλιάδα, τη μονομαχία Αχιλλέα και Έκτορα. Ξεκινάμε την ενότητα προς διδασκαλία από τη φυγή του Έκτορα μπρος στην ακατάσχετη επέλαση του Αχιλλέα: η πιο μεγάλη ώρα του Έκτορα στην Ιλιάδα ξεκινά με μια οπισθοχώρηση (σημείο δειλίας;). Η καταδίωξη του Έκτορα από τον Αχιλλέα που ακολουθεί είναι στιγμή κατά την οποία συμπυκνώνεται η τραγική ουσία της Ιλιάδας (α) μέσα από την αντιπαράθεση ειρηνικών και πολεμικών εικόνων (όπως στην ασπίδα του Αχιλλέα), (β) μέσα από την απελπισμένη και μάταιη πάλη του καταδικασμένου Έκτορα για τη ζωή του και την πόλη του, και (γ) μέσα από τη συναίσθηση ότι ο πόδας ὠκὺς Ἀχιλλεὺς τρέχει μανιασμένος και προς τον δικό του χαμό.

16 Ραψωδία Ω Από τον παλαιό προγραμματισμό της Ω διευρύνεται κάπως η πρώτη ενότητα (που τώρα φτάνει ως τον στ. 595 αντί του 570) και αφαιρείται η ενότητα Η ενότητα της λύσεως του Έκτορα τελειώνει φυσιολογικά στον στίχο 595, με την αποστροφή του Αχιλλέα προς τον Πάτροκλο (μή μοι, Πάτροκλε, σκυδμαινέμεν ), κάτι σαν ξόρκι που επαναφέρει τα ἄποινα και την τιμήν ως ηρωικές αξίες ανακαλώντας τη σύγκρουση στο Α. Η ενότητα , η τελική φυγάδευση του Πριάμου από τον Ερμή και η είσοδος του νεκρού Έκτορα στην Τροία, είναι σκηνή μεγάλης συναισθηματικής έξαρσης, αλλά για τις δικές μας ανάγκες δεν προσθέτει πολλά, ειδικά εφόσον δεν μας επιτρέπεται να διδάξουμε την ενότητα στα φυσικά της όρια, δηλαδή την Ω μέχρι το τέλος της.

17 ΝΕΟ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ Για την υποστήριξη του/της εκπαιδευτικού στην προσέγγιση της νέας ύλης παράγεται εκπαιδευτικό υλικό ανάλογο με αυτό που δόθηκε για την Οδύσσεια.

18 Το υλικό θα κυκλοφορήσει σε ηλεκτρονική μορφή τη σχολική χρονιά , ώστε να δοκιμαστεί, και στη συνέχεια θα τυπωθεί. Το υλικό συγγράφεται υπό την ευθύνη και την επιμέλεια της κυρίας Λουκίας Χατζημιχαήλ, ΕΜΕ. Επιστημονική καθοδήγηση παρέχει ο Αντώνης Κ. Πετρίδης (Επίκουρος Καθηγητής, ΑΠΚΥ). Για τη συγγραφή του υλικού συνεργάζονται οι συνάδελφοι: Πόπη Πούγιουρου (ραψ. Α και Σ), Έλενα Πηδιά (ραψ. Ζ), Ανδρέας Κρίγκος (Β, Π) και Σταύρος Σταύρου (ραψ. Χ, Ω). Γενική περιγραφή του βιβλίου

19 Το υλικό θα περιλαμβάνει: (α) Στοιχεία Φιλολογικής Ερμηνείας των ενοτήτων προς διδασκαλία (β) Διδακτική πρόταση (με τη μορφή μαιευτικών ερωτήσεων και πορείας διδασκαλίας) (γ) Πληρέστερα διδακτικά σενάρια, τα οποία θα προκύψουν και από τα σεμινάρια αυτά (δ) Εισηγήσεις για διαθεματικές εργασίες κ.ά. Η δομή του βιβλίου

20 Η ενότητα «Στοιχεία Φιλολογικής Ερμηνείας» κάθε κεφαλαίου είναι η εκτενέστερη. Παρέχει στον φιλόλογο αφομοιωμένη, σε εύληπτη και πρακτική, πιστεύουμε, μορφή, την τελευταία λέξη της σύγχρονης φιλολογικής επιστήμης για τα εν λόγω αποσπάσματα της Ιλιάδας. Το υλικό αυτό ελπίζει ότι συμβάλλει έτσι στην πραγμάτωση ενός από τους μείζονες στόχους του Νέου Αναλυτικού Προγράμματος των Αρχαίων Ελληνικών. Φιλολογική ερμηνεία

21 Ως επιπλέον βοήθημα για τον σκοπό αυτό προσθέτουμε στο τέλος κάθε ενότητας και μια στοιχειώδη «Διδακτική Πρόταση». Η πρόταση αυτή περιλαμβάνει ερωτήσεις μαιευτικού τύπου. Με τις ερωτήσεις αυτές υποδεικνύουμε στον φιλόλογο πώς θα μπορούσε να εξασκήσει τους μαθητές στον εντοπισμό της ερμηνευτικής ουσίας. Οι ερωτήσεις αυτές δεν αποτελούν, βεβαίως, ολοκληρωμένο διδακτικό σενάριο. Η Διδακτική Πρόταση

22 Το βιβλίο δεν φιλοδοξεί άλλωστε να καταστεί τυφλοσούρτης, που θα ποδηγετεί τον φιλόλογο και θα ευνουχίζει τη δημιουργικότητά του. Αναμένουμε από τον φιλόλογο να μελετήσει την επιστημονική ανάλυση της κάθε ενότητας και να μετουσιώσει ό,τι διάβασε σε διδακτική πράξη, σύμφωνα με τα δικά του βιώματα και τη δική του δημιουργική προσωπικότητα. Βοήθημα, αλλά όχι τυφλοσούρτης!

23 TI ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΛΛΑΞΕΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ; Πώς να διδάξουμε την Ιλιάδα, ώστε να υπηρετούνται οι στόχοι του νέου Αναλυτικού Προγράμματος;

24 Διδάσκουμε τα ομηρικά έπη ως λογοτεχνήματα: Για τις ανάγκες του μαθήματος της Αρχαίας Γραμματείας από Μετάφραση τα ομηρικά έπη δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται ως μεταλλεία ιστορικών πληροφοριών «για να εξακριβώσουμε μια εποχή», αλλά να αναλύονται ως μεγάλη λογοτεχνία να προσεγγίζονται όχι ως ιστορικά ντοκουμέντα, αφορμή για διαδρομές έξω από το έπος και πέρα από αυτό, αλλά ως εισιτήριο προς τα ενδότερα αυτής της ιδιαίτερης, θεμελιακής ποιητικής μορφής που καλείται έπος. Τα πάντα στο έπος μας ενδιαφέρουν ως λογοτεχνικοί και όχι ως ιστορικοί κώδικες. Ο,ΤΙ ΞΕΡΩ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ ΜΕ ΕΝΔΙΑΦΕΡΕΙ ΩΣ ΚΛΕΙΔΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ. Η περίφημη «αρχαιογνωσία» πρέπει να είναι μέσον και όχι αυτοσκοπός ΒΑΣΙΚΟΣ ΣΤΟΧΟΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ

25 Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΛΙΑΔΑΣ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΗΣ ΙΛΙΑΔΑΣ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ: η συνειδητοποίηση ότι η λογοτεχνία είναι (α) εγγενώς ιστορική, δηλαδή γράφεται μέσα στην ιστορία και διαθέτει ιστορία (β) «πολιτική», δηλαδή εμπλέκεται στο παιγνίδι παραγωγής και διάδοσης ιδεολογιών. Η ιστορική και ιδεολογική διάσταση του ποιήματος δεν είναι βεβαίως κάτι έξω από το ποίημα, αλλά αποτελεί βασικό κώδικα για την ερμηνεία του.

26 Τα «πραγματολογικά στοιχεία» που αφορούν στον κόσμο της ομηρικής Ιλιάδας μας ενδιαφέρουν και πρέπει να αποτελούν αντικείμενο εξέτασης μόνο στον βαθμό που μας βοηθούν να κατανοήσουμε βασικές ιδιαιτερότητες του ποιήματος. Αρχή και τέλος της ανάλυσής μας είναι το ίδιο το ΠΟΙΗΜΑ

27 Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΛΙΑΔΑΣ ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ ΤΗΣ ΙΛΙΑΔΑΣ Ας εξετάσουμε επί παραδείγματι δύο ζητήματα που συχνά διδάσκονται «αρχαιογνωστικά» στο πλαίσιο της διδασκαλίας της Ιλιάδας: Όσα αφορούν στον κόσμο της Ιλιάδας ως κόσμο ηρώων, που διασκελίζει την περίοδο των μυκηναϊκών βασιλείων και των αρχαϊκών αριστοκρατιών. Όσα αφορούν στην «ανθρωπομορφική» θρησκεία του Ομήρου, που παρουσιάζει θεούς κατ εικόνα και καθ ομοίωσιν των ανθρώπων.

28 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Ο ηρωικός κώδικας δεν είναι δημιούργημα της Ιλιάδας αποτελεί κληρονομιά της προϊλιαδικής επικής παράδοσης και εμφανίζεται σε ποικίλες άλλες επικές παραδόσεις. Η ιδιαίτερη ένταση όμως που διακρίνεται στον πυρήνα αυτού του ηρωικού ιδανικού, το οποίο στο πρόσωπο του Αχιλλέα ταυτόχρονα δοξάζεται και υπονομεύεται, είναι ιδιαζόντως ιλιαδική. Πώς με βοηθά λοιπόν η αντίληψη του ηρωικού ιδεώδους να ερμηνεύσω την Ιλιάδα ως λογοτεχνία;

29 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Τα «πραγματολογικά» και τα «αρχαιογνωστικά» του ηρωικού κώδικα αξιών που θα μπορούσαμε «να μπούμε στον πειρασμό» να διδάξουμε διά μακρών είναι πολλά: η πολιτική οικονομία και η κοινωνιολογία του κόσμου των ηρώων σε σχέση με τον κόσμο των μη ηρώων ο θεσμός της φιλοξενίας και των δώρων η υλική και εξωστρεφής διάσταση της τιμῆς Η σημασία της ἀριστείας και τα φορμουλαϊκά στοιχεία που συνδέονται με αυτήν

30 Πρωτίστως όμως μας ενδιαφέρει να διδάξουμε τον ηρωικό κώδικα ως ποιητική πρώτη ύλη για τον ποιητή της Ιλιάδας.

31 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Με ενδιαφέρει να κατανοήσω όλως ιδιαιτέρως τον ηρωικό κώδικα, διότι ο κώδικας αυτός αποτελεί την ιστορική και ιδεολογική βάση της Ιλιάδας, αλλά επίσης ταυτόχρονα συνθέτει: (α) τον ουσιαστικότερο στόχο του ποιητικού της προβληματισμού: γύρω από τον ηρωικό κώδικα περιστρέφεται μια από τις πιο θεμελιώδεις και πιο δυναμικές αντιφάσεις του έπους: η αντίφαση ανάμεσα στο ηρωικό ιδεώδες, που θεωρεί τον θάνατο στη μάχη ως το μέσο για κλέος ἄφθιτον, και τον πόλεμο ως πηγή δυστυχίας (και τις αντίστοιχες νοσταλγικές εικόνες από την ειρηνική ζωή, που βλέπουμε, π.χ., στην ασπίδα του Αχιλλέα). (β) το θεμέλιο της χαρακτηρολογίας της: Τι εστί επικός ήρωας; Το έπος παρέχει μια σειρά από εκδοχές του επικού ηρωισμού, στο επίκεντρο των οποίων βρίσκεται και έναντι των οποίων τοποθετείται το μοντέλο του Αχιλλέα.

32 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Ας ξεκινήσουμε από το (β): Η ανάλυση του ηρωικού ιδεώδους ως κώδικα λογοτεχνικής ερμηνείας είναι απαραίτητη, για να αντιληφθούμε την οργάνωση του ιλιαδικού κόσμου και να κατανοήσουμε την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων που τον κατοικούν

33 Η χαρακτηρολογία στο έπος Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια, όπως και πολλοί άλλοι τύποι παραδοσιακών αφηγήσεων, δομείται στη βάση συμμετρικών σχέσεων παραλληλισμού και αντίθεσης μεταξύ των μερών της. Οι χαρακτήρες, μεταξύ άλλων, συναποτελούν ένα τέτοιο σύστημα σχέσεων. Οι χαρακτήρες δεν «χαρακτηρίζονται» αφ εαυτών αλλά πάντοτε με αναφορά σε χαρακτήρες ομόλογους, παράλληλους και αντίθετους.

34 Ας θυμηθούμε τον Οδυσσέα Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας: αντιπαραβάλλεται με ανδρικά παραδείγματα, όπως ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας, τα οποία «λένε κάτι», το καθένα κάτι διαφορετικό, για την ουσία του. Ορίζεται επίσης με αναφορά στις γυναίκες που τον περιστοιχίζουν κατά τον νόστο: την Καλυψώ, τη Ναυσικά και πάνω από όλες την Πηνελόπη. Δοξάζεται τέλος από την ὁμοφροσύνην που τον συνδέει με το θεϊκό alter ego του, την Αθηνά.

35 Πόσες εκδοχές του ηρωικού κώδικα υπάρχουν στην Ιλιάδα Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τον Αχιλλέα, ο οποίος εκπροσωπεί την ακραία εκδοχή ενός ηρωικού ιδεώδους, εναλλακτικές μορφές του οποίου ενσαρκώνουν: Πρωτίστως, οι δύο βασικοί του ανταγωνιστές, ο Αγαμέμνονας και ο Έκτορας, από τους οποίους ο πρώτος προσιδιάζει περισσότερο και ο δεύτερος λιγότερο στον Αχιλλέα Δευτερευόντως, ο Διομήδης και ο Αίαντας, που εκπροσωπούν ό,τι αγνότερο και τιμιότερο έχει να παρουσιάσει ο ηρωικός κώδικας Τριτευόντως, ο Οδυσσέας, ο οποίος ήδη στην Ιλιάδα προτείνει μια άλλη εκδοχή του ηρωισμού Και σε μια ξεχωριστή κατηγορία, ο Φοίνικας, ο Νέστορας και ο Πρίαμος, οι παροπλισμένοι παλαιοί πολεμιστές, που λειτουργούν ως συνείδηση και ως πηγή σοφίας.

36 «Χαρακτηρίστε τον Αχιλλέα»; Για να αντιληφθώ λοιπόν την Ιλιάδα ως λογοτέχνημα που λειτουργεί με τους δικούς του όρους, που δεν είναι κατ ανάγκην οι δικοί μας, δεν αρκεί να «χαρακτηρίσω» τον Αχιλλέα ως «οξύθυμο», τον Έκτορα ως «γενναίο», τον Αγαμέμνονα ως «αυταρχικό» και τον Διομήδη ως «ευγενή» (ή ό,τι άλλο παρεμφερές). Χρειάζεται να δώσω στους μαθητές μου να αντιληφθούν: (α) ότι ο «χαρακτηρισμός» των ηρώων είναι προϊόν της συναλοιφής τους στην αφήγηση και προκύπτει πάντοτε συσχετιστικά (β) ότι πίσω από κάθε μείζονα τουλάχιστον ιλιαδικό ήρωα κρύβεται ένα ιδιαίτερο σύστημα αξιών, που αντιστοιχεί σε μια επίσης ιδιαίτερη εκδοχή του ηρωικού ιδανικού (γ) ότι κάθε τέτοια εκδοχή ενέχει τις ασυνέπειες και τις αντιφάσεις της και ότι οι αντιφάσεις αυτές είναι ακριβώς οι παραγωγικές εκείνες ποιητικές χειρονομίες που αναδεικνύουν τη βαθύτερη ουσία του ποιήματος.

37 Ήρωες εναντίον ηρώων ή Έλληνες εναντίον Τρώων; Μιλήσαμε πιο πάνω για τη βασική αντίφαση που διέπει τον ηρωικό κώδικα: ο επικός ηρωισμός στηρίζεται στον πόλεμο κι όμως ο πόλεμος παράγει θάνατο και πόνο, που μόνο μερικώς (και μόνο για λίγους) απαλύνεται από την αθανασία που εξασφαλίζει η επική ποίηση. Εύκολα διακρίνει κανείς επίσης στο έπος μια ανάλογη σύγκρουση ανάμεσα στον τρωικό πόλεμο ως πεδίον δόξης λαμπρόν για ήρωες που πολεμούν ως άτομα (και που μοιράζονται τις ίδιες βασικές αξίες με τους αντιπάλους τους) και στον τρωικό πόλεμο ως πανελλήνια εκστρατεία για την αποκατάσταση μιας «εθνικής» ντροπής (και αναλόγως ως μάχη για τη σωτηρία μιας επαπειλούμενης πατρίδας). Τα επεισόδια στα οποία η ιδεολογική αυτή ένταση εμφαίνεται όλως ιδιαιτέρως είναι, όχι απροσδόκητα και όχι αταίριαστα, κυρίως οι μεγάλες μονομαχίες: αρχικά στη μονομαχία Μενελάου-Πάρη και ίσως πιο εμφανώς στο επεισόδιο του Διομήδη και του Γλαύκου, όπου η σχέση ξενίας απαγορεύει τη σύγκρουση.

38 Ήρωες εναντίον ηρώων ή Έλληνες εναντίον Τρώων; Η ένταση αυτή ανάμεσα στον πόλεμο ως ατομική και ως συλλογική υπόθεση ενδεχομένως αποτελεί το σημείο τριβής ανάμεσα στα μυκηναϊκά και στα αρχαϊκά στρώματα της επικής αφήγησης. Θα μπορούσαμε να συζητάμε επί ώρες με τους μαθητές μας για το πώς αλλάζει η δομή της ελληνικής κοινωνίας τον 8 ο αιώνα π.χ., πώς αρχίζουν να διαμορφώνονται στοιχεία εθνικής συλλογικότητας και πώς μεταρρυθμίζεται η κοινωνική οργάνωση προς την κατεύθυνση μεγαλύτερης ισότητας και μαζικότερης συμμετοχής. Λιγότερο όμως πρέπει να μας απασχολεί αυτό περισσότερο πρέπει να ψάχνουμε το πώς τέτοιες ιστορικές γνώσεις μπορούν να μας ωθήσουν στα ενδότερα της ιλιαδικής ποίησης.

39 Αχιλλέας και Έκτορας Εκ πρώτης όψεως η αντίθεση ατομικισμός -πατριωτισμός φαίνεται να αντιστοιχεί στο ζεύγος Αχιλλέας-Έκτορας. Το γεγονός αυτό είναι εξ ορισμού ενδιαφέρον, διότι αναβαθμίζει με τρόπο «περίεργο» (περίεργο και για μας αλλά και για τους αρχαίους!) τον Έκτορα: ο Αχιλλέας είναι «the individualist hero par excellence» (Silk, 79) ο Έκτορας έχει ρίζες και οικογένεια. Είναι όμως τόσο απλά και μονοσήμαντα τα πράγματα; Είναι η Ιλιάδα η ιστορία του «ατομιστή» Αχιλλέα, που ζητεί από τον Δία να βασανίσει τους Αχαιούς, ώστε «να δουν τι βασιλιά έχουν» (ἵνα πάντες ἐπαύρωνται βασιλῆος), και του «πατριώτη» Έκτορα, για τον οποίο εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης; Σαφώς και όχι

40 Ο ήρωας και ο θάνατος Ο θάνατος του Αχιλλέα είναι ουσιαστικά αναπόφευκτος, νομοτελειακό αποτέλεσμα όχι τόσο της μοίρας του, όσο κυρίως των αποφάσεων και των επιλογών του, οι οποίες υπαγορεύονται από την υπερτροφική του προσήλωση στην τιμήν και από τις ακραίες εκδηλώσεις του θυμικού του. Ο Αχιλλέας δεν θα ήταν Αχιλλέας, αν είχε πράξει διαφορετικά.

41 Ο ήρωας και ο θάνατος Ο Έκτορας όμως είχε επιλογές και το γνωρίζει. Πιθανή υποχώρησή του δεν θα σήμαινε κατ ανάγκην δειλία ή φυγομαχία, αφού η παρουσία του αποτελούσε τη μοναδική ελπίδα για την πόλη και τον οίκο του. Εντούτοις αποφασίζει να πολεμήσει γνωρίζοντας ότι θα πεθάνει. Ο θάνατος του Έκτορα λοιπόν, θεωρητικά, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟΣ! Όσο κι αν μας φαίνεται περίεργο, είναι κι αυτός σε μεγάλο βαθμό προϊόν αυτού του ιδιότυπου ηρωικού «ατομικισμού»!

42 Ο Έκτορας και η αἰδώς Το φοβερό όραμα του Πριάμου και ο θρήνος της Εκάβης στο Χ είναι πράξεις ομόλογες με τις ικεσίες της Ανδρομάχης, τις τύψεις του Έκτορα και τη σπαρακτική του προσευχή για τον γιο του στο Ζ: αυτή είναι άλλωστε η μέθοδος με την οποία η Ιλιάδα κοιτάει μπροστά στην άλωση της Τροίας. Κι όμως, στο Χ, η στιγμιαία υπαναχώρηση του Έκτορα δείχνει ότι θεωρητικά υπήρχε διέξοδος: να παραδώσω την Ελένη; Να αποφύγω τη μάχη και συμβιβαστώ για το καλό της Τροίας; Να τον θάνατο;

43 Ο Έκτορας και η αἰδώς Και στις δύο περιπτώσεις όμως, και στο Ζ και στο Χ ο πειρασμός αποκρούεται με γνώμονα την τιμήν και με δύο πανομοιότυπους στίχους: αἰδέομαι Τρῶας καὶ Τρῳάδας ἑλκεσιπέπλους (Ζ 442, Χ 105) Στην ψυχή (και) του Έκτορα υπερισχύει η «ατομική» αἰδώς και το κλέος. Προτιμάται ο ευκλεής θάνατος παρά η ακλεής επιβίωση (που και αυτή αμφισβητείται).

44 Ηρωικός ατομικισμός; Ως συνήθως, η Ιλιάδα αντιμετωπίζει την απόφαση του Έκτορα υπό το πρίσμα των λεγόμενων «διττών κινήτρων» (double motivation), που συχνά καθορίζουν τις πράξεις των επιών ηρώων: ὀλοὴ μοῖρ ἐπέδησεν τον Έκτορα, λέγεται κάπου. Όμως το ότι ο Έκτορας στέκεται τελικά μπροστά στο ακαταμάχητο κύμα που είναι ο Αχιλλέας δεν είναι προϊόν θεϊκού καταναγκασμού κι ας αποτελεί ο θάνατος του Έκτορα Διὸς βουλήν αλλά ελεύθερη προσωπική του απόφαση, που υπαγορεύεται από έναν κώδικα αξιών τόσο ακαταμάχητο όσο και ο αντίπαλός του.

45 Ηρωικός ατομικισμός; Η παρέκκλιση από αυτό τον κώδικα αξιών είναι αδιανόητη και για τον Αχιλλέα και τον Έκτορα, σε βαθμό που κάθε άλλη πιθανή νομιμοφροσύνη (προς τους συντρόφους, την πατρίδα, την οικογένεια) παραμερίζεται.

46 Ο ηρωικός κώδικας ως επιλογή και ως μοίρα Η μοίρα και η προσωπική επιλογή, συνεπώς, δεν συνιστούν στην περίπτωση των δύο αυτών ηρώων δύο ανεξάρτητες συστάδες κινήτρων για δράση, αλλά δυνάμεις που εφάπτονται και σχεδόν ταυτίζονται: Ο ηρωικός κώδικας ο ίδιος, που τους σπρώχνει νομοτελειακά προς τον θάνατο, είναι ακριβώς είδος ὀλοῆς μοίρας.

47 Ο ηρωικός κώδικας ως επιλογή και ως μοίρα Αναλόγως, η επιλογή του θανάτου δεν συνιστά ακριβώς ό,τι η σύγχρονη αντίληψη θα χαρακτήριζε πρόταξη του εγώ και του ατομικού συμφέροντος, αλλά συνεπή προσήλωση σε μια στάση ζωής που παραδόξως αφορά στο άτομο αλλά και την ίδια στιγμή το υπερβαίνει.

48 ἔοικε μὲν γὰρ τῶν καλῶν ἁπάντων τούτων τῶν τραγικῶν πρῶτος διδάσκαλός τε καὶ ἡγεμὼν γενέσθαι. Το ηρωικό ιδεώδες λοιπόν φέρει πολλαπλά προσωπεία στην Ιλιάδα, αλλά καταλήγει τελικά στην ίδια βαθιά ΤΡΑΓΙΚΟΤΗΤΑ. Ο ηρωικός κώδικας, η επιταγή του αἰὲν ἀριστεύειν, της τιμῆς εν ζωή και του κλέους μετά θάνατον, βιώνεται από τους ήρωες της Ιλιάδας και ειδικά από τον Αχιλλέα και τον Έκτορα, σε μια κοινωνία που αξιοποιεί τόσο την αἰδῶ, ως ΜΟΙΡΑ. Ο πόλεμος ως μέσο για κλέος ἄφθιτον και ως πηγή δυστυχίας είναι σε τελική ανάλυση στοιχεία τραγικώς αδιαχώριστα, ειδικά μάλιστα όταν ο αποτελεσματικότερος τρόπος για το ἄφθιτον κλέος είναι ακριβώς η φυσική φθορά

49 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πώς η απάντηση στο ερώτημα ΤΙ ΕΣΤΙ ΕΠΙΚΟΣ ΗΡΩΑΣ μας οδηγεί στα ενδότερα της Ιλιάδας, στην προσέγγιση των πιο σπουδαίων ΜΕΓΑΘΕΜΑΤΩΝ του ποιήματος: της σχέσης ανάμεσα στην (ιδανική) ζωή και τον (ιδεώδη) θάνατο, τον πόλεμο και το κλέος, τον ήρωα και τον μη ήρωα.

50 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Ο ηρωικός κώδικας πάνω από όλα είναι το στοιχείο που προσδίδει στο ποίημα το πιο ιδιάζον και πιο διαχρονικό λογοτεχνικό του γνώρισμα, αυτό που οι μελετητές συχνά ονομάζουν «tragic form and feeling».

51 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Η Ιλιάδα είναι πρωτίστως το ποίημα εκείνο στο οποίο δύο μοναδικοί ήρωες κινούνται αναπόφευκτα, νομοτελειακά, αλλά και πάλι απολύτως συνειδητά και ελεύθερα, προς τον χαμό τους μόνοι, ακόμη κι αν μάχονται μετὰ πολλῶν. Η απομόνωση του Αχιλλέα και στο τέλος του Έκτορα από τους συμπολεμιστές τους προαναγγέλλει γραμματολογικά την απομόνωση του τραγικού ήρωα, όπως θα τη δούμε κυρίως στον Σοφοκλή.

52 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Οι μεγάλοι ήρωες, τόσο ο Αχιλλέας όσο και ο Έκτορας, είναι εξ ορισμού οντολογικώς απομονωμένοι, ακριβώς διότι το τραγικό τους μεγαλείο αποτελεί στην ουσία μορφή εκκεντρισμού: συνιστά ακραία εκδοχή ή εξώθηση στα άκρα της κυρίαρχης κοινωνικοπολιτικής ιδεολογίας του επικού κόσμου την «υγιή», μετρημένη εκδοχή του ηρωικού ιδεώδους εκπροσωπούν στην Ιλιάδα πιο χαρακτηριστικά ο Γλαύκος και ο Διομήδης. Τη διαφορετική έκβαση που θα μπορούσαν να πάρουν τα πράγματα, χωρίς κατ ανάγκην υποτιμητικές εκπτώσεις στην τιμήν, υπαινίσσονται επίσης ματαιωμένες πράξεις, όπως η μονομαχία του Μενελάου και του Πάρη. Την εκπροσωπεί ακόμη, αλλά με τη μορφή του τραγικού ἀδυνάτου, όπως είδαμε, η στιγμιαία παλινδρόμηση του Έκτορα στο Χ. Η τραγικότητα όμως των ηρώων αυτών τους επενδύει με μια αξιοπρέπεια μοναδική: από αυτή την άποψη είναι ανώτεροι και από τους θεούς (βλ. παρακάτω).

53 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Στην ιδιαίτερη ιλιαδική εκδοχή του, ο ηρωικός κώδικας μας ενδιαφέρει ως κώδικας λογοτεχνικής ερμηνείας, διότι επίσης αναδεικνύει μια άλλη διάσταση της Ιλιάδας: ο ηρωικός κώδικας συνέχει, δεν διαχωρίζει τους αντιμαχομένους: η «ορθή» ερμηνεία της Ιλιάδας, συνεπώς, απαιτεί συνειδητό «μπλοκάρισμα» της μοντέρνας αντίληψης της ιστορίας υπό το πρίσμα της εθνικής συνείδησης.

54 Ο ηρωικός κώδικας και η Ιλιάδα Σε μια εποχή κατά την οποία αρχίζουν να διαμορφώνονται οι προϋποθέσεις μιας ελληνικής εθνικής συνείδησης, και παρά το γεγονός ότι οι κατοπινότερες γενιές βλέπουν τον τρωικό πόλεμο ως το αρχέτυπο της σύγκρουσης μεταξύ Ελλάδας και Ασίας, η Ιλιάδα η ίδια κινείται υπεράνω της διάκρισης μεταξύ Ελλήνων και βαρβάρων. Ο ηρωικός κώδικας στην Ιλιάδα είναι ένα κοινό σύνολο αξιών, μια ιδιαίτερη ανθρωπολογία, που προσδιορίζει είδος ανθρώπου, το οποίο κρίνεται με διττή αναφορά, αφενός στους «υφισταμένους» του, τους απλούς και ταπεινούς βροτούς, και αφετέρου στους «προϊσταμένους» του, τους θεούς.

55 Ο περιβόητος «ανθρωπομορφισμός» Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε καλύτερα και την ποιητική (και ποιητολογική) σκοπιμότητα του περιβόητου «ανθρωπομορφισμού» των θεών στην Ιλιάδα: όσο πιο πολύ οι θεοί φέρονται να μοιάζουν στους ανθρώπους, τόσο εντυπωτικότερα αναδεικνύεται το αδιαπέραστο φράγμα που διαχωρίζει τις δύο οντολογικές κατηγορίες.

56 Ο περιβόητος «ανθρωπομορφισμός» Η μια όψη του νομίσματος είναι ότι η ομοιότητα ανάμεσα στις κοινωνικές των ανθρώπων και των θεών ως προς την οργάνωση, τις αξίες και τον κώδικα συμπεριφοράς, ακόμη και τις αδυναμίες, τα πάθη, τις μικροπρέπειες, αποτελεί πράξη ΕΠΙΚΥΡΩΣΗΣ της πολιτικής οικονομίας του ιλιαδικού κόσμου (ο τρόπος οργάνωσης των βροτείων πραγμάτων αποτελεί αντικαθρέφτισμα της θείας τάξης).

57 Ο περιβόητος «ανθρωπομορφισμός» Η άλλη όψη όμως φανερώνεται από αυτό που ο Karl Reinhardt αποκάλεσε «sublime triviality»: οι διαμάχες μεταξύ των θεών δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν από αυτές των ανθρώπων σε ένταση και πάθος, «στερούνται» όμως αυτό που κάνει τις ανθρώπινες διαμάχες ανθρώπινες: τον πόνο, την καταστροφή και τέλει τον θάνατο.

58 Ο περιβόητος «ανθρωπομορφισμός» Βέβαια παραδόξως! αυτό δεν αποβαίνει, ποιητικά μιλώντας, εις βάρος των ηρώων, όπως σωστά σημειώνει ο Michael Silk (69 κ.ε.):

59 Είδαμε λοιπόν πώς μπορούμε να αξιοποιήσουμε δύο «πραγματολογικά» δεδομένα του ποιήματος, το ηρωικό ιδεώδες και τον ανθρωπομορφισμό των θεών, για να διεισδύσουμε στα ενδότερα της ιδεολογίας, της ανθρωπολογίας και της ποιητολογίας του δηλαδή για να διδάξουμε την Ιλιάδα ως ποίημα αρχίζοντας από το κείμενο και τελειώνοντας σε αυτό.

60 Τι συμβαίνει όμως με τη «μορφή» του ποιήματος; Πώς μπορούμε να αναπροσανατολίσουμε τον τρόπο με τον οποίο διδάσκουμε στους μαθητές μας τους λογοτύπους, τις τυπικές σκηνές, τις παρομοιώσεις κτλ, ώστε να υπηρετούμε την ουσιαστική λογοτεχνική ανάλυση χωρίς να υποβιβαζόμαστε στον ανούσιο φορμαλισμό; Επειδή δεν έχουμε χρόνο, θα αναφερθώ μόνο στα «τυπικά» λεγόμενα επίθετα του Αχιλλέα και του Έκτορα

61 Τυπικά επίθετα Γνωρίζουμε (και διδάσκουμε) ότι τα τυπικά επίθετα σε συνδυασμό με τα ουσιαστικά ή τα κύρια ονόματα που προσδιορίζουν αποτελούν μια από τις πιο συνηθισμένες «φόρμουλες» του Ομήρου. Σωστά επίσης δίνουμε στους μαθητές μας να καταλάβουν ποια είναι η σχέση του λογοτύπου με την προφορικότητα των ομηρικών επών. Εξαντλείται όμως άραγε το ζήτημά μας με τη μορφική αυτή επισήμανση; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στη λογοτεχνία «μορφή» και «περιεχόμενο» δεν είναι στεγανές κατηγορίες, αλλά η μορφή συχνά είναι περιεχόμενο, δηλαδή παράγει ποιητικό νόημα. Ακόμη και στην προφορική επική παράδοση, όπου η έκφραση είναι σε μεγάλο βαθμό στυλιζαρισμένη, το λογοτυπικό υλικό σπανίως αποτελεί νεκρή σύμβαση στα χέρια των μεγάλων ποιητών.

62 Τυπικά επίθετα Τα «τυπικά», επαναλαμβανόμενα επίθετα ηρώων, που μπορεί σε δεδομένα περιβάλλοντα να φαίνεται ότι επαναλαμβάνονται μηχανικά, στην ουσία συμπυκνώνουν (και διά της επανάληψης εντυπώνουν στη συνείδηση των ακροατών) την ουσία των ηρώων που προσδιορίζουν. Θυμόμαστε πώς στην Οδύσσεια όλη η ουσία του εκεί επικού πρωταγωνιστή περικλείεται στα τρία «τυπικά» - αλλά καθόλα ουσιαστικά επίθετα που τον συνοδεύουν: πολύμητις, πολύτροπος, πολύτλας. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με τον Αχιλλέα.

63 Τυπικά επίθετα Τρία επίθετα συνδέονται συχνά με τον Αχιλλέα στην αφήγηση της Ιλιάδας τα δύο πρώτα επικτρώνονται στην ταχύτητα των ποδιών του και το τρίτο (το οποίο συνδυάζεται με το ποδάρκης) στη θεϊκή του καταγωγή: Πόδας ὠκύς Ποδάρκης Δῖος Η έμφαση στην ταχύτητα και τη ρώμη των ποδών του παραπέμπει σαφώς στη μεγάλη στιγμή της μονομαχίας με τον Έκτορα. Ο πόδας ὠκύς, όμως, είναι ταυτόχρονα και ὠκύμορος. Καταδιώκοντας τον Έκτορα ο Αχιλλέας τρέχει φρενιασμένος και ακατάσχετος και προς τον δικό του αναπόφευκτο χαμό.

64 Τυπικά επίθετα Τον Έκτορα επίσης συνοδεύει σειρά επιθέτων, που περιστρέφονται γύρω από την πολεμική του αρετή όπως φαίδιμος, κορυθαίολος, ὅβριμος κτλ. Ένα ιδιαίτερο επίθετο που συνοδεύει τον Έκτορα είναι το διίφιλος. Διὶ φίλος αποκαλείται ο Έκτορας στο Θ 493, όταν αγορεύει ενώπιον των Τρώων μετά τις τρομακτικές του επιτυχίες στο πεδίο της μάχης, που θα είχαν μοιραίο αποτέλεσμα για τους Αχαιούς, αν δεν παρενέβαινε η Ήρα. Διὶ φίλον αποκαλεί τον Έκτορα στο Κ ο Αγαμέμνονας εκφράζοντας εκεί την απορία πώς ένας άνθρωπος που δεν είναι γιος θεού ή θεάς μπόρεσε να κάνει τόση ζημιά στο ελληνικό στράτευμα: ο Έκτορας είναι αγαπημένος του Διός, αλλά δεν είναι οὔτε θεᾶς υἱὸς φίλος οὔτε θεοῖο. Ο Αχιλλέας, αντιθέτως, είναι

65 Τυπικά επίθετα Και πάλι όμως: Ἕκτωρ διίφιλος; Το επίθετο αποδίδεται σε πολλούς άλλους ήρωες (τον Οδυσσέα, τον Φοίνικα, τον Πάτροκλο). Αποτελεί σίγουρα τυπική έκφραση για τους ιλιαδικούς ήρωες. Πώς είναι δυνατόν όμως να αποδίδεται τέτοιο επίθετο στον Έκτορα και μάλιστα με αυτό να εισάγεται στο ιδιαίτερο διαμέρισμά του στο Ζ 318, στη σκηνή εκείνη που αποτελεί προαναγγελία του θανάτου του; Ο Δίας ο ίδιος σφραγίζει τη μοίρα του Έκτορα στο Χ και αρνείται να τον σώσει. Αποτελεί αυτό ανούσια υιοθέτηση εκ μέρους του ποιητή μιας μετρικώς βολικής φόρμουλας; Κι όμως η Ελένη στο ίδιο το Ζ (357-8) θεωρεί πως ο πόλεμος είναι σχέδιο του Διός, ώστε οι ήρωες να αποκτήσουν τιμήν και κλέος. Με τη λογική του επικού ηρωισμού ο θάνατος του Έκτορα, ειδικά ο θάνατός του στα χέρια του Αχιλλέα, είναι προϋπόθεση για την εξασφάλιση αθανασίας μέσω της ποίησης. Ό,τι στα μάτια του σύγχρονου αναγνώστη φαίνεται μηχανική αναπαραγωγή ενός λογοτύπου και ηχεί παράξενα, αν όχι γελοία, στα αρχικά πολιτισμικά συμφραζόμενα του ποιήματος προσκτάται πολύ βαθύτερο νόημα.

66 Δεν αρκεί λοιπόν να ζητούμε από τους μαθητές να επισημαίνουν φορμαλιστικά τέτοια στοιχεία, όπως τα τυπικά επίθετα, οι τυπικές σκηνές κ.ο.κ. Απαιτείται να τους δώσουμε να καταλάβουν πώς τα στοιχεία αυτά λειτουργούν ως μέσα παραγωγής νοήματος. Στοιχεία μορφής, όπως οι τυπικές σκηνές, οι λογότυποι, τα τυπικά επίθετα, αποτελούν μεν παραδοσιακά εργαλεία σύνθεσης στα χέρια των επικών ποιητών. Στα χέρια των μεγάλων ποιητών όμως τέτοια και άλλα «οικοδομικά υλικά», τουλάχιστον τα πιο μεγατυπικά από αυτά, δεν χρησιμοποιούνται μηχανικά, αλλά προσκτώνται ιδιαίτερη ποιητική βαρύτητα στο περιβάλλον που χρησιμοποιούνται.